How tsunamis work - Alex Gendler

Translator: laven ezat Reviewer: Ibrahim A. Ahmed

In 479 BC, when Persian soldiers besieged

‎له‌ ساڵی ٤٩٧ی پێش زایین،‎ كاتێك سه‌ربازه‌ فارسه‌كان گەمارۆ دران

the Greek city of Potidaea,

له‌ شاری پۆتدیای یۆنان،

the tide retreated much farther than usual,

ئاستی ئاوی دەریا لە دۆخی ئاسایی خۆی زۆر زیاتر کشایەوە،

leaving a convenient invasion route.

ئەمەش ڕێڕەوێکی ئاسان و لەباری کردەوە بۆ داگیركردن.

But this wasn't a stroke of luck.

به‌ڵام ئه‌مه‌ بەختێکی باشی بە ڕێککەوت نەبوو.

Before they had crossed halfway,

پێش ئه‌وه‌ی نیوەی ڕێگە ببڕن،

the water returned in a wave higher than anyone had ever seen,

ئاوەکە بە شەپۆڵێکی بەرزی وا گەڕایەوە کە پێشتر هیچ کەس شەپۆڵی بەرزی وای نەبینیبوو،

drowning the attackers.

بەمەش هێرشكه‌رانی نقوم كرد و خنکاندنی.

The Potiidaeans believed they had been saved

‎پۆتدییه‌كان باوه‌ڕیان وابوو کە ‎ئه‌وان ڕزگار کراون

by the wrath of Poseidon.

بەهۆی توڕەیی پۆسیدۆنی خواوەندی دەریا.

But what really saved them

به‌‎ڵام بەڕاستی ئەو شتەی ڕزگاری کردن

was likely the same phenomenon that has destroyed countless others:

پێدەچێت هەمان دیاردە بووبێت کە کەسانی بێشوماری دیکەی لەناوبردووە:

a tsunami.

ئەویش سۆنامییە.

Although tsunamis are commonly known as tidal waves,

هەرچەندە سۆنامییەکان بەگشتی بە شەپۆڵی بەرزی دەریایی دەناسرێنەوە،

they're actually unrelated to the tidal activity caused

بەڵام لەڕاستیدا ئەوان په‌یوه‌ندییان بە ‎چالاكی شەپۆڵە بەرزەکانەوە نییە کە

by the gravitational forces of the Sun and Moon.

لە ئەنجامی هێزی کێشکردنی ‌خۆر و مانگه‌وە دروست دەبن.

In many ways, tsunamis are just larger versions of regular waves.

له‌ ز‎ۆر ڕووەوە‌، سۆنامییەکان تەنها جۆر و شێوەیەکی ‎گه‌ورەتری شەپۆڵی ئاسایین.

They have a trough and a crest,

کە چاڵایی و لوتکەیان هەیە

and consist not of moving water,

و لە ئاوی جوڵاویش دروست نابن،

but the movement of energy through water.

بەڵکو بەهۆی جووڵه‌ی ووزه‌ی ناو ئاوەکەوە دروست دەبن.

The difference is in where this energy comes from.

‎جیاوازییەکە لەو شوێنەدایە کە ئەم وزەیەی لێوە دێت

For normal ocean waves, it comes from wind.

وزەی شه‌پۆڵە ئاساییەکانی زەریا لە باوە دێت.

Because this only affects the surface, the waves are limited in size and speed.

چونکە تەنها کاردەکاتە سەر ڕووکاری دەرەوە، شەپۆڵەکان لە قه‌باره‌ و خێرایی سنووردارن.

But tsunamis are caused by energy originating underwater,

‎به‌ڵام سۆنامییەکان بەهۆی ئەو ووزه‌یەوە دروست دەبن کە لە ژێر ئاودا سەرچاوە دەگرن،

from a volcanic eruption,

له‌ ته‌قینه‌وه‌ی بوڕكانێک،

a submarine landslide,

لە ڕۆچوونی زەوی له‌ ژێر دەریادا،

or most commonly, an earthquake on the ocean floor

‎یان ئەوەی کە باوترینیانە،‌ ‎زه‌مینلەرزەی ژێر زەریاکانە

caused when the tectonic plates of the Earth's surface slip,

کاتێک دروست دەبن کە تەبەقە تکتۆنییەکانی سەر ڕووی زه‌وی لێک دەخشێن،

releasing a massive amount of energy into the water.

ئەمەش بڕێکی زۆر لە وزه‌ دەردەداتە ناو ئاوەکە.

This energy travels up to the surface,

ئه‌م ووزه‌یه‌ش ده‌گوازرێته‌وه ‌بۆ سه‌رووی ئاوەکە،

displacing water and raising it above the normal sea level,

شوێنی ئاوەکە دەگٶڕێت و به‌رزی ده‌كاته‌وه‌ بۆ ‎سه‌رووی ئاستی ئاسایی ڕووی ده‌ریا،

but gravity pulls it back down,

‎به‌ڵام هێزی کێشکردن ئاوەکە بۆ خوارەوە کێشدەکات،

which makes the energy ripple outwards horizontally.

ئەمەش وا لە وزەکە دەکات بەئاسۆیی بۆ دەرەوە بلەرێتەوە.

Thus, the tsunami is born,

به‌م شێوه‌یه‌ سۆنامی دروست ده‌بێت،

moving at over 500 miles per hour.

‎کە به‌خێرایی زیاتر له‌ ٥٠٠ میل (٨٠٠ کم) ‎له‌ كاتژمێرێكدا جوڵە دەکات.

When it's far from shore, a tsunami can be barely detectable

كاتێك سۆنامی لە کەناری دەریا دوور دەبێت، بەئاستەم ده‌تواندرێت هەستی پێبکرێت

since it moves through the entire depth of the water.

