How tsunamis work - Alex Gendler

Translator: Tun Min Reviewer: Myo Aung

In 479 BC, when Persian soldiers besieged

ဘီစီ ၄၇၉ ခုနှစ်က ပါရှားစစ်သားတွေ Potidaea ဆိုတဲ့ ဂရိမြို့ကို

the Greek city of Potidaea,

ဝိုင်းခဲ့ကြတယ်။

the tide retreated much farther than usual,

ဒီအချိန်မှာ ရေတွေ ခါတိုင်းထက် ပိုဆုတ်သွားတယ်။

leaving a convenient invasion route.

အလွယ်တကူ ထိုးဖောက်ဖို့လမ်းကြောင်း ကျန်နေခဲ့တာပေါ့။

But this wasn't a stroke of luck.

ဒါပေမဲ့ ဒါဟာ ကံကောင်းခြင်း မဟုတ်ခဲ့ပါဘူး။

Before they had crossed halfway,

သူတို့ တစ်ဝက် ဖြတ်မကူးနိုင်မီ

the water returned in a wave higher than anyone had ever seen,

သူတို့မြင်ဖူးသမျှထက် ပိုမြင့်တဲ့ လှိုင်းလုံးပုံစံနဲ့ ရေတွေ ပြန်တက်လာပြီး

drowning the attackers.

တိုက်ခိုက်လာသူတွေကို ရေမြှုပ်သတ် ပစ်လိုက်တယ်။

The Potiidaeans believed they had been saved

Potiidaean တွေဟာ Poseidon ရဲ့ ဒေါသက သူတို့ကို

by the wrath of Poseidon.

ကယ်တင်လိုက်တယ်လို့ယုံကြတယ်။

But what really saved them

ဒါပေမဲ့ တကယ်တမ်းသူတို့ကို ကယ်လိုက်တာက

was likely the same phenomenon that has destroyed countless others:

တခြားမရေမတွက်နိုင်တဲ့အရာတွေကို ဖျက်ဆီးဖူးတဲ့ အရာပဲဖြစ်နိုင်ပါတယ်။

a tsunami.

စူနာမီပါပဲ။

Although tsunamis are commonly known as tidal waves,

စူနာမီဆိုတာ ဒီရေလှိုင်းတွေအဖြစ် လူသိများပေမဲ့

they're actually unrelated to the tidal activity caused

တကယ်တော့ နေနဲ့ လရဲ့ ဆွဲငင်အားတွေကြောင့် ဖြစ်တဲ့

by the gravitational forces of the Sun and Moon.

ဒီရေလှိုင်းတွေရဲ့လုပ်ဆောင်ချက်နဲ့ မသက်ဆိုင်ပါ။

In many ways, tsunamis are just larger versions of regular waves.

ပုံစံမျိုးစုံနဲ့ စူနာမီတွေဟာ ပုံမှန်လှိုင်းတွေရဲ့ အကြီးစားပုံစံတွေပါပဲ။

They have a trough and a crest,

လှိုင်းခွက်နဲ့လှိုင်းထိပ်ရှိပါတယ်။

and consist not of moving water,

ပြီးတော့ ရွေ့နေတဲ့ရေတင်မက ရေထဲက

but the movement of energy through water.

စွမ်းအင်တွေရဲ့လှုပ်ရှားမှုလည်း ပါပါတယ်။

ကွာခြားချက်က ဒီစွမ်းအင်တွေ ဘယ်က ရသလဲဆိုတဲ့အချက်ပါပဲ။

The difference is in where this energy comes from.

For normal ocean waves, it comes from wind.

ပုံမှန် သမုဒ္ဒရာလှိုင်းတွေအတွက်ဆိုရင် စွမ်းအင်ကို လေထံမှရပါတယ်။

Because this only affects the surface, the waves are limited in size and speed.

