Is radiation dangerous? - Matt Anticole

Translator: Reviewer: Daban Q. Jaff

When we hear the word radiation,

کە گوێمان لە وشەی تیشکدانەوە دەبێت،

it's tempting to picture huge explosions and frightening mutations,

وامان لێ دەکات تەقینەوەی زەبەلاح و بازدانی تۆقێنەر وێنا بکەین.

but that's not the full story.

بەڵام ئەمە هەموو چیرۆکەکە نییە.

Radiation also applies to rainbows

تیشکدانەوە بەسەر پەلکەزێڕینەشدا جێبەجێ دەکرێت.

and a doctor examining an x-ray.

هەروەها دکتۆرێک کە پشکنینی تیشکی ئێکس ئەنجام بدات.

So what is radiation really,

کەوایە تیشکدانەوە لە راستیدا چییە؟

and how much should we worry about its effects?

و تا چەنێک لە کاریگەرییەکانی بترسین؟

The answer begins with understanding that the word radiation

وەڵامەکە لەوەوە دەست پێ دەکات کە تێ بگەین وشەی تیشکدانەوە

describes two very different scientific phenomena:

دوو دیاردەی جیاوازی زانستی وەسف دەکات.

electromagnetic radiation

تیشکدانەوەی کارۆموگناتیسی

and nuclear radiation.

و تیشکدانەوەی ناووکی.

Electromagnetic radiation is pure energy

تیشکدانەوەی کارۆموگناتیسی وزەیەکی خاوێنە

consisting of interacting electrical and magnetic waves

کە لە کارلێکی شەپۆلی کارەبایی و موگناتیسی پێک دێت

oscillating through space.

و دەلەرێتەوە لە بۆشاییدا.

As these waves oscillate faster,

کە ئەم شەپۆلانە خێراتر دەلەرنەوە

they scale up in energy.

دەگۆڕێن بۆ وزە.

At the lower end of the spectrum, there's radio,

لە کۆتایی بەشی خوارەوەی شەبەنگی رووناکیدا، رادیۆ،

infrared,

and visible light.

تیشکی ژێرسوور،

و رووناکی بینراو هەیە.

At the higher end are ultraviolet,

لە کۆتایی بەشی سەرەوەیدا تیشکی سەروو وەنەوشەیی،

X-ray,

تیشکی ئێکس،

and gamma rays.

و تیشکی گاما هەیە.

Modern society is shaped by sending and detecting electromagnetic radiation.

کۆمەڵگەی هاوچەرخ لە رێگەی ناردن و دەرخستنی تیشکدانەوەی کارۆموگناتیسییەوە سازدراوە.

We might download an email to our phone via radio waves

دەکرێت ئیمەیڵێک بگات بە موبایلەکەمان بەهۆی تیشکی رادیۆییەوە،

to open an image of an X-ray print,

یان وێنەیەکی تیشکی ئێکس بکەیتەوە

which we can see because our screen emits visible light.

کە لە تواناماندایە بیبینین بەهۆی ئەوەی سکرینی موبایل رووناکی بینراو دەردەپەڕێنێت.

Nuclear radiation, on the other hand,

لە لەیەکی ترەوە، تیشکدانەوەی ناووکی،

originates in the atomic nucleus,

لە بنەڕەتدا لە ناوکی ئەتۆمییەوە پەیدا دەبێت

where protons repel each other due to their mutually positive charges.

کە پرۆتۆنەکان بەرپەرچی یەکدەدەنەوە بەهۆی بوونی بارگەی پۆزەتیڤی هاوبەش.

A phenomenon known as the strong nuclear force

دیاردەی زەبری ناوەکی بەهێز

struggles to overcome this repulsion

هەوڵ دەدات بۆ زاڵبوون بەسەر ئەم بەرپەرچدانەوەیە.

and keep the nucleus intact.

و هێشتنەوەی ناوک بە ساغی.

However, some combinations of protons and neutrons,

بەهەرحاڵ، هەندێک کۆمەڵەی پرۆتۆن و نیوترۆن

known as isotopes,

ناسراو بە هاوتاکان(زڕتوخمەکان)،

remain unstable,

بە ناجێگیری دەمێننەوە،

or radioactive.

یان وەک تیشکدەری رووناکی.

