A brief history of chess - Alex Gendler

Translator: Valeria Varkulevich Reviewer: Hanna Baradzina

The attacking infantry advances steadily,

Атакуючая пяхота няўхільна прасоўваецца,

their elephants already having broken the defensive line.

яе сланы ўжо прарваліся праз абарончую лінію.

The king tries to retreat, but enemy cavalry flanks him from the rear.

Кароль спрабуе адступіць, але варожая кавалерыя акружае яго з тылу.

Escape is impossible.

Збегчы немагчыма.

But this isn’t a real war–

Але гэта не сапраўдная вайна ‒

nor is it just a game.

але і не проста гульня.

Over the roughly one-and-a-half millennia of its existence,

На працягу прыкладна паўтара тысячагоддзя свайго існавання,

chess has been known as a tool of military strategy,

шахматы былі вядомыя як інструмент ваеннай стратэгіі,

a metaphor for human affairs, and a benchmark of genius.

метафара чалавечых адносінаў і паказчык геніяльнасці.

While our earliest records of chess are in the 7th century,

І хоць самыя раннія згадкі пра шахматы адносяцца да VII стагоддзя нашай эры,

legend tells that the game’s origins lie a century earlier.

легенда абвяшчае, што вытокі гульні знаходзяцца на стагоддзе раней.

Supposedly, when the youngest prince of the Gupta Empire was killed in battle,

Як мяркуецца, калі самы малады правіцель імперыі Гупта быў забіты ў баі,

his brother devised a way of representing the scene to their grieving mother.

яго брат знайшоў спосаб узнавіць для журботнай маці сцэну яго згубы.

Set on the 8x8 ashtapada board used for other popular pastimes,

Пасля яе прадстаўлення на дошцы аштапада 8x8,

якая выкарыстоўвалася для іншых папулярных гульняў,

a new game emerged with two key features:

з'явілася новая гульня з дзвюма ключавымі асаблівасцямі:

different rules for moving different types of pieces,

для розных фігур ‒ розныя правілы перамяшчэння,

and a single king piece whose fate determined the outcome.

і толькі лёс адной фігуры караля вызначае зыход гульні.

The game was originally known as chaturanga–

Гульня першапачаткова была вядомая пад назвай "чатуранга",

a Sanskrit word for "four divisions."

якая перакладаецца з санскрыта як "чатыры дывізіі".

But with its spread to Sassanid Persia,

Але па меры распаўсюджання па сасанідскай Персіі

it acquired its current name and terminology–

гульня набыла сваё цяперашняе імя і тэрміналогію ‒

"chess," derived from "shah," meaning king, and “checkmate” from "shah mat,"

«шахматы» паходзяць ад слова «шах», якое азначае «кароль»,

і «мат» — ад «паражэнне», «шахмат» азначае «уладар павержаны».

or “the king is helpless.”

After the 7th century Islamic conquest of Persia,

Пасля ісламскай заваёвы Персіі ў VII стагоддзі

chess was introduced to the Arab world.

шахматы былі прадстаўлены арабскаму свету.

Transcending its role as a tactical simulation,

Выйшаўшы за межы толькі тактычнага сімулятара,

it eventually became a rich source of poetic imagery.

шахматы зрэшты сталі багатай крыніцай паэтычных вобразаў.

Diplomats and courtiers used chess terms to describe political power.

Дыпламаты і прыдворныя выкарыстоўвалі шахматныя тэрміны

для апісання палітычнай улады.

Ruling caliphs became avid players themselves.

Кіруючыя халіфы таксама сталі заўзятымі гульцамі.

And historian al-Mas’udi considered the game a testament to human free will

А гісторык Аль-Масудзі лічыў гульню сведчаннем наяўнасці ў чалавека

свабоды волі ў адрозненне ад гульняў на ўдачу.

compared to games of chance.

Medieval trade along the Silk Road carried the game to East and Southeast Asia,

Дзякуючы сярэднявечнаму гандлю ўздоўж Шаўковага шляху

гульня распаўсюдзілася ва Ўсходняй і Паўднёва-Ўсходняй Азіі,

where many local variants developed.

дзе з'явілася шмат яе мясцовых варыяцый.

In China, chess pieces were placed at intersections of board squares

У Кітаі шахматныя фігуры былі размешчаны на скрыжаваннях

квадратаў дошкі, а не ўнутры іх,

rather than inside them, as in the native strategy game Go.

таксама як і ў традыцыйнай стратэгічнай настольнай гульні Го.

The reign of Mongol leader Tamerlane saw an 11x10 board

Падчас валадарання мангольскага ўладара Тамерлана выкарыстоўвалася

дошка 11х10 з бяспечнымі квадратамі пад назвай цытадэлі.

with safe squares called citadels.

And in Japanese shogi, captured pieces could be used by the opposing player.

