A brief history of plastic

Translator: Deren Dlsoz Reviewer: Daban Q. Jaff

Today, plastics are everywhere.

ئەمڕۆ، پلاستیك لە ھەموو شوێنێكە.

All of this plastic originated from one small object—

ھەموو ئەو پلاستیكە دەگەڕێتەوە بۆ یەك شتی بچووك—

that isn’t even made of plastic.

کە تەنانەت لە پلاستیكیش دروست نەکراوە.

For centuries, billiard balls were made of ivory from elephant tusks.

بۆ چەندین سەدە، تۆپی بلیارد لە عاجی کەڵبەی فیل دروست کراوە.

But when excessive hunting caused elephant populations to decline

بەڵام کاتێك ڕاوکردنی لە ڕادەبەدەر بووە هۆی ئەوەی ژمارەی فیلەکان نزم بێتەوە

in the 19th century,

لە سەدەی ١٩دا،

billiard balls makers began to look for alternatives, offering huge rewards.

دروستکەرانی تۆپەکانی بلیارد دەستیان کرد بە گەڕان بە دوای جێگرەوەکان، پێشکەشکردنی پاداشتی گەورە.

So in 1863 an American named John Wesley Hyatt took up the challenge.

بۆیە لە ساڵی ١٨٦٣دا ئەمەریکییەك بە ناوی جۆن وێسلی هایت بەرەنگاریەکەی کرد.

Over the next five years, he invented a new material called celluloid,

لە ماوەی پێنج ساڵی داهاتوودا، ئەو ماددەیەکی نوێی بەناوی باغە داھێنا،

made from cellulose, a compound found in wood and straw.

لە سیلیلۆز دروست کراو، پێکهاتەیەكی دۆزراوە لە دار و پووش.

Hyatt soon discovered celluloid couldn’t solve the billiard ball problem––

هیات هەر زوو بۆی دەرکەوت باغە نەیتوانی چارەسەری کێشەی تۆپی بلیارد بکات--

the material wasn’t heavy enough and didn’t bounce quite right.

ماددەکە وەك پێویست قورس نەبوو و بە تەواوی خۆپيادانی نەبوو.

But it could be tinted and patterned

بەڵام ڕەنگ دەکرا و ڕێك دەخرا

to mimic more expensive materials like coral,

بۆ لاسایی کردنەوەی ماددەی زۆر گرانبەهاتر وەک مەرجان،

tortoiseshell, amber, and mother-of-pearl.

سەدەفی کیسەڵ، ‫به‌ردی‬ ماره‌با‬، و دایکی-مرواری.

He had created what became known as the first plastic.

ئەو ئەوەی دروست کرد کە بە یەکەم پلاستیك ناسرا.

The word ‘plastic’ can describe any material made of polymers,

وشەی 'پلاستیك' دەتوانێت باسی هەر ماددەیەك بکات لە پۆلیمەر دروستکرابێت،

which are just the large molecules consisting of the same repeating subunit.

کە تەنها گەردی گەورەن لە هەمان یەکەی لاوەکی دووبارە بۆوە پێکدێن.

This includes all human-made plastics,

ئەوە هەموو پلاستیکەکانی لەلایەن مرۆڤ دروستکراو دەگرێتەوە،

as well as many of the materials found in living things.

هەروەها زۆرێك لە کەرەستەکان لە شتە زیندووەکان دۆزراونەتەوە.

But in general, when people refer to plastics,

بەڵام بە گشتی، کاتێك خەڵك ئاماژە بۆ پلاستیكەکان دەکەن،

they’re referring to synthetic materials.

ئەوان ئاماژە بە ماددە دەستکردەکان دەکەن.

The unifying feature of these is that they start out soft and malleable

تایبەتمەندی یەکخستنەوەی ئەمانە ئەوەیە کە ئەوان نەرم و گونجۆك دەست پێدەکەن

and can be molded into a particular shape.

و دەکرێت لە شێوەی تایبەتیدا شێوەی وەربگرێت.

Despite taking the prize as the first official plastic,

وێڕای وەرگرتنی خەڵاتەکە وەك یەکەم پلاستیكی فەرمی،

celluloid was highly flammable, which made production risky.

