Does time exist? - Andrew Zimmerman Jones

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hiwa Foundation II

The earliest time measurements were

کۆنترین پێوەرەکانی کات

observations of cycles of the natural world,

چاودێریکردنی سوڕەکانی جیهانی سرووشتی بوو،

using patterns of changes from day to night

بەکارهێنانی شێوەی گۆڕانکارییەکان لە ڕۆژەوە بۆ شەو و

and season to season to build calendars.

وەرز بۆ وەرز بۆ درووستکردنی ڕۆژژمێرەکان.

More precise time-keeping, like sundials

پێوەری وردتری کات، وەک کاتژمێری خۆری و

and mechanical clocks, eventually came along

کاتژمێری میکانیکی، دەرئەنجام گەشتنە ئەوەی

to put time in more convenient boxes.

کات بخەنە ناو سندوقێکەوە.

But what exactly is it that we’re measuring?

بەڵام بە وردی ئەو شتە چییە کە پێوەری بۆ ئەکەین؟

Is time something that physically exists,

ئایا کات شتێکی بەرجەستەیە کە بوونی هەبێت،

or is it just in our heads?

یان تەنیا لە سەرماندایە؟

At first the answer seems obvious—

لە سەرەتادا لەوە دەچێت وەڵامەکە دیار بێت --

of course time exists;

بێگومان کات بوونی هەیە؛

it constantly unfolds all around us,

بە بەردەوامی شتەکانی چواردەورمان ئەگۆڕێت و

and it’s hard to imagine the universe without it.

قورسە گەردوون بێ بوونی کات بهێنیتە بەر چاوت.

But our understanding of time started

بەڵام تێگەشتنمان بۆ کات

getting complicated thanks to Einstein.

بەهۆی ئەنشتاینەوە زیاتر ئاڵۆز بوو.

His theory of relativity tells us that time

بیردۆزی هاوڕێژەییەکەی پێمان دەڵێت کە کات

passes for everyone, but doesn’t always pass

بۆ هەمووان تێدەپەڕێت، بەڵام مەرج نییە هەمووکات

at the same rate for people in different situations,

بە هەمان ڕێژە تێپەڕێت بۆ کەسەکانی لە دۆخی جیاوازدان،

like those travelling close to the speed of light

وەک ئەوانەی بە خێراییەکی نزیک لە خێرایی ڕووناکی گەشت دەکەن

or orbiting a supermassive black hole.

یان بەچواردەوری کونێکی ڕەشی گەورەدا دەسوڕێنەوە.

Einstein resolved the malleability of time

ئەنشتاین تەم و مژەکانی کاتی ڕوونکردەوە

by combining it with space to define space-time,

بە تێکەڵکردنی کات لەگەڵ بۆشاییدا بۆ پێناسەکردنی بۆشایی-کات،

which can bend, but behaves in consistent, predictable ways.

کە دەکرێت بچەمێتەوە، بەڵام بە شێوەیەکی گونجاو، و پێشبینیکراو ڕەفتاردەکات.

Einstein’s theory seemed to confirm that time

پێدەچوو بیردۆزەکەی ئەنشتاین ئەوە دووپات بکاتەوە کە کات

is woven into the very fabric of the universe.

چنراوەتە ناو هەموو ڕیشاڵێکی گەردوونەوە.

But there’s a big question it didn’t fully resolve:

بەڵام پرسیارێکی گەورە هەیە بە تەواوەتی وەڵامی نەداوەتەوە:

why is it we can move through space in any direction,

چۆن دەتوانین بە هەموو ئاراستەکانی بۆشاییدا بڕۆین،

but through time in only one?

بەڵام لە کاتدا تەنیا بە یەک کاتدا؟

No matter what we do, the past is always,

هەرچییەک بکەین، هەمووکات ڕابردوو،

stubbornly, behind us.

هەر لە دوامانەوەیە.

This is called the arrow of time.

ئەمە پێی دەوترێت تیری کات.

When a drop of food coloring is

کاتێک نوقتەیەک لە ڕەنگی خواردن

dropped into a glass of water,

ئەکرێتە پەرداخێک ئاوەوە،

we instinctively know that the coloring

بەشێوەیەکی غەریزەیی ئەزانین کە ئەو ڕەنگە

will drift out from the drop,

دەرئەنجام لە دڵۆپەکەوە بڵاودەبێتەوە،

eventually filling the glass.

هەتا هەموو پەرداخەکە پڕدەکات.

Imagine watching the opposite happen.

بیهێنەرە بەرچاوت سەیری ڕوودانی پێچەوانەکە بکەیت.

Here, we’d recognize time as unfolding backwards.

لێرەدا، کات دەبینین کاتێک بەرەو دواوە دەچێت.

We live in a universe where the food coloring

لە گەردوونێکدا دەژین کە ڕەنگی خۆراکەکە

spreads out in the water,

لە ئاوەکە یەتە دەرەوە،

not a universe where it collects together.

نەک گەردوونێک کە تیایدا کە پێکەوە کۆدەبێتەوە.

In physics, this is described by

لە فیزیادا، ئەمە وەسف دەکرێت

the Second Law of Thermodynamics,

بە دووەم یاسای جوڵەی گەرمی،

which says that systems will gain disorder,

کە دەڵێت سیستمەکان شێواوی وەردەگرن،

or entropy, over time.

یان پێوانەیی شێواوی لە سیستمێکی داخراودا، بە تێپەڕبوونی کات.

Systems in our universe move from order to disorder,

سیستمەکانی گەردوونەکەمان لە ڕێکییەوە دەچن بۆ ناڕێکی، و

and it is that property of the universe

ئەو خەسڵەتەی گەردوونیشە

that defines the direction of time’s arrow.

