A brief history of chess - Alex Gendler

Translator: Ayan Organization Reviewer: Daban Q Jaff

The attacking infantry advances steadily,

ھێرشە پیادەکان لە پێشڕەوەیدان،

their elephants already having broken the defensive line.

فیلەکانیان بەتەواوی هێڵی بەرگریان تێکشکاندووە.

The king tries to retreat, but enemy cavalry flanks him from the rear.

پاشاکە هەوڵدەدات پاشەکشە بکات، بەڵام دوژمنەکان چواردەوریان گرتوون.

Escape is impossible.

ڕاکردن مەحاڵە.

But this isn’t a real war–

بەڵام ئەمە جەنگێکی ڕاستی نییە

nor is it just a game.

تەنها یارییەکیش نییە.

Over the roughly one-and-a-half millennia of its existence,

کە نزیکەی ١٠٠٠ ساڵ و نیوە بوونی هەیە،

chess has been known as a tool of military strategy,

یاری شەتڕەنج بە ئامرازێکی ستراتیجی سەربازی ناسراوە،

a metaphor for human affairs, and a benchmark of genius.

کە خواستی کێشەکانی مرۆڤە، یان هەڵسەنگاندنی ژیرییە.

While our earliest records of chess are in the 7th century,

لە کاتێکدا کۆنترین بەڵگەی بەردەستمان بۆ مێژووی شەترەنج بۆ سەدەی حەوتەم دەگەڕێتەوە،

legend tells that the game’s origins lie a century earlier.

ئەفسانەکان دەڵێن کە بنچینەی ئەو یارییە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەیەک پێشتر.

Supposedly, when the youngest prince of the Gupta Empire was killed in battle,

وادابنێ، کاتێک گەنجترین شازادەی ئیمپڕاتۆڕی گوپتە لە جەنگدا کوژرا،

his brother devised a way of representing the scene to their grieving mother.

براکەی ڕێگەیەکی داهێنا بۆ نواندنی دیمەنی کوشتنەکە بۆ دایکە خەمبارەکەی.

Set on the 8x8 ashtapada board used for other popular pastimes,

تەخەتەیەکی ٨×٨ی ئەشتاپەدای بەکارهێنا کە بۆ یاری جیاوازتر بەکار دەهات،

a new game emerged with two key features:

یاریەکی نوێ دەرکەوت کە دوو تایبەتمەندی سەرەکی هەیە:

different rules for moving different types of pieces,

یاسای جوڵەی جیاواز جۆری جیاوازی پارچەکان،

and a single king piece whose fate determined the outcome.

و یەک پاشا کە چارەنوسی دەبوو بە ئەنجامی یارییەکە.

The game was originally known as chaturanga–

یاریەکە لە بنەڕەتدا بە چاتورانگا ناسرا -

a Sanskrit word for "four divisions."

وشەیەکی ئەدەبی کۆنە بۆ "دابەشکردنی چواری."

But with its spread to Sassanid Persia,

بەڵام لەگەڵ بڵاوبونەوەی لە دەوڵەتی ساسانی فارسیدا،

it acquired its current name and terminology–

ناوی یارییەکە گۆڕا بۆ ناوەکەی ئێستای -

"chess," derived from "shah," meaning king, and “checkmate” from "shah mat,"

شەتڕەنج،" لە "شاه"ەوە وەرگیراوە کە'' بە مانای پادشا دێت، و"کش مەلیک" لە "شا مات

or “the king is helpless.”

یاخود "پاشاکە لاوازە."

After the 7th century Islamic conquest of Persia,

لە دوای هاتنی ئیسلامییەکان بۆ دەوڵەتی فارسی لە سەدەی حەوتەم،

chess was introduced to the Arab world.

شەتڕەنج بە جیهانی عرەبی ناسێندرا.

Transcending its role as a tactical simulation,

پێشکەوتنی ڕۆڵەکەی وەکو شێوەیەکی پلان بۆ داڕێژراو،

it eventually became a rich source of poetic imagery.