چونکە بەسەرجەم قوڵی ئاوەکەدا جوڵە دەکات.

But when it reaches shallow water, something called wave shoaling occurs.

به‌ڵام كه‌ ده‌گاته‌ تەنکاوەکە، شتێك ڕووده‌دات پێی دەوترێت تەنککردنی شەپۆڵ.

Because there is less water to move through,

چونکە ئاوی کەمتری لێیە کە بەناویدا جوڵە بکات،

this still massive amount of energy is compressed.

ئەم بڕە زۆر و بەرچاوەی وزە دەپەسێورێت.

The wave's speed slows down,

و‌ خێرایی شه‌پۆڵەکان كه‌م دەبنەوە،

while its height rises to as much as 100 feet.

لە کاتێکدا به‌رزی شەپۆڵەکان هەتا ١٠٠ پێ(٣٠ م) بەرز دەبنەوە.

The word tsunami, Japanese for "harbor wave,"

وشه‌ی سۆنامی، يابانيیه‌ و به‌ واتای "شه‌پۆلی به‌نده‌ر" دێت،

comes from the fact that it only seems to appear near the coast.

لەو ڕاستییەوە سەرچاوەی گرتووە کە سۆنامی وا دەردەکەوێت تەنها لە کەناراوەکان ڕوودەدات.

If the trough of a tsunami reaches shore first,

ئه‌گه‌ر یەکەمجار چاڵایی سۆنامی گه‌یشته کەناری ده‌ریا،

the water will withdraw farther than normal

ئاوه‌كه‌ لە ئاستی ئاسایی خۆی دوورتر دەکشێتەوە

before the wave hits,

پێش ئه‌وه‌ی شه‌پۆڵە‌كە بگات،

which can be misleadingly dangerous.

کە دەکرێت بەشێوەیەکی هەڵخەڵەتێنەرانە مەترسیدار.

A tsunami will not only drown people near the coast,

سۆنامی ته‌نها ئه‌و كه‌سانه‌ نقوم ناکات کە لە نزیك کەنار ده‌ریان،

but level buildings and trees for a mile inland or more,

به‌ڵكو باڵه‌خانه‌ و دارەکان بە دووری زیاتر لە میلێک لەسەر زەوی تەخت دەکات،

especially in low-lying areas.

به‌ تایبه‌ت له‌ ناوچه‌ نزمه‌كان.

As if that weren't enough, the water then retreats,

وه‌ك ئه‌وه‌ی ئه‌مه‌ به‌س نه‌بێت، دوای ئه‌وه‌ ئاوه‌كه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌،

dragging with it the newly created debris,

له‌گه‌ڵ خۆی پاشماوە تازە دروستبووەکە ڕادەکێشێت،

and anything, or anyone, unfortunate enough

و هه‌ر شتێك، يان هه‌ر كه‌سێك، کە بەدبەخت بێت

to be caught in its path.

لە سەر ڕێگەکەی دەیگرێت.

The 2004 Indian Ocean tsunami

سۆنامییەکەی ساڵی ٢٠٠٤ی ئۆقیانوسی هیندی

was one of the deadliest natural disasters in history,

یه‌كێك بوو له کوشندەترین کارەساتە سروشتییه‌کان لە مێژوودا،

killing over 200,000 people throughout South Asia.

کە زیاتر له‌ ٢٠٠ هه‌زار كه‌سی كوشت له‌ سه‌رانسەری باشوری ئاسیا.

So how can we protect ourselves against this destructive force of nature?

کەواتا چۆن خۆمان بپارێزین له‌م هێزه‌ سروشتییه‌ وێرانکەرە؟

People in some areas have attempted

له‌ هه‌ندێك ناوچه‌دا خه‌ڵك هه‌وڵیداوە

to stop tsunamis with sea walls, flood gates,

کە سونامی ڕابگرن به‌ ڕێگه‌ی دیواری ده‌ریا، دەروازەکانی لافاو،

and channels to divert the water.

و جۆگەکانی گواستنه‌وه‌ی ئاو.

But these are not always effective.

به‌ڵام ئه‌م ڕێگانە‌ هەمیشە کاریگەر نین.

In 2011, a tsunami surpassed the flood wall

له‌ ساڵی ٢٠١١، سۆنامی ئەو دیواری لافاوەی تێپەڕاند

protecting Japan's Fukushima Power Plant,

کە وێستگەی کارەبای فوكوشیمای یابانی دەپاراست،

causing a nuclear disaster

بووه‌ هۆی کارەساتێکی ناوەکی (ئەتۆمی)

in addition to claiming over 18,000 lives.

سەرەڕای گیان لەدەستدانی زیاتر لە ١٨٠٠٠ کەس.

Many scientists and policy makers are instead focusing on early detection,

زۆرێک لە زاناکان و سیاسەت داڕێژەرەکان لە بری ئەوە جەخت لەسەر پێزانینی پێشوەختە، و

monitoring underwater pressure and seismic activity,

چاودێریکردنی په‌ستانی ژێرئاو و چالاكی بوومەلەرزەیی،

and establishing global communication networks

و دامه‌زراندنی تۆڕی په‌یوه‌ندیی جیهانی دەکەنەوە

for quickly distributing alerts.

بۆ ئەوەی بەخێرایی هۆشدارییەکان بڵاوبکرێنەوە،

When nature is too powerful to stop,

كاتێك سرشت زۆر له‌وه‌ به‌هێزتره‌ کە بوه‌ستێندرێت،

the safest course is to get out of its way.

پارێزراوترین ڕێگە ئه‌وه‌یه‌ کە لەسەر ڕێڕەوەکەی لابچیت.