How do cancer cells behave differently from healthy ones? - George Zaidan

Translator: Andrea McDonough Reviewer: Bedirhan Cinar

Translator: Razaw Bor Reviewer: Daban Q Jaff

We all start life as one single cell.

ئێمە ژیانمان بە خانەیەک دەست پێ دەکات.

Then that cell divides and we are two cells,

دواتر ئەم خانەیە دابەش دەبێت و دەبێتە دوو خانە،

then four,

دواتر چوار خانە،

then eight.

پاشان دبێتە هەشت.

Cells form tissues,

خانەکان شانەکان پێک دەهێنن،

tissues form organs,

شانەکانیش ئەندامەکان،

organs form us.

ئەندامەکانیش جەستەمان پێک دەهێنن.

These cell divisions, by which we go from a single cell

ئەم دابەش بوونەی خانە، لە تاکە خانەیەکەوە دەست پێ دەکات

to 100 trillion cells,

تا دەگاتە ١٠٠ ترلیۆن خانە،

are called growth.

پێی دەوترێت گەشە.

And growth seems like a simple thing

گەشە وەک پرۆسەیەکی سادە دەردەکەوێت

because when we think of it,

چونکە کاتێک بیر لە گەشە دەکەینەوە،

we typically think of someone getting taller

پێمان وایە کەسێک باڵای درێژتر

or, later in life, wider,

یان کاتێک بە تەمەندا دەچێت، پانتر دەبێت،

but to cells, growth isn't simple.

بەڵام سەبارەت بە خانەکان، گەشە پرۆسەیەکی هەروا ئاسان نییە.

Cell division is an intricate chemical dance

دابەشبوونی خانە پرۆسەیەکی کیمیاوی ئاڵۆزە

that's part individual, part community-driven.

لە خانە بنەڕەتیەکە، و دابەشبوونیەتی.

And in a neighborhood of 100 trillion cells,

لەو کاتەی ژمارەیان دەگاتە ١٠٠ تریلیۆن خانە،

some times things go wrong.

هەندێک جار دابەشبوونەکە بەلا ڕێدا دەڕوات.

Maybe an individual cell's set of instructions, or DNA,

لەوانەیە زانیارییە بۆماوەییەکان نێو تاکە خانەیەیەک، یان دی ئێن ئەی،

gets a typo,

بە هەڵە بگوازرێتەوە،

what we call a mutation.

پێی دەڵێن گۆڕان لە زنجیرە بۆماوەییەکان

Most of the time, the cell senses mistakes

زۆربەی کات، هەست بە هەڵەی خانە دەکەین

and shuts itself down,

و بەرەو دابەشبوونی نارێک دەچێت،

or the system detects a troublemaker

یان جەستەت هەست بەم خانە ناڕێکە دەکات

and eliminates it.

But, enough mutations can bypass the fail-safes,

و لەناوی دەبات.

هەرچەندە خانەکان لەم گۆڕانە بەلارێدا دەڕۆن،

driving the cell to divide recklessly.

وا دەکات ئەم خانە ناڕێکانە لەم دابەش بوونە ناڕێکەدا بەردەوام بن.

That one rogue cell becomes two,

ئەم خانە ناڕێکە دەبێتە دوو هێندە،

then four,

دواتر چوار خانە،

then eight.

پاشان دەبێتە هەشت خانەی نارێک.

At every stage, the incorrect instructions

لە هەموو قۆناغەکان، زانیاری هەڵە

are passed along to the cells' offspring.

بۆ خانە نوێیەکان دەگوازرێتەوە.

Weeks, months, or years

هەفتانە، مانگانە، یان ساڵانە...

after that one rogue cell transformed,

دوای ئەوەی خانە ناڕێکەکە گۆڕا،

پێویستە تۆ بچیتە لای پزیشک لەو کاتەی گڕێیەک لە سینگت هەیە.

you might see your doctor about a lump in your breast.

Difficulty going to the bathroom could reveal

بە زۆر چوونە تواڵێت دەریدەخات کە

a problem in your intestine,

بەهۆی ئەوەی کێشە لە ڕێخۆڵەت،

لە پرۆستات،

prostate,

or bladder.

یان لە میزڵدانت هەیە.

Or, a routine blood test might count too many white cells

یان لە کاتی فحسێکی ئاسایی خوێن ژمارەیەکی زۆر لە خڕۆکە سپییەکان هەبێت

or elevated liver enzymes.

یان ڕێژەی ئەنزیمەکانی ناو جگەر بەرز ببەنەوە.

Your doctor delivers the bad news:

پزیشک هەواڵە ناخۆشەکەت پێ ڕادەگەیەنێت:

it's cancer.

ئەویش شێرپەنجەیە.

لێرەدا ستراتیجیەتی مامەلەکردنی تۆ بەندە بە

From here your strategy will depend

on where the cancer is and

خانە شێرپەنجەکە لە کوێیە و

how far it's progressed.

تا چەند گەشەی بەردەوام دەبێت.

If the tumor is slow-growing and in one place,

ئەگەر گرێییەکە بە ھێواشی لە یەک شوێن گەشە بکات،

surgery might be all you need, if anything.

لەوانەیە لە هەموو شتێک زیاتر پێویستیت بە نەشتەرگەری بێت.

If the tumor is fast-growing or invading nearby tissue,

بەڵام ئەگەر گرێییەکە بە خێرای گەشە بکات و خانەکانی نزیکیش گرتەوە،

your doctor might recommend radiation

لەوانەیە پزیشکەکە پێشنیاری چارەسەری تیشکی

or surgery followed by radiation.