မျက်နှာပြင်ကိုပဲ ရိုက်ခတ်လို့ လှိုင်းတွေ အရွယ်အစားနဲ့မြန်နှုန်း ကန့်သတ်ချက်ရှိတယ်။

But tsunamis are caused by energy originating underwater,

ဒါပေမဲ့ စူနာမီတွေကတော့ ရေအောက်က စတင်တဲ့ အင်အားကြောင့် ဖြစ်ပေါ်လာတပါ။

from a volcanic eruption,

မီးတောင်ပေါက်တာ

a submarine landslide,

ရေအောက်မြေကျွံကျတာ၊

or most commonly, an earthquake on the ocean floor

ဒါမှမဟုတ်သမုဒ္ဒရာအောက်ကြမ်းပြင်မှာ ငလျင်လှုပ်တာကြောင့်ဖြစ်တယ်

caused when the tectonic plates of the Earth's surface slip,

ကမ္ဘာ့မျက်နှာပြင်က ကျောက်ချပ်ကြီးတွေ ချော်ထွက်တဲ့အခါ ငလျင်ဖြစ်ပြီး

releasing a massive amount of energy into the water.

ကြီးမားတဲ့အင်အားကို ရေထဲသို့ လွှတ်ထုတ်ပေးတယ်။

This energy travels up to the surface,

ဒီအင်အားဟာ ရေမျက်နှာပြင်ပေါ်ထိ တက်သွားတယ်။

displacing water and raising it above the normal sea level,

ရေတွေကို နေရာတလွဲရောက်စေပြီး ပုံမှန်ပင်လယ် ရေပြင်အထက် မြင့်တက်စေတယ်။

but gravity pulls it back down,

ဒါပေမဲ့ မြေဆွဲငင်အားက ရေကိုပြန်ဆွဲချတယ်

which makes the energy ripple outwards horizontally.

ဒီတော့ အင်အားကို အပြင်ဘက်ဆီ ဘေးတိုက် ဂယက်ရိုက်သွားစေတယ်။

Thus, the tsunami is born,

ဒါကြောင့် စူနာမီ ဖြစ်လာပြီး

moving at over 500 miles per hour.

တစ်နာရီ မိုင် ၅၀၀ ကျော်နှုန်းနဲ့ ရွေ့လျားတယ်။

When it's far from shore, a tsunami can be barely detectable

ကမ်းရိုးတန်းနဲ့ ဝေးတဲ့အခါ စူနာမီဖြစ်မှန်း သိနိုင်ခဲပါတယ်။

since it moves through the entire depth of the water.

အကြောင်းက ရေအနက်ပိုင်းထဲ ဖြတ်သွားနေလို့ပါ။

But when it reaches shallow water, something called wave shoaling occurs.

ဒါပေမဲ့ စူနာမီ ရေတိမ်ပိုင်းရောက်တဲ့အခါ လှိုင်းစုဆုံမှုလို့ခေါ်တဲ့ အရာ ဖြစ်လာတယ်။

Because there is less water to move through,

ဖြတ်သွားစရာ ရေနည်းသွားတာကြောင့်

this still massive amount of energy is compressed.

ဒီထုထည်ကြီးနေဆဲ စွမ်းအင်ပမာဏဟာ ဖိသိပ်ခံလိုက်ရတယ်။

The wave's speed slows down,

လှိုင်းရွေ့လျားနှုန်း နှေးသွားတယ်။

while its height rises to as much as 100 feet.

သူ့ရဲ့ အမြင့်ဟာ ပေ ၁၀၀ အထိ မြင့်တက်တတ်ပါတယ်။

The word tsunami, Japanese for "harbor wave,"

စူနာမီ ဆိုတဲ့ စကားလုံးက "သင်္ဘောဆိပ် လှိုင်း" ကို ဂျပန်လို ခေါ်တာပါ။

comes from the fact that it only seems to appear near the coast.

ဒီစကားလုံးဟာ ကမ်းရိုးတန်းအနီးမှာပဲ ဖြစ်ပေါ်ပုံရတဲ့အချက်က လာပါတယ်။

If the trough of a tsunami reaches shore first,

စူနာမီလှိုင်းခွက် ကမ်းခြေသို့ ပထမဆုံး ရောက်ရင်

the water will withdraw farther than normal

ရေက သာမန်ထက် အဝေးကို ပိုဆုတ် သွားပါလိမ့်မယ်။

before the wave hits,

ကမ်းကို လှိုင်းမရိုက်မီချိန်မှာ၊

which can be misleadingly dangerous.