لە کۆتاییدا بوو بە سەرچاوەیەکی دەوڵەمەند بۆ ئیلهامێکی شاعیرانە.

Diplomats and courtiers used chess terms to describe political power.

دیبلۆماس و گەورەپیاوەکان شەتڕەنجیان بەمەبەستی باسکردنی هێزی سیاسی بەکاردەهێنا.

Ruling caliphs became avid players themselves.

خەلیفەکانی موسڵمانان زۆر ئارەزووی ئەم یارییەیان دەکرد.

And historian al-Mas’udi considered the game a testament to human free will

مێژوونووس ئەل-مەسعودی یارییەکەی کردە بەڵگە بۆ سەلماندی ئازادی ئارەزووەکانی مرۆڤ

compared to games of chance.

بە بەراورد بە یارییە بەختییەکان.

Medieval trade along the Silk Road carried the game to East and Southeast Asia,

لەگەڵ گەشەسەندنی بازرگانی ڕێگەی ئاوریشم، یارییەکەش بۆ ڕۆژهەڵات و باشووری ڕۆژهەڵات

where many local variants developed.

بڵاوبوەوە و چەندین گۆڕانکاری بەسەردا هات.

In China, chess pieces were placed at intersections of board squares

لە چین پارچەکانی شەتڕەنج لەسەر خەتی چوارگۆشەکان دادەنرا

rather than inside them, as in the native strategy game Go.

نەک لە ناو چوارگۆشەکان وەکو یاسا بنەڕەتییەکەی.

The reign of Mongol leader Tamerlane saw an 11x10 board

بە فەرمانی پاشا تامێرلەینی مەغۆلی تەختەکەی بۆ ١١×١٠.

with safe squares called citadels.

لەگەڵ چەند چوارگۆشەیەک کە پێی دەگوترا قەڵا.

And in Japanese shogi, captured pieces could be used by the opposing player.

لە شەتڕەنجی یاباننیەکاندا، پارچەکان دەبێت لەلایەن یاریزانی بەرامبەرەوە بەکاربێن.

But it was in Europe that chess began to take on its modern form.

بەڵام لە ئەوروپا شەتڕنج فۆڕمە تازەکەی ئێستای وەرگرت

By 1000 AD, the game had become part of courtly education.

لە دوای ساڵی ١٠٠٠ی زاینی، یارییەکە بوو بە بەشێک لە خوێندن..

Chess was used as an allegory

شەتڕەنج وەکو هێمایەک

for different social classes performing their proper roles,

ئاستی چینەکانی کۆمەڵگە و ئەرکەکانیان بەکار دەهات،

and the pieces were re-interpreted in their new context.

و پاڕچەکانی مانا و شێوەی تازەیان وەردەگرت.

At the same time, the Church remained suspicious of games.

لە هەمان کاتدا، گومانی کڵێسە لەسەر یارییە بۆردییەکان لانەدەچوو.

Moralists cautioned against devoting too much time to them,

ڕەوشتخوازەکان هۆشیارییاندا بەرانبەر تەرخانیکردنی کاتی زۆر بۆ شەتڕەنج،

with chess even being briefly banned in France.

تەنانەت لە فەڕەنسا یاری شەتڕەنج قەدەغەکرا.

Yet the game proliferated,

کەچی هێشتا یارییەکە بەرەو پێش چوو،

and the 15th century saw it cohering into the form we know today.

و لە سەدەی پازدەهەم ئەو شێوەیەی وەرگرت کە ئەمڕۆ هەیەتی.

The relatively weak piece of advisor was recast as the more powerful queen–

پارچەی لاوازی ڕاوێژکار گۆڕدرا بە شاژنێکی بەهیز-

perhaps inspired by the recent surge of strong female leaders.

لەوانەیە هۆکارەی ئەم گۆڕانکارییە بریتی بێت لە دەرکەوتنی ئافرەتی سەرکردە لەو کاتدا.