باغە زۆر بە ئاسانی گڕی دەگرت، کە بەرھەم ھێنانی مەترسیدار کردبوو.

So inventors began to hunt for alternatives.

بۆیە داھێنەران دەستیانکرد بە گەڕان بە دوای بەدیل.

In 1907 a chemist combined phenol—

لە ساڵی ١٩٠٧ کیمیازانێك پەنۆڵی پێکھێنا—

a waste product of coal tar—

بەرهەمی بەفیڕۆدانی خەڵوز—

and formaldehyde, creating a hardy new polymer called bakelite.

و فۆرمالديهايد، پۆلیمێرێکی نوێی پتەو بەناوی بێیکلایت دروست دەکات.

Bakelite was much less flammable than celluloid and the raw materials

بێیکلایت زۆر کەمتر گڕی دەگرت لە باغە و ماددە خاوەکان

used to make it were more readily available.

بەکاردەھات بۆ ئەوەی زیاتر بە ئاسانی بەردەستبێت.

Bakelite was only the beginning.

بێیکلایت تەنھا سەرەتایەکە بوو.

In the 1920s, researchers first commercially developed polystyrene,

لە ١٩٢٠ەکاندا، توێژەران سەرەتا لە بازرگانیدا پەرەیان بە پۆلیستریندا،

a spongy plastic used in insulation.

پلاستیکێکی ئیسفنجی بەکاردەھات لە جیاکردنەوە.

Soon after came polyvinyl chloride, or vinyl, which was flexible yet hardy.

دوای ئەوە کلۆریدی فرەڤینی یان ڤینیڵ ھات، کە نوشتۆك بوو بەڵام هێشتا ڕەق بوو.

Acrylics created transparent,

ئەکریلیکەکان ڕۆشنیان دروست کرد،

shatter-proof panels that mimicked glass.

پانێلەکانی دژە شکان کە لاسایی شوشەی دەکردەوە.

And in the 1930s nylon took centre stage—

و لە ١٩٣٠یەکان نایلۆن قۆناغی سەرەکی گرت—

a polymer designed to mimic silk, but with many times its strength.

پۆلیمەرێك لە شێوەی ئاوریشم دروست کراو، بەڵام لەگەڵ چەندین جار ھێزی خۆی.

Starting in 1933, polyethylene became one of the most versatile plastics,

لە ساڵی ١٩٣٣ەوە، پۆلیئێـپيلين بووە یەکێك لە باشترین پلاستیکەکان،

still used today to make everything from grocery bags, to shampoo bottles,

هێشتا ئەمڕۆش بەکاردێت بۆ دروستکردنی هەموو شتێك لە کیسەکانی سەوزەوە بۆ بوتڵەکانی شامپۆ،

to bulletproof vests.

بۆ چاکەتی گولە نەبڕ.

New manufacturing technologies accompanied this explosion of materials.

تەکنەلۆژیای نوێی بەرهەمهێنانی ئەم تەقینەوەیە لە ماددەکان پەرەیسەند.

The invention of a technique called injection-moulding

داهێنانی تەکنیکێك پێی دەگوترێت دەرزی لێدان

made it possible to insert melted plastics into molds of any shape,

وای کرد پلاستیکە تواوەکان تێبکرێن بۆ ناو قالبی هەر شێوەیەك،

where they would rapidly harden.

بۆ ئەوەی بە خێرایی ڕەقبن.

This created possibilities for products in new varieties and shapes—

ئەمەش ئەگەری دروست کرد بۆ بەرهەمەکان لە جۆر و شێوەی نوێ—

and a way to inexpensively and rapidly produce plastics at scale.

و ڕێگەیەك بۆ هەرزانی و خێرایی بەرهەمهێنانی پلاستیك بە پێوەر.

Scientists hoped this economical new material

زانایان هیوایان خواست ئەو ئابووریەی ماددە نوێیە

would make items that once had been unaffordable accessible to more people.

ئەو ماددانە دروست بکات کە پێشتر بەردەست نەبوونە بۆ خەڵکی زیاتر.

Instead, plastics were pushed into service in World War Two.

لە جیاتی، پاڵ بە پلاستیکەوە نرا بۆ خزمەت لە جەنگی جیهانی دووەم.

During the war, plastic production in the United States quadrupled.

