The secret student resistance to Hitler - Iseult Gillespie

Translator: mabbast chato Reviewer: Daban Q. Jaff

In 1943 Allied aircraft swooped over Nazi Germany,

لە ساڵی ١٩٤٣ فرۆکەی هاوپەیمانان هێرشیان کردە سەر ئەڵمانیای نازی،

raining tens of thousands of leaflets on people below.

دە هەزار نامیلکەیان بەسەر خەڵکدا باراند.

Written by anonymous Germans, the leaflets urged readers to renounce Hitler,

ئەڵمانیەک نامیلکەکانی نووسی بوو و داوای لە خۆێنەر دەکرد تا دەستبەرداری هیتلەر بن،

to fight furiously for the future— and to never give up hope.

شێتانە لە پێناو داهاتوو بجەنگن و هەرگیزیش هیوا لە دەست نەدەن،

Their call to action rippled through homes and businesses—

داوایان لە خەڵک دەکرد لە ڕێگەی کار و ماڵەکانەوە نامیلکەکان بڵاو بکەنەوە-

and news of their message even reached concentration camps and prisons.

و تەنانەت هەواڵی پەیامەکەیان بە زیندانەکان و زیندانەکان گەیشت.

It was only after the war had ended that the authors’ identities, stories,

تەنها کاتێک کە جەنگ کۆتایی پێهات شوناسی نووسەرەکەوە، چیرۆکەکان،

and tragic fate would come to light.

و چارەنووسی تراژیدایا ئاشکرا بوو.

When Hitler seized power 10 years earlier,

کاتێک هیتلەر پیش دە ساڵ دەسەڵاتی گرتە دەست،

Hans and Sophie Scholl were teenagers in the town of Forchtenberg.

هانس و سۆفیا شۆڵ لاو بوون لە شاری فۆرتن بێرک دەژیان.

At that time, fear, propaganda, and surveillance

لەم سەردەمە، ترس، پرۆپاگەندە و چاودێری

kept all aspects of life for the Scholl family and millions of other Germans

هەموو ڕۆخسارەکانی ژیانی تەنی بوو بۆ خانەوادەی شۆڵ و ملیۆنەها ئەڵمانی دیکە

under Nazi control.

لەژێر دەسەڵاتی نازی.

The government specifically targeted young people,

بەتایبەتی حکومەت کەسی گەنجی بە ئامانج دەگرت،

setting up institutions to regulate their behavior and police their thoughts.

پەیمانگەی دامەزراند بۆ ڕێکخستنی ڕەفتارەکانیان و چاودێریکردنی بیروڕایان.

As teenagers, Hans was a member of the Hitler Youth

وەکو لاوێک، هانس ئەندامی گەنجانی هیتلەر بوو

and Sophie joined The League of German Girls.

و سۆفیا پەیوەندی بە دەستەی کچانی ئەڵمانیەوە کرد.

هانس وردە وردە پلەی بەرز بوویەوە

Hans rose through the ranks

and oversaw the training and indoctrination of other young people.

و چاودێری ڕا‌هێنان و فێرکردن و بانگێشت کردنی لاوی دیکەی دەکرد.

In 1936, he was chosen to carry the flag at a national rally.

لە ساڵی١٩٣٦، لە کۆبوونەوە نەتەوەییدا ئەو بۆ هەڵگرتنی ئاڵا هەڵبژێردرا.

But when he witnessed the zeal of Nazi rhetoric,

بەڵام کاتێک بە جۆش و خرۆشەوە سرودی نازی دەگوتەوە،

he began to question it for the first time.

بۆ یەکەم جار گوومانی بۆ دروست بوو.

Meanwhile, Sophie was also starting to doubt the information she was being fed.

لەهەمان کاتیشدا، سۆفیاش لەبارەی ئەم زانیاریانە پێدرابوون گومانی بۆ دروست بوو.

Their parents Robert and Magdalena,

دایک و باوکیان ڕۆبێرت و ماگدالێنا،

who had feared they were losing their children to Nazi ideology,

ترسیان لە لەدەستانی منداڵەکانیان هەبوو بەهۆی بیروباوڕو ڕێبازی نازیەوە،

encouraged these misgivings.

ئەم گوومانانەش هاندەربوون.

At home, Robert and Magdalena listened to foreign radio stations

لە ماڵەوە، ڕۆبێرت و ماگدالینا گوێیان لە وێستگەی ڕادیۆ بیانیەکان دەگرت

that the government first discouraged and later banned.

کەوا سەرتا حکومەت بەربەست و لامپەری دەخستە بەردەمیان دواتر بەتەواوەتی داخران.