ဒီအချက်က အထင်မှားဖွယ် အန္တရာယ် များပါတယ်။

A tsunami will not only drown people near the coast,

စူနာမီရေလှိုင်းဟာ ကမ်းရိုးတန်းအနီးက လူတွေကို ရေမြှပ်သတ်ပစ်ရုံတင်မက

but level buildings and trees for a mile inland or more,

ကုန်းတွင်း တစ်မိုင်ကျော်လောက်က အဆောက်အဦတွေ၊ သစ်ပင်တွေကိုရှင်းပစ်တယ်။

especially in low-lying areas.

အထူးသဖြင့် ကုန်းနိမ့်ပိုင်းနေရာတွေမှာပါ။

As if that weren't enough, the water then retreats,

ပြီးတော့ ဒီလောက်နဲ့ မလုံလောက်သေးသလိုနဲ့ ရေပြန်ဆုတ်သွားတယ်။

dragging with it the newly created debris,

အသစ်ဖြစ်လာတဲ့ အမှိုက်တွေ ရေထဲ ဆွဲသွားတယ်။

and anything, or anyone, unfortunate enough

သူ့လမ်းကြောင်းပေါ် မိသွားတဲ့ ကံခေသူတွေ၊ အရာဝတ္ထုတွေကိုလည်း

to be caught in its path.

ရေထဲ ဆွဲယူသွားတယ်။

The 2004 Indian Ocean tsunami

၂၀၀၄ ခုနှစ် အိန္ဒိယသမုဒ္ဒရာ စူနာမီဟာ

was one of the deadliest natural disasters in history,

သမိုင်းမှာ ကြောက်စရာအကောင်းဆုံး သဘာဝ ဘေးအန္တရာယ်တစ်ခုပါ။

killing over 200,000 people throughout South Asia.

တောင်အာရှတခွင်မှာ လူ နှစ်သိန်းကျော် သေစေခဲ့တယ်။

So how can we protect ourselves against this destructive force of nature?

ဒီတော့ ဒီသဘာဝဖျက်အားကနေ ကျွန်တော်တို့ ဘယ်လို ကာကွယ်နိုင်မလဲ။

People in some areas have attempted

တစ်ချို့နေရာမှာ လူတွေက ပင်လယ်ရေထိန်း

to stop tsunamis with sea walls, flood gates,

နံရံတွေ၊ ရေထိန်းတံခါးတွေ၊ ရေလွှဲမြောင်းတွေ

and channels to divert the water.

နဲ့ စူနာမီကို တားဖို့ ကြိုးစားကြတယ်။

But these are not always effective.

ဒါပေမဲ့ ဒါတွေဟာ အမြဲ မထိရောက်ဘူး။

In 2011, a tsunami surpassed the flood wall

၂၀၁၁ ခုနှစ်မှာ ဂျပန်က ဖူကူရှီးမားစွမ်းအင် ထုတ်စက်ရုံကို ကာထားတဲ့ရေထိန်းနံရံကို

protecting Japan's Fukushima Power Plant,

စူနာမီတစ်လုံး ဖြတ်ကျော်ခဲ့ပြီး

causing a nuclear disaster

နျူးကလီးယားဘေးသင့်စေခဲ့တယ်။

in addition to claiming over 18,000 lives.

ဒါ့ပြင် လူ ၁၈၀၀၀ ကျော် သေဆုံးခဲ့တယ်။

Many scientists and policy makers are instead focusing on early detection,

ဒီတော့သိပ္ပံပညာရှင်တွေနဲ့မူဝါဒရေးဆွဲသူတွေက ကာကွယ်မယ့်အစား စောပြီးသိနိုင်ဖို့၊

monitoring underwater pressure and seismic activity,

ရေအောက်ဖိအားနဲ့ ငလျင်လှုပ်မှုကို စောင့်ကြည့်ဖို့နဲ့

and establishing global communication networks

သတိပေးချက် မြန်မြန်ဖြန့်နိုင်အောင် ကမ္ဘာ့ဆက်သွယ်မှု

for quickly distributing alerts.

ကွန်ရက်တွေလုပ်ဖို့ အလေးပေးလာကြတယ်။

When nature is too powerful to stop,

သဘာဝတရားက မရပ်တန့်နိုင်အောင် အားကောင်းနေရင်

the safest course is to get out of its way.

သူ့လမ်းကြောင်းက ရှောင်ထွက်ပြေးမှုကသာ ဘေးအကင်းဆုံး နည်းပါ။