They will randomly eject matter and/or energy,

ئەمانە بە هەڕەمەکی ماددە یان/و وزە دەردەپەڕینن

known as nuclear radiation,

و ناودەبرێن بە تیشکدانەوەی ناوەکی

to achieve greater stability.

ئەمەش بۆ بەدەستهێنانی جێگیرییەکی زیاتر.

Nuclear radiation comes from natural sources, like radon,

تیشکدانەوەی ناوەکی لە سەرچاوەی سرووشتییەوە دێت وەک گازی رادۆن

a gas which seeps up from the ground.

کە گازێکە لە زەوییەوە دەردەپەڕێت.

We also refine naturally occurring radioactive ores

هەروەها ئێمە سروشتییانە بەردە کانزاییە تیشکدەرەکان پوخت دەکەین

to fuel nuclear power plants.

بۆ پێدانی سوتەمەنی بۆ وێستگەکانی کارەبای ناوەکی.

Even bananas contain trace amounts of a radioactive potassium isotope.

تەنانەت مۆزیش بڕێکی زۆرکەم لە پۆتاسیۆمی هاوتای تیشکدەری تێدایە.

So if we live in a world of radiation,

کەوایە کە لە جیهانێکی پڕ لە تیشکدانەوەدا دەژین،

how can we escape its dangerous effects?

چۆن خۆمان رزگاربکەین لە کاریگەرە مەترسیدارەکانی؟

To start, not all radiation is hazardous.

سەرەتا، هەموو تیشکدانەوەیەک مەترسیدار نییە.

Radiation becomes risky when it rips atoms' electrons away upon impact,

تیشکدانەوەکان مەترسیدار دەبن کاتێک ئەلیکترۆن لە گەردیلە دەردەپەڕێنێت

a process that can damage DNA.

ئەم کردارەش دەبێتە هۆی تێکشکاندنی ناوکە ترشی DNA

کە بریتییە لە کرداری تیشکدانەوەی ئایۆناندن.

This is known as ionizing radiation

because an atom that has lost or gained electrons is called an ion.

چونکە گەریلەیەک کە ئەلیکترۆن ببەخشێت یان وەربگرێت پێی دەوترێت ئایۆن.

All nuclear radiation is ionizing,

سەرجەم تیشکدانەوە ناوەکییەکان بریتین لە ئایۆناندن.

بەڵام تەنها بەرزترین وزەی کارۆموگناتیسی بریتییە لە ئایۆناندن.

while only the highest energy electromagnetic radiation is.

That includes gamma rays,

ئەمانیش بریتیین لە تیشکی گاما،

X-rays,

تیشکی ئێکس،

and the high-energy end of ultraviolet.

و بەرترین ئاستی وزەی سەروو وەنەوشەیی.

هەربۆیە وەکو خۆپارێزییەکی زیاتر لە کاتی ئەنجامدانی تیشکی ئێکسدا

That's why as an extra precaution during X-rays,

doctors shield body parts they don't need to examine,

پزیشکەکان ئەو ناوچانەی لەش دادەپۆشن کە پێویستیان نییە بۆ پشکنین.

هەروەها لەبەرئەوەشە کە خەڵکی لە کەنار دەریا دژەخۆر بەکاردەهێنن.

and why beach-goers use sunscreen.

In comparison, cell phones and microwaves operate at the lower end of the spectrum,

بەراورد بەمە، موبایل ومایکرۆوەیڤ دەکەونە کۆتایی شەبەنگی رووناکی

so there is no risk of ionizing radiation from their use.

بۆیە هیچ مەترسییەکی تیشکدانەوەی ئایۆناندن نییە لە بەکارهێنانیاندا.

The biggest health risk occurs when lots of ionizing radiation

مەترسی گەورەی تەندروستی کاتێک روودەدات کە زۆرترین تیشکی ئایۆناندن

hits us in a short time period,

بەرماندەکەویت لە ماوەی کاتێکی کورتدا.

also known as an acute exposure.

هەروەها ناسراو بە بەرکەوتنی تیژ.

Acute exposures overwhelm the body's natural ability to repair the damage.

بەرکەوتنی تیژ توانا سروشتییەکانی لەش لەکار دەخات بۆ چاککردنەوەی زیانەکان.

This can trigger cancers,

کە دەبێتە هۆی هاندانی شێرپەنجە،

cellular dysfunction,

باش کارنەکردنی خانەیی،

and potentially even death.

و لەوانەشە بگاتە مردن.