While the government churned out national broadcasts which denied Nazi atrocities,

لەم کاتدا حکومەت دەزگا ڕاگەیاندنەکانی قۆرخکرد بوو کە باسی دڕندەیەیی نازیەکانی نەدەکرد،

the Scholls learned shocking truths.

خانەوادەی شۆڵ درکیان بە ڕاستیەکی تاڵ کرد.

And yet, they were still subject to the rules of life in Hitler’s Germany.

و هێشتاش لە ژێر یاساکانی ژیانی ئەڵمانیایی هیتلەر بەردەوام بوون.

After the outbreak of war,

دوای بەرپابوونی جەنگ.

Sophie reluctantly worked for the national effort,

سۆفیا بە دوو دڵیەوە کاری بۆ بەرژەوندی نەتەوەیی دەکرد،

and Hans had to take on army duties while attending medical school in Munich.

و هانس پێویستە بوو ئەرکێک لە سوپا وەربگرێت لە میونخ پزیشکی بخوێنێت.

That was where Hans met Christoph Probst, Willi Graf and Alexander Schmorell.

هەرلەوێ هانس چاوی بە کریستۆڤ پڕۆبتی و ویلی گراف و ئەلیگزاندەر شمۆرایڵ کەووت.

Day by day, each grew more sickened by Nazi ideology.

ڕۆژی لە دوای ڕۆژ، زیاتر و زیاتر لە بیروباور و ڕێبازی نازی بێزار تر دەبوون.

They longed to share their views.

بیروباوڕەکانیان لە نێوان خۆیاندا هاوبەشی پێ دەکرد.

But how could they spread them, when it was impossible to know who to trust?

بەڵام چۆن بڵاویان بکەنەوە، لە کاتێکدا محاڵە متمانە بە خەڵک بکەیت؟

And so, the friends decided to rebel anonymously.

و هەربۆیە، هاوڕێکان ىڕیاریاندا خەباتێکی نەناسراو بکەن.

They pooled their money and bought printing materials.

پارەیان کۆکردەوە و ئامێری چاپکردنیان کڕی.

و ناسیاوێکیان ڕێگەی پێدان ژووری ژێر ستۆدیۆیەکەی بەکار بهێنن.

An acquaintance let them use a cellar under his studio.

بە نهێنی، وردە وردە ڕەشنووسی پەیامەکانیان نووسی.

In secret, they began drafting their message.

In June 1942, mysterious anti-Nazi leaflets began appearing all over Munich.

لە حوزەیرانی ١٩٤٢، نامیلکەی شاراوەی دژە نازی بە هەموو میونخ بڵاو دەبێتەوە.

They were signed: the White Rose.

نامیلکەکان ئاماژەیان بە بە هێمای گوڵی سپی دەکرد.

The first leaflet denounced Hitler

یەک نامیلکە هیتلەری تاوەنبار دەکرد

and called for Germans to sabotage the war effort:

و داوای لە ئەڵمانیەکان دەکرد پشتگیری و پاڵپشتی شەڕ نەکەن:

“Adopt passive resistance…

ڕازیبوون بە بەرخودانی ئەرێنی....

block the functioning of this atheistic war machine before it is too late,

وەستاندنی چالاکی ئەم ئامێرە جەنگە خوا نەناسەنە پێش درەنگ بوون،

before the last city is a heap of rubble…

پێش ئەوەی کۆتا شار بێتە کەلاوە........

before the last youth of our nation bleeds to death...

پێش ئەوەی کۆتا گەنجی نەتەوەکەم مەرگ بەرۆکی بگرێت...

Don’t forget that each people gets the government it deserves!”

ئەو لە بیرمەکەن هەموو کەسێک ئەو حکومەتە بە دەست دەهێنێت کە شایەنیەتی!"

At a time when a sarcastic remark could constitute treason,

لەم کاتەیە کە لێدوانی گاڵتەجارێک بە ناپاکی دادەنرێت،

this language was unprecedented.

ئەم زمانە بێ هاوتاییە.

It was written mostly by Hans Scholl.

زۆربەی لە لایەن هانس شۆڵەوە نووسرا بوو.

In 1942, Sophie came to Munich knowing nothing of her brother’s activities.

لە ١٩٤٢دا، سۆفیا دەچێتە میونخ بەبێ ئەوەی هیچ سەبارەت بە چالاکیەکانی برایەکە بزانێت.

She soon encountered the leaflets at school.

هەرزوو لە خوێندنگا چاوی بە نامیلکەکان دەکەوێت.

But it was not until she discovered evidence in Han’s room

بەڵام بەلایەوە گرینگ نەبوو تاوەکو بەڵگەی لە ژوورەکەی هانس دۆزیەوە

that she realized who’d written them.