This change accelerated the game’s pace,

بەرەوپێش چوونی یارییەکە بەهۆی ئەم گۆڕانکارییەوە گەشەی سەند،

and as other rules were popularized,

کە یاساکانی تر لای خەڵک ئاشنا بوون،

treatises analyzing common openings and endgames appeared.

نامیلکەکانی شیکردنەوە و فێرکاری یارییەکەوە بڵاوبوونەوە.

Chess theory was born.

بیرودۆزی یاری شەتڕەنج هاتە کایەوە.

With the Enlightenment era, the game moved from royal courts to coffeehouses.

لەگەڵ هاتنی سەردەمی ڕوناکی، یارییەکە لە ناوەندە شاهانەییەکانەوە بەرەو قاوەخانەکان.

Chess was now seen as an expression of creativity,

گواسترایەوە، ئێستا شەتڕەنج وەکو دەستەواژەی بەهرەداران هەژمار دەکرێت،

encouraging bold moves and dramatic plays.

هاندان بۆ جوڵەی بوێرانە و نمایشی درامایی، بەشێکن لە خۆشی یارییەکە.

This "Romantic" style reached its peak in the Immortal Game of 1851,

لە ساڵی۱۸٥۱ ئەو شێوازی "ڕۆمانسییە" گەشت بە لووتکە لە یاری نەمری،

where Adolf Anderssen managed a checkmate

کاتێک ئادۆف ئەندەرسن جوڵەی کش مەلیکی کرد

after sacrificing his queen and both rooks.

دوای ئەوەی کە شاژنەکەی و هەردوو قەڵاکەی کردە قوربانی.

But the emergence of formal competitive play in the late 19th century

بەڵام لە کۆتایی سەدەی نۆزدەهەم پێشبڕکێی فەرمی یارییەکە سازکرا

meant that strategic calculation would eventually trump dramatic flair.

مانای ئەوەبوو کە ستراتیژی ژماردن) لە کۆتایدا دەبوو بە هەڵبەستانی درامایی.)

And with the rise of international competition,

لەگەڵ زیادبوونی پێشبرکێی نێودەوڵەتی،

chess took on a new geopolitical importance.

گرنگی و پێگەی شەتڕەنج هەڵکشا.

During the Cold War,

لە کاتی جەنگی سارد،

the Soviet Union devoted great resources to cultivating chess talent,

یەکێتی سۆڤیەت کاتی باشی تەرخان دەکرد بۆ گەشەپێدانی هونەری شەتڕەنج،

dominating the championships for the rest of the century.

بۆ دەستبەسەرداگرتنی پاڵەوانیەتییەکان لە تەواوی سەدەکە.

But the player who would truly upset Russian dominance

ئەو یاریزانەی کە زۆر ڕوسییەکانی دڵ تەنگ کرد

was not a citizen of another country

هاوڵاتی وڵاتێکی تر نەبوو

but an IBM computer called Deep Blue.

بەڵکو کۆمپیتەری IBM بوو کە پێیان دەگووت Deep Blue.

Chess-playing computers had been developed for decades,

یاری شەتڕەنج لە کۆمپیوتەر بۆ ماوەی دەیان ساڵ گەشەی سەند،

but Deep Blue’s triumph over Garry Kasparov in 1997

بەڵام سەرکەوتنەکەی بەسەر گاری کاسپاڕۆف لە ساڵی ۱۹۹۷

was the first time a machine had defeated a sitting champion.

یەکەم جار بوو کە ئامێریک لە مرۆڤێک بباتەوە.

Today, chess software is capable of consistently defeating

ئەمڕۆ نەرمەکاڵای شەتڕەنج بەتوانایە لە بەزاندنی

the best human players.

باشترین یاریزان.

But just like the game they’ve mastered,

بەڵام هەروەکو یارییەکە،

these machines are products of human ingenuity.

کۆمپیتەرەکانیش بەرهمی دانایی مرۆڤن.

And perhaps that same ingenuity will guide us out of this apparent checkmate.

و لەوانەیە هەمان ئەو داناییە، لە جوڵەی کش مەلیک ڕزگارمان بکات.