له کاتی جەنگدا، بەرهەمی پلاستیکی لە ویلایەتە یەکگرتووەکان چوار هێندە بەرزبۆوە.

Soldiers wore new plastic helmet liners and water-resistant vinyl raincoats.

سەربازەکان کڵاوی نوێی ناوپۆشکراوی پلاستیکیان لەبەردەکرد و چاکەتی بارانی دژە ئاوی ڤینیڵ.

Pilots sat in cockpits made of plexiglass, a shatterproof plastic,

فڕۆکەوانان لە جێگای فڕۆکەوان دانیشتن کە لە شوشەی پلێکس، پلاستیكی دژە درز دروستکراون،

and relied on parachutes made of resilient nylon.

و پشتیان بە پەڕەشووت بەست لە نایلۆنی نەرم دروست کراو.

Afterwards, plastic manufacturing companies

دواتر، کۆمپانیاکانی دروست کردنی پلاستیك

that had sprung up during wartime turned their attention to consumer products.

کە لە کاتی جەنگدا بڵاوبۆوە سەرنجی ئەوانی بۆ بەرهەمەکانی بەکارھێنەر ڕاکێشا.

Plastics began to replace other materials like wood, glass, and fabric

پلاستیكەکان دەستیان کرد بە جێگرتنەوەی ماددەکانی تر وەك دار، شوشە و قوماش

in furniture, clothing, shoes, televisions, and radios.

لە کەلوپەلی ناو ماڵ، جلوبەرگ، پێڵاو، تەلەفزیۆنەکان و ڕادیۆکان.

Versatile plastics opened up possibilities for packaging—

پلاستیکە بە توانایەکان ئەگەرەکانیان کردەوە بۆ پێچانەوە—

mainly designed to keep food and other products fresh for longer.

بە شێوەیەکی سەرەکی دیزاین کراون بۆ ھێشتەوەی خواردن و بەرهەمەکانی تر بە تازەیی بۆ کاتێکی زیاتر.

Suddenly, there were plastic garbage bags, stretchy plastic wrap,

لە پڕ، کیسەی زبڵی پلاستیکی هەبوو، لولەی پلاستیکە جیرەکان،

squeezable plastic bottles, takeaway cartons,

بوتڵی پلاستیکی گوشراوە، کارتۆنی بردن،

and plastic containers for fruit, vegetables, and meat.

و دەفری پلاستیکی بۆ میوە، سەوزە و گۆشت.

Within just a few decades, this multifaceted material

لە ماوەیەکی کەمی ئەم دە ساڵە، ئەم ماددە فرە بەکارھێنەرە

ushered in what became known as the “plastics century.”

بووە ھۆی ناساندی بە "سەدەی پلاستیك."

While the plastics century brought convenience and cost-effectiveness,

لە کاتێکدا سەدەی پلاستیك گونجاوی و تێچوونی کاریگەری ھێنا،

it also created staggering environmental problems.

هەروەها کێشەی ژینگەیی گەورەی دروست کرد.

Many plastics are made of nonrenewable resources.

زۆربەی پلاستیکەکان لە سەرچاوەی پلاستیكی دووبارە بەکارنەھێراوە دروستکراون.

And plastic packaging was designed to be single-use,

و پێچانەوەی پلاستیك دیزاین کراوە بۆ ئەوەی تاکە بەکارهێنان بێت،

but some plastics take centuries to decompose,

بەڵام هەندێك پلاستیك چەند سەدەیەکی پێدەچێت بۆ شیبوونەوە،

creating a huge build up of waste.

دروستکردنی بنیاتنانێکی گەورە لە پاشەڕۆ.

This century we’ll have to concentrate our innovations on addressing those problems—

ئەم سەدەیە دەبێت ئێمە سەرنج بدەینە سەر داهێنانەکان بە دانانی ناونیشان بۆ ئەوە

by reducing plastic use, developing biodegradable plastics,

بە کەمکردنەوەی بەکارهێنانی پلاستیك، پەرەدان بە پلاستیکە بایۆلۆجیەکان،

and finding new ways to recycle existing plastic.

و دۆزینەوەی ڕێگەی نوێ بۆ دووبارە دروست کردنەوەی پلاستیكی بەردەست.