How tsunamis work - Alex Gendler

8,601,095 views ・ 2014-04-24

TED-Ed


Please double-click on the English subtitles below to play the video.

Translator: laven ezat Reviewer: Ibrahim A. Ahmed
00:07
In 479 BC, when Persian soldiers besieged
0
7143
3517
‎له‌ ساڵی ٤٩٧ی پێش زایین،‎ كاتێك سه‌ربازه‌ فارسه‌كان گەمارۆ دران
00:10
the Greek city of Potidaea,
1
10684
1952
له‌ شاری پۆتدیای یۆنان،
00:12
the tide retreated much farther than usual,
2
12660
2283
ئاستی ئاوی دەریا لە دۆخی ئاسایی خۆی زۆر زیاتر کشایەوە،
00:14
leaving a convenient invasion route.
3
14968
2560
ئەمەش ڕێڕەوێکی ئاسان و لەباری کردەوە بۆ داگیركردن.
00:17
But this wasn't a stroke of luck.
4
17552
2000
به‌ڵام ئه‌مه‌ بەختێکی باشی بە ڕێککەوت نەبوو.
00:19
Before they had crossed halfway,
5
19576
1525
پێش ئه‌وه‌ی نیوەی ڕێگە ببڕن،
00:21
the water returned in a wave higher than anyone had ever seen,
6
21125
3826
ئاوەکە بە شەپۆڵێکی بەرزی وا گەڕایەوە کە پێشتر هیچ کەس شەپۆڵی بەرزی وای نەبینیبوو،
00:24
drowning the attackers.
7
24975
1791
بەمەش هێرشكه‌رانی نقوم كرد و خنکاندنی.
00:26
The Potiidaeans believed they had been saved
8
26790
2220
‎پۆتدییه‌كان باوه‌ڕیان وابوو کە ‎ئه‌وان ڕزگار کراون
00:29
by the wrath of Poseidon.
9
29034
1675
بەهۆی توڕەیی پۆسیدۆنی خواوەندی دەریا.
00:30
But what really saved them
10
30733
1507
به‌‎ڵام بەڕاستی ئەو شتەی ڕزگاری کردن
00:32
was likely the same phenomenon that has destroyed countless others:
11
32264
3531
پێدەچێت هەمان دیاردە بووبێت کە کەسانی بێشوماری دیکەی لەناوبردووە:
00:35
a tsunami.
12
35819
1096
ئەویش سۆنامییە.
00:36
Although tsunamis are commonly known as tidal waves,
13
36939
2848
هەرچەندە سۆنامییەکان بەگشتی بە شەپۆڵی بەرزی دەریایی دەناسرێنەوە،
00:39
they're actually unrelated to the tidal activity caused
14
39811
2641
بەڵام لەڕاستیدا ئەوان په‌یوه‌ندییان بە ‎چالاكی شەپۆڵە بەرزەکانەوە نییە کە
00:42
by the gravitational forces of the Sun and Moon.
15
42476
3121
لە ئەنجامی هێزی کێشکردنی ‌خۆر و مانگه‌وە دروست دەبن.
00:45
In many ways, tsunamis are just larger versions of regular waves.
16
45621
3618
له‌ ز‎ۆر ڕووەوە‌، سۆنامییەکان تەنها جۆر و شێوەیەکی ‎گه‌ورەتری شەپۆڵی ئاسایین.
00:49
They have a trough and a crest,
17
49263
1874
کە چاڵایی و لوتکەیان هەیە
00:51
and consist not of moving water,
18
51161
2114
و لە ئاوی جوڵاویش دروست نابن،
00:53
but the movement of energy through water.
19
53299
2123
بەڵکو بەهۆی جووڵه‌ی ووزه‌ی ناو ئاوەکەوە دروست دەبن.
00:56
The difference is in where this energy comes from.
20
56228
2481
‎جیاوازییەکە لەو شوێنەدایە کە ئەم وزەیەی لێوە دێت
00:58
For normal ocean waves, it comes from wind.
21
58733
2791
وزەی شه‌پۆڵە ئاساییەکانی زەریا لە باوە دێت.
01:01
Because this only affects the surface, the waves are limited in size and speed.
22
61548
4266
چونکە تەنها کاردەکاتە سەر ڕووکاری دەرەوە، شەپۆڵەکان لە قه‌باره‌ و خێرایی سنووردارن.
01:05
But tsunamis are caused by energy originating underwater,
23
65838
3387
‎به‌ڵام سۆنامییەکان بەهۆی ئەو ووزه‌یەوە دروست دەبن کە لە ژێر ئاودا سەرچاوە دەگرن،
01:09
from a volcanic eruption,
24
69249
1560
له‌ ته‌قینه‌وه‌ی بوڕكانێک،
01:10
a submarine landslide,
25
70833
1644