زانی کێ ئەم نامیلکانەی نووسیوە.

Her shock soon gave way to resolve: she wanted in.

هەرزوو سەرسوڕمانەکەی بۆ بەشداری کردن لەم خەباتە گۆڕا.

For both siblings, it was time to escalate the fury that had been brewing for years.

بۆ خوشک و براکە، کاتی ئەوە بوو ئەو قینەی چەند ساڵێکە پەنگیخواردۆتەوە دەریببڕن.

From June 1942 to February 1943, the group worked feverishly.

لە حورەیرانی ١٩٤٢ تا شوباتی ١٩٤٣ بە لێهاتوونەوە دەستەکە کاریان دەکرد.

While the Gestapo searched for leads,

لە کاتێک پۆلیس نهێنی نازی بە دوای سەرۆکەکانی نامیلکەکە دەگەڕان،

the White Rose were constantly on guard.

گوڵی سپی بە چاودێری و وریایەوە بەردەوام بوو.

توندوتیژی شەڕ زیاتربوون، ڕێکخستنەکان چڕ تر بوون و میونخ بە دەست هێرش ئاسمانیەوە دەیناڵانت.

The war raged on. Regulations tightened, and Munich suffered air raids.

But the White Rose ventured deeper into conspiracy.

بەڵام گوڵی سپی بوێرانە پلانی زیاتریان داڕشت.

They graffitied buildings and braved trains swarming with Gestapo.

باڵاخانەکانیان نەخشاند وهێرشیان کردە سەر شەمەندەنەفەرکانی پۆلیسی نهێنی نازیەکان.

In the winter of 1942,

لە زستانی ١٩٤٢دا،

Hans made a treacherous journey to the Czechoslovakian border

هانس گەشتێکی ئازایانە بۆ سنووری جیکوسلۆڤاکیا کرد

to meet anti-Nazi rebels.

تا لەوێ چاوی بە خەباتگێڕانی دژی نازی بکەوێت.

On February 18, 1943,

لە ١٨ شوباتی ١٩٤٢دا،

Sophie and Hans brought a suitcase of leaflets to their university.

سۆفیاو هانس جانتایەکی پڕ لە نامیلکەیان بۆ زانکۆکەیان هێنا بوو.

A custodian noticed what they were doing and reported them to the Gestapo.

پاسەوانەکە تێبینی ئەوە کرد کە خەریکی چین و زوو پۆلیسی نهێنی نازی ئاگادار دەکاتەوە.

Both calmly denied any involvement—

بەڵام بە هێمنانە تۆمەتەکانیان ڕەت کردەوە-

until the police gathered all the leaflets and placed them back in the empty case,

تائەوکاتەی پۆلیس هەموو نامیلکەکانی کۆکردەوە و لە ناو جانتا بەتاڵەکەیان دانا،

where they fit perfectly.

بەتەواوەتی گونجاوبوون لە جانتایەکەیا.

When Hans and Sophie confessed,

کاتێک هانس و سۆفیا دانیان پێدانا،

they were immediately led to court and sentenced to death by guillotine.

هەر بەخێرایی بۆ دادگای بەڕێکران و بڕیاری لەسێدارەدانیان بەسەر داسەپێندرا.

Despite a grueling interrogation, the two refused to betray their co-conspirators.

سەرەڕای لێکۆڵیەنەوەی توند وماندووکەر ڕەتیانکردەوە ناپاکی لە هاوکارەکانیان بکەن.

Before her execution, Sophie declared her fury at the state of her country.

پێش لەسێدارەدانی، سۆفیا توڕەی خۆی بەرامبەر بە بەرودۆخی وڵاتەکەی دەربڕی.

But she also spoke to a more hopeful future:

بەڵام هەروەها سەبارەت بەداهاتووێکی گەشتر قسەی کرد:

“How can we expect righteousness to prevail when there is hardly anyone

"چۆن دەتوانین چاوەڕێ بکەیت دادپەروەری سەربکەوێت لەکاتێکدا هیچ کەس نایەوێت

willing to give himself up individually to a righteous cause?

گیانی خۆی لە پێناوی ڕێبازی دادپەروەری بەخت بکات؟

Such a fine, sunny day, and I have to go,

چ ڕۆژێکی جوان و گەشە، پێویستە بڕۆم،

but what does my death matter, if through us,

بەڵام مردنی من گرینگی چی دەبێت ئەگەر مردنەکەمان نابێتە هۆی،

thousands of people are awakened and stirred to action?”

ڕاچڵەکاندنی هەزارەها خەڵک و والە خەڵک نەکات خەبات بکەن؟