А ў японскай гульні сёгі супернік мог гуляць захопленымі фігурамі.

But it was in Europe that chess began to take on its modern form.

Толькі ў Еўропе шахматы пачалі прымаць сваю сучасную форму.

By 1000 AD, the game had become part of courtly education.

Да XI стагоддзя гульня стала часткай прыдворнай адукацыі.

Chess was used as an allegory

Шахматы выкарыстоўваліся ў якасці алегорыі

for different social classes performing their proper roles,

розных сацыяльных класаў, якiя выконваюць пэўныя ролі,

and the pieces were re-interpreted in their new context.

таму значэнне фігур было інтэрпрэтавана па-іншаму.

At the same time, the Church remained suspicious of games.

У той жа час царква працягвала з падазрэннем ставіцца да гульні.

Moralists cautioned against devoting too much time to them,

Маралісты перасцерагалі не надаваць ёй занадта шмат часу,

with chess even being briefly banned in France.

таму шахматы нават былі забароненыя на кароткі час у Францыі.

Yet the game proliferated,

Але гульня атрымала шырокае распаўсюджанне

and the 15th century saw it cohering into the form we know today.

і ў XV стагоддзі набыла вядомую нам сёння форму.

The relatively weak piece of advisor was recast as the more powerful queen–

Адносна слабая фігура дарадцы трансфармавалася ў моцную

каралеву —

perhaps inspired by the recent surge of strong female leaders.

магчыма, пад уплывам росту колькасці ўплывовых жанчын-лідарак.

This change accelerated the game’s pace,

Такое новаўвядзенне паскорыла тэмп гульні,

and as other rules were popularized,

і праз тое, што ўсе правілы набылі аднастайны выгляд

treatises analyzing common openings and endgames appeared.

з'явіліся трактаты, якія аналізавалі традыцыйныя дэбюты і эндшпілі.

Chess theory was born.

Так нарадзілася шахматная тэорыя.

With the Enlightenment era, the game moved from royal courts to coffeehouses.

У эпоху Асветы гульня перамясцілася з каралеўскіх двароў у кавярні.

Chess was now seen as an expression of creativity,

Шахматы сталі разглядацца як выраз творчагу патэнцыялу,

encouraging bold moves and dramatic plays.

які спрыяе адважным хадам і эфектным гульням.

This "Romantic" style reached its peak in the Immortal Game of 1851,

Такі «рамантычны» стыль дасягнуў свайго апагею ў «Несмяротнай партыі» 1851 года,

where Adolf Anderssen managed a checkmate

калі Адольф Андэрсан паставіў мат,

after sacrificing his queen and both rooks.

ахвяраваўшы ферзём і абедзвюма ладдзямі.

But the emergence of formal competitive play in the late 19th century

Але са з'яўленнем афіцыйных шахматных спаборніцтваў у канцы 19-га стагоддзя

meant that strategic calculation would eventually trump dramatic flair.

стратэгічны разлік у канчатковым выніку ўзяў верх над тэатральнасцю.

And with the rise of international competition,

З узмацненнем міжнароднай канкурэнцыі

chess took on a new geopolitical importance.

шахматы набылі новае геапалітычнае значэнне.

During the Cold War,

У часы халоднай вайны

the Soviet Union devoted great resources to cultivating chess talent,

Савецкі Саюз вылучаў велізарныя рэсурсы на ўзрошчванне

таленавітых шахматыстаў,

dominating the championships for the rest of the century.

якія перамагалі ў чэмпіянатах да канца XX стагоддзя.

But the player who would truly upset Russian dominance

Але гульцом, які сапраўды перашкодзіў рускаму дамінаванню ў шахматах,

was not a citizen of another country

стаў не грамадзянін іншай краіны,

but an IBM computer called Deep Blue.

а кампутар IBM пад назвай Deep Blue.

Chess-playing computers had been developed for decades,

Шахматныя кампутары ўдасканальваліся на працягу дзесяцігоддзяў,

but Deep Blue’s triumph over Garry Kasparov in 1997

але трыумф Deep Blue над Гары Каспаравым у 1997 годзе

was the first time a machine had defeated a sitting champion.

стаў першым разам, калі машына перамагла дзеючага чэмпіёна.

Today, chess software is capable of consistently defeating

Сёння шахматныя праграмы здольныя сістэматычна атрымліваць перамогу

the best human players.

над найлепшымі шахматыстамі.

But just like the game they’ve mastered,

Але гэтак як і гульня, якую яны засвоілі,

these machines are products of human ingenuity.

гэтыя машыны з'яўляюцца прадуктам чалавечай вынаходлівасці.

And perhaps that same ingenuity will guide us out of this apparent checkmate.

І, магчыма, тая ж вынаходлівасць аднойчы зберажэ нас

ад відавочнага шаха і мата.