Fortunately, acute exposures are rare,

خۆشبەختانە، بەرکەوتنی تیژ زۆر دەگمەنە،

but we are exposed daily to lower levels of ionizing radiation

بەڵام رۆژانە بەرکەوتنمان هەیە لەگەڵ تیشکدانەوەی ئایۆناندن لە ئاستی نزمدا

from both natural and man-made sources.

لە سەرچاوەی سروشتی و دەستکردی مرۆڤیشەوە.

Scientists have a harder time quantifying these risks.

زانایان کێشەیان هەیە لە ژماردنی تەواوی رێژەی مەترسییەکان.

Your body often repairs damage from small amounts ionizing radiation,

لەشت بە شێوەیەکی گشتی زیانە بچووكەکان چاک دەکاتەوە،

and if it can't,

و ئەگەر نەتوانێت،

the results of damage may not manifest for a decade or more.

دەرەنجامی زیانەکان لەوانەیە دەیەیەک یان زیاتری بوێت تاوەکو دەرکەوێت.

One way scientists compare ionizing radiation exposure

زانایان بەرکەوتنی تیشکی ئایۆناندن بە یەکەیەک دەپێون

is a unit called the sievert.

کە پێی دەوترێت سیڤەرت.

An acute exposure to one sievert will probably cause nausea within hours,

بەرکەوتنی تیژ بە یەک سیڤەرت دەبێتە هۆی دڵشێواندن لە ماوەی چەند کاتژمێرێکدا.

and four sieverts could be fatal.

و بەرکەوتن بە چوار سیڤەرت دەکرێت کوشندە بێت.

However, our normal daily exposures are far lower.

بەهەرحاڵ، بەرکەوتنی رۆژانەمان زۆر نزمترن.

The average person receives 6.2 millisieverts of radiation

بە تێکڕایی، هەر تاکێک ساڵانە ٦،٢ میلیسیڤەرت لە تیشکدانەوە

from all sources annually,

وەردەگرێت لە سەرجەم سەرچاوەکانەوە،

around a third due to radon.

کە نزیکەی سێیەکی لە گازی رادۆنەوەیە.

At only five microsieverts each,

بە تەنها هەر پێنج مایکرۆسیڤەرتێک،

you'd need to get more than 1200 dental X-rays

پێویستت بە ئەنجامدانی ١٢٠٠ دانە پشکنینی تیشکی ئێکسی ددانە

to rack up your annual dosage.

بۆ گەیشتن بە ژەمی ساڵانەت.

And remember that banana?

ئەو مۆزەت بیرە؟

If you could absorb all the banana's radiation,

تەنانەت ئەگەر هەموو تیشکدانەوەکانی ناوی وەربگریت،

you'd need around 170 a day to hit your annual dosage.

ئەوا پێویستت بە ١٧٠ مۆزە لە رۆژێکدا بۆ گەشتن بە بڕی ساڵانەت.

We live in a world of radiation.

ئێمە لە جیهانێکی پڕ لە تیشکدانەوەدا دەژین.

However, much of that radiation is non-ionizing.

هەرچۆنێک بێت، زۆربەی ئەو تیشکدانەوانە نائایۆنین.

For the remainder that is ionizing,

بۆ ئەوانەشی کە ئایۆنین،

our exposures are usually low,

زۆرجار بەرکەوتنمان پێیان کەمە.

and choices like getting your home tested for radon

و هەڵبژاردنی ئەنجامدانی پشکنین بۆ هەبوونی رادۆن لە ماڵەکەتدا

and wearing sunscreen

و بەکارهێنانی دژەخۆر

یارمەتیدەرن لە کەمکردنەوەی مەترسییە تەندرووستییەکان.

can help reduce the associated health risks.

Marie Curie, one of the early radiation pioneers,

ماری کوری، یەکێک لە پێشەنگەکانی بواری تیشکدانەوە،

summed up the challenge as follows:

بەرەنگارییەکانی بەم شێوەیە کورت کردۆتەوە:

"Nothing in life is to be feared, it is only to be understood.

هیچ شتێکی ژیان بۆ ئەوە نییە لێی بترسین، بەڵکو بۆ ئەوەیە کە لێی تێبگەین.

Now is the time to understand more, so that we may fear less."

ئێستا کاتی ئەوەیە زیاتر تێبگەین، تاوەکو کەمتر بترسین.