لە ڕۆچوونی زەوی له‌ ژێر دەریادا،
01:12
or most commonly, an earthquake on the ocean floor
26
72501
2895
‎یان ئەوەی کە باوترینیانە،‌ ‎زه‌مینلەرزەی ژێر زەریاکانە
01:15
caused when the tectonic plates of the Earth's surface slip,
27
75420
3348
کاتێک دروست دەبن کە تەبەقە تکتۆنییەکانی سەر ڕووی زه‌وی لێک دەخشێن،
01:18
releasing a massive amount of energy into the water.
28
78792
3171
ئەمەش بڕێکی زۆر لە وزه‌ دەردەداتە ناو ئاوەکە.
01:21
This energy travels up to the surface,
29
81987
2141
ئه‌م ووزه‌یه‌ش ده‌گوازرێته‌وه ‌بۆ سه‌رووی ئاوەکە،
01:24
displacing water and raising it above the normal sea level,
30
84152
3778
شوێنی ئاوەکە دەگٶڕێت و به‌رزی ده‌كاته‌وه‌ بۆ ‎سه‌رووی ئاستی ئاسایی ڕووی ده‌ریا،
01:27
but gravity pulls it back down,
31
87954
1799
‎به‌ڵام هێزی کێشکردن ئاوەکە بۆ خوارەوە کێشدەکات،
01:29
which makes the energy ripple outwards horizontally.
32
89777
2909
ئەمەش وا لە وزەکە دەکات بەئاسۆیی بۆ دەرەوە بلەرێتەوە.
01:32
Thus, the tsunami is born,
33
92710
2051
به‌م شێوه‌یه‌ سۆنامی دروست ده‌بێت،
01:34
moving at over 500 miles per hour.
34
94785
2591
‎کە به‌خێرایی زیاتر له‌ ٥٠٠ میل (٨٠٠ کم) ‎له‌ كاتژمێرێكدا جوڵە دەکات.
01:37
When it's far from shore, a tsunami can be barely detectable
35
97400
3567
كاتێك سۆنامی لە کەناری دەریا دوور دەبێت، بەئاستەم ده‌تواندرێت هەستی پێبکرێت
01:40
since it moves through the entire depth of the water.
36
100991
2658
چونکە بەسەرجەم قوڵی ئاوەکەدا جوڵە دەکات.
01:43
But when it reaches shallow water, something called wave shoaling occurs.
37
103673
3837
به‌ڵام كه‌ ده‌گاته‌ تەنکاوەکە، شتێك ڕووده‌دات پێی دەوترێت تەنککردنی شەپۆڵ.
01:47
Because there is less water to move through,
38
107534
2230
چونکە ئاوی کەمتری لێیە کە بەناویدا جوڵە بکات،
01:49
this still massive amount of energy is compressed.
39
109788
3370
ئەم بڕە زۆر و بەرچاوەی وزە دەپەسێورێت.
01:53
The wave's speed slows down,
40
113182
1909
و‌ خێرایی شه‌پۆڵەکان كه‌م دەبنەوە،
01:55
while its height rises to as much as 100 feet.
41
115115
2975
لە کاتێکدا به‌رزی شەپۆڵەکان هەتا ١٠٠ پێ(٣٠ م) بەرز دەبنەوە.
01:58
The word tsunami, Japanese for "harbor wave,"
42
118114
3493
وشه‌ی سۆنامی، يابانيیه‌ و به‌ واتای "شه‌پۆلی به‌نده‌ر" دێت،
02:01
comes from the fact that it only seems to appear near the coast.
43
121631
3047
لەو ڕاستییەوە سەرچاوەی گرتووە کە سۆنامی وا دەردەکەوێت تەنها لە کەناراوەکان ڕوودەدات.
02:04
If the trough of a tsunami reaches shore first,
44
124702
3156
ئه‌گه‌ر یەکەمجار چاڵایی سۆنامی گه‌یشته کەناری ده‌ریا،
02:07
the water will withdraw farther than normal
45
127882
2048
ئاوه‌كه‌ لە ئاستی ئاسایی خۆی دوورتر دەکشێتەوە
02:09
before the wave hits,
46
129954
1166
پێش ئه‌وه‌ی شه‌پۆڵە‌كە بگات،
02:11
which can be misleadingly dangerous.
47
131144
2017
کە دەکرێت بەشێوەیەکی هەڵخەڵەتێنەرانە مەترسیدار.
02:13
A tsunami will not only drown people near the coast,
48
133185
3023
سۆنامی ته‌نها ئه‌و كه‌سانه‌ نقوم ناکات کە لە نزیك کەنار ده‌ریان،
02:16
but level buildings and trees for a mile inland or more,
49
136232
3322
به‌ڵكو باڵه‌خانه‌ و دارەکان بە دووری زیاتر لە میلێک لەسەر زەوی تەخت دەکات،
02:19
especially in low-lying areas.
50
139578
2355