کە ئاڕاستەی تیری کات پێناسە دەکەن.

So if time is such a fundamental property,

کەواتە ئەگەر کات ئەوەندە تایبەتمەندییەکی بنەڕەتی بێت،

it should be in our most fundamental equations

پێویستە لە بنەڕەتیترین هاوکێشەکانیشماندا بێت

describing the universe, right?

لە وەسفکردنی گەردووندا، وانییە؟

We currently have two sets of

لە ئێستادا دوو دەستە

equations that govern physics.

هاوکێشەمان هەیە کە هەموو بواری فیزیایان گرتووە.

General relativity describes the

هاوڕێژەیی گشتی وەسفی

behavior of very large things,

ڕەفتاری شتە زۆر گەورەکان دەکات،

while quantum physics explains the very small.

لە کاتێکدا فیزیای کوانتەم بچووکترینەکان ڕووندەکاتەوە.

One of the biggest goals in theoretical physics

یەکێک لە گەورەترین ئامانجەکانی فیزیای بیردۆزی

over the last half century has been reconciling

بە درێژایی نیو سەدەی پێشوو کۆکردنەوەی

the two into one fundamental “theory of everything."

هەردووکی بووە بە بیردۆزێکی بنەڕەتی "بیردۆزی هەموو شتێک."

There have been many attempts

چەندین هەوڵ هەبووە

—none yet proven—

--هێشتا هیچی نەسەلمێنراوە-- و

and they treat time in different ways.

بە شێوەی جیاواز مامەڵە لەگەڵ کاتدا دەکەن.

Oddly enough, one contender called the Wheeler-DeWitt

بەشێوەیەکی سەیر، تێکۆشەرێک بەناوی هاوکێشەی دیلەر دیویت

equation, doesn’t include time at all.

بەهیچ شێوەیەک، کات لەخۆناگرێت.

Like all current theories of everything,

وەک هەموو بیردۆزەکانی ئێستای هەموو شتێک،

that equation is speculative.

ئەو هاوکێشەیە لەگۆترە لێدانە.

But as a thought experiment,

بەڵام وەک تاقیکردنەوەیەکی بیرلێکراوە،

if it or a similarly time-starved equation

ئەگەر ئەو هاوکێشەیە یان هاوکێشەیەکی تری بێ کات

turned out to be true, would that mean

دەرچوو کە ڕاستە، واتای ئەوە دەبێت

that time doesn’t exist, at the most fundamental level?

کە کات بوونی نییە، لە بنەڕەتترین ئاستدا؟

Could time just be some sort of illusion generated

ئایا دەکرێت کات جۆرە خەیاڵێکی درووستکراو بێت

by the limitations of the way

بە سنورەکانی دانراون بۆ شێوەی

we perceive the universe?

تێڕوانینمان بۆ گەردوون؟

We don’t yet know, but maybe that’s

هێشتا ئەوە نازانین، بەڵام لەوانەیە ئەوە

the wrong way of thinking about it.

ڕێگایەکی هەڵەی بیرکردنەوە بێت لێی.

Instead of asking if time exists as a fundamental property,

لەجیاتی پرسیارکردنی ئەوەی ئەگەر کات بوونی هەبێت وەک خەسڵەتێکی بنەڕەتی،

maybe it could exist as an emergent one.

لەوانەیە بوونی هەبێت وەک خەسڵەتێکی هەڵکەوتوو.

Emergent properties are things that don’t exist

خەسڵەتە هەڵکەوتووەکان ئەو شتانەن کە خۆیان بوونیان نییە

in individual pieces of a system,

وەک پارچەی تاکی سیستمێک،

but do exist for the system as a whole.

بەڵام وەک سیستمێکی تەواوەتی بوونیان هەیە.

Each individual water molecule doesn’t have a tide,

بەتەنیا گەردێکی ئاو شەپۆل درووست ناکات،

but the whole ocean does.

بەڵام زەرییایەک درووستی ئەکات.

A movie creates change through time by using

لە فلیمێکدا گۆڕانکاری درووست دەکرێت لە ڕێگەی کاتەوە

a series of still images that appear to have a fluid,

بە بەکارهێنانی زنجیرەیەک وێنە کە وا دەردەکەوێت گۆڕانکارییەکی

continuous change between them.

نەرم و بەردەوام هەبێت لە نێوانیاندا.

Flipping through the images fast enough,

ئەگەر وەک پێویست خێرا بە وێنەکاندا بڕۆیت،

our brains perceive the passage of time

مێشکمان دەکرێت هەست بە تێپەڕبوونی کات بکات

from the sequence of still images.

لە زنجیرەی وێنە نەجوڵاوەکانەوە.

No individual frame of the movie changes

هیچ چوارچێوەیەکی تاکی فلیمەکە ناگۆڕێت

or contains the passage of time,

یان تێپەڕبوونی کاتی تێدا نییە،

but it’s a property that comes out of how

بەڵکو خەسڵەتێکە دێتە دەرەوە لەوەی چۆن

the pieces are strung together.

پارچەکان پێکەوە لێکدەدرێن.

The movement is real, yet also an illusion.

جوڵەکە ڕاستەقینەیە، بەڵام خەیاڵێکیشە.

Could the physics of time somehow be a similar illusion?

ئایا دەکرێت فیزیای کاتیش بەهەمان شێوە خەیاڵێک بێت؟

Physicists are still exploring these and other questions,

زانایانی فیزیا هێشتا لەمانە و لەو هاوکێشانەی تر دەکۆڵنەوە،

so we’re far from a complete explanation.

کەواتە دوورین لە ڕوونکردنەوەیەکی تەواوەتییەوە.

At least for the moment.

هیچ نەبێت بۆ ئەم ساتە.