بە دوایدا نەشتەرگەریت بۆ بکات.

If the cancer has spread,

ئەگەر شێرپەنجەکە بڵاو ببوەوە،

or if it's inherently everywhere like a leukemia,

یان ئەم بڵاو بوونەوەیە گەیشتبێتە خوێن و ببێتە شێرپەنجەی خوێن

your doctor will most likely recommend chemotherapy

ئەو کاتە پزیشک پێشنیاری چارەسەر کردنت بە مادەی کیمیاوی بۆ دەکات

or a combination of radiation and chemo.

یان ھەردوو ڕێگەی چارەسەری تیشک و کیمیاویت بۆ دادەنێت.

Radiation and most forms of chemo work

کاری چارەسەری تیشکی و زۆربەی چارەسەرە کیمیاویەکان

by physically shredding the cells' DNA

بە تێک شکاندنی خانەکانی دی ئێن ئەی

or disrupting the copying machinery.

یان بچڕاندی خانە لەبەرگیراوە تێکدەرەکە دەبێت.

But neither radiation nor chemotherapeutic drugs target only cancer cells.

نە چارەسەری تیشکی نە دەرمانە کیمیاوییەکان ناتوانن خانەکانی شێرپەنچە نیشان بکەن.

Radiation hits whatever you point it at,

ھەر شوێنێک تۆ بتەوێت بە تیشک لە دابەشبوون دەیوەستێنێت،

and your blood stream carries chemo-therapeutics

و تەوژمی خوێنیش دەرمانە کیمیاوییەکان ھەڵدەگرێت و

all over your body.

بە ھەموو جەستەت دا بڵاوی دەکاتەوە.

So, what happens when different cells get hit?

چی ڕوو دەدات کاتێک زەبر بە خانە جیاوازەکان دەگەیەنن؟

Let's look at a healthy liver cell,

پێکەوە سەیری خانەیەکی تەندروستی جگەر،

a healthy hair cell,

خانەیەکی تەندروستی موو،

and a cancerous cell.

و خانەیەکی توشبوو بە شێرپەنجە بکەین.

خانە تەندروستەکەی جگەر تەنھا لە کاتی فشار خستنە سەری دابەش دەبێت:

The healthy liver cell divides only when it is stressed;

the healthy hair cell divides frequently;

خانە تەندروستەکانی مووش بە زۆری دابەش دەبن.

and the cancer cell divides even more frequently and recklessly.

و خانە شێرپەنچەیەکەش بە زۆری یان بە کەمتەرخەمی دابەش دەبێت

When you take a chemotherapeutic drug,

کاتێک چارەسەری کیمیاوی بۆ دەکرێت،

it will hit all of these cells.

ھەموو ئەم خانانە لە دابەش بوون دەوەستێنیت.

و لە یادتان بێت دەرمانەکان کار بۆ وەستاندنی دابەش بوونی خانەکان دەکەن.

And remember that the drugs work typically by disrupting cell division.

So, every time a cell divides,

بۆیە، ھەموو کاتێک خانەیەک دابەش دەبێت

it opens itself up to attack,

خوی بۆ ھێرش کردنە سەری ئامادەیە،

and that means the more frequently a cell divides,

ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت ھەتا زیاتر خانە دابەش بێت

the more likely the drug is to kill it.

زیاتر دەرمانەکە لەناوی دەبات.

So, remember that hair cell?

خانەکای مووتان لە یاد بێت؟

It divides frequently and isn't a threat.

بە زۆری دابەش دەبن و ترسێنەر نییە.

And, there are other frequently dividing cells in your body

ھەندێک خانەی تر لە جەستەت بە خێرایی دابەش دەبن

like skin cells, gut cells, and blood cells.

وەک خانەکانی پێست، خانەکانی گەدە، و خانەکانی خوێن.

So the list of unpleasant side effects of cancer treatment

کۆمەڵە نیشانەیەکی نەویستراوە دیارەکان بۆ چارەسەری شێرپەنجە

parallels these tissue types:

لەگەڵ جۆرەکانی شانە هاوشانەکانی وەک:

قژ هەڵوەرینی زۆر،

hair loss,

skin rashes,

پەڵەی سووری سەر پێست،

nausea,

سەر سووران،

vomiting,

fatigue,

ڕشانەوە،

weight loss,

هیلاکی،

کێش دابەزرینی لەناکاو

and pain.

و ئازار

That makes sense because these are the cells that get hit the hardest.

جێگەی سەرسوورمان نییە چونکە زۆربەی جار ئەم خانەیە توشی تێک شکان دەبێت.

So, in the end, it is all about growth.

ئەمە هەموو شتێکە سەبارەت بە گەشە.

Cancer hijacks cells' natural division machinery

شێرپەنجە کۆنترۆڵی دابەش بوونی ئاسایی خانەکان دەکات

and forces them to put the pedal to the metal,

فشار دەخاتە سەر خانەکان بۆ ئەوەی ناڕێکی و بەخێرایی گەشە بکەن،

growing rapidly and recklessly.

بە شێوەیکی خێرا و هەرەمەکی دابەش دەبن.

But, using chemotherapeutic drugs,

بەڵام بە بەکارهێنانی چارەسەری کیمیاویی،

we take advantage of that aggressiveness,

سوودی بۆ ئەم شەرانگێزییە لێ دەببینین،

and we turn cancer's main strength

و شێرپەنجە لە بەهێزترین خاڵ

into a weakness.

بەرەو بێهێزترین خاڵ دادەبەزێنین.