به‌ تایبه‌ت له‌ ناوچه‌ نزمه‌كان.
02:21
As if that weren't enough, the water then retreats,
51
141957
2982
وه‌ك ئه‌وه‌ی ئه‌مه‌ به‌س نه‌بێت، دوای ئه‌وه‌ ئاوه‌كه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌،
02:24
dragging with it the newly created debris,
52
144963
2016
له‌گه‌ڵ خۆی پاشماوە تازە دروستبووەکە ڕادەکێشێت،
02:27
and anything, or anyone, unfortunate enough
53
147003
2710
و هه‌ر شتێك، يان هه‌ر كه‌سێك، کە بەدبەخت بێت
02:29
to be caught in its path.
54
149737
1407
لە سەر ڕێگەکەی دەیگرێت.
02:31
The 2004 Indian Ocean tsunami
55
151168
2721
سۆنامییەکەی ساڵی ٢٠٠٤ی ئۆقیانوسی هیندی
02:33
was one of the deadliest natural disasters in history,
56
153913
2659
یه‌كێك بوو له کوشندەترین کارەساتە سروشتییه‌کان لە مێژوودا،
02:36
killing over 200,000 people throughout South Asia.
57
156596
3640
کە زیاتر له‌ ٢٠٠ هه‌زار كه‌سی كوشت له‌ سه‌رانسەری باشوری ئاسیا.
02:40
So how can we protect ourselves against this destructive force of nature?
58
160260
4362
کەواتا چۆن خۆمان بپارێزین له‌م هێزه‌ سروشتییه‌ وێرانکەرە؟
02:44
People in some areas have attempted
59
164646
1709
له‌ هه‌ندێك ناوچه‌دا خه‌ڵك هه‌وڵیداوە
02:46
to stop tsunamis with sea walls, flood gates,
60
166379
3018
کە سونامی ڕابگرن به‌ ڕێگه‌ی دیواری ده‌ریا، دەروازەکانی لافاو،
02:49
and channels to divert the water.
61
169421
1748
و جۆگەکانی گواستنه‌وه‌ی ئاو.
02:51
But these are not always effective.
62
171193
1668
به‌ڵام ئه‌م ڕێگانە‌ هەمیشە کاریگەر نین.
02:52
In 2011, a tsunami surpassed the flood wall
63
172885
3609
له‌ ساڵی ٢٠١١، سۆنامی ئەو دیواری لافاوەی تێپەڕاند
02:56
protecting Japan's Fukushima Power Plant,
64
176518
2210
کە وێستگەی کارەبای فوكوشیمای یابانی دەپاراست،
02:58
causing a nuclear disaster
65
178752
2106
بووه‌ هۆی کارەساتێکی ناوەکی (ئەتۆمی)
03:00
in addition to claiming over 18,000 lives.
66
180882
2548
سەرەڕای گیان لەدەستدانی زیاتر لە ١٨٠٠٠ کەس.
03:04
Many scientists and policy makers are instead focusing on early detection,
67
184235
4310
زۆرێک لە زاناکان و سیاسەت داڕێژەرەکان لە بری ئەوە جەخت لەسەر پێزانینی پێشوەختە، و
03:08
monitoring underwater pressure and seismic activity,
68
188569
3161
چاودێریکردنی په‌ستانی ژێرئاو و چالاكی بوومەلەرزەیی،
03:11
and establishing global communication networks
69
191754
2339
و دامه‌زراندنی تۆڕی په‌یوه‌ندیی جیهانی دەکەنەوە
03:14
for quickly distributing alerts.
70
194117
1596
بۆ ئەوەی بەخێرایی هۆشدارییەکان بڵاوبکرێنەوە،
03:16
When nature is too powerful to stop,
71
196291
2154
كاتێك سرشت زۆر له‌وه‌ به‌هێزتره‌ کە بوه‌ستێندرێت،
03:18
the safest course is to get out of its way.
72
198469
2636
پارێزراوترین ڕێگە ئه‌وه‌یه‌ کە لەسەر ڕێڕەوەکەی لابچیت.

Original video on YouTube.com
About this website

This site will introduce you to YouTube videos that are useful for learning English. You will see English lessons taught by top-notch teachers from around the world. Double-click on the English subtitles displayed on each video page to play the video from there. The subtitles scroll in sync with the video playback. If you have any comments or requests, please contact us using this contact form.

https://forms.gle/WvT1wiN1qDtmnspy7