A brief history of chess - Alex Gendler

Аудармашы: Жарас Джайлыбаев Редактор: Askhat Yerkimbay

The attacking infantry advances steadily,

Жаяу әскер аяғын нық басып алға жылжуда,

their elephants already having broken the defensive line.

пілдер қорғаныс шебін талқандады.

The king tries to retreat, but enemy cavalry flanks him from the rear.

Патша шегінуге тырысқанымен жаудың атты әскері артынан қыспаққа алды.

Escape is impossible.

Қашып құтылу мүмкін емес.

Бұл шын соғыс емес,

But this isn’t a real war–

nor is it just a game.

жай ойын да емес.

Over the roughly one-and-a-half millennia of its existence,

Пайда болғанына бір жарым мың жылдай болса да

шахмат әскери стратегия құралы,

chess has been known as a tool of military strategy,

a metaphor for human affairs, and a benchmark of genius.

адам ісінің теңеуі, зияткерліктің өлшеміне айналды.

While our earliest records of chess are in the 7th century,

Ежелгі шахмат жазбалары VII ғасырда кездескенімен,

legend tells that the game’s origins lie a century earlier.

аңыз бойынша, ойын бір ғасыр ерте шыққан.

Supposedly, when the youngest prince of the Gupta Empire was killed in battle,

Болжам бойынша Гупта патшалығының кіші ханзадасы соғыста өлгенде

his brother devised a way of representing the scene to their grieving mother.

ағасы қайғырған шешесіне баласының өлімін хабарлаудың амалын іздейді.

Set on the 8x8 ashtapada board used for other popular pastimes,

Бұрын танымал ойындар ойналған 8x8 «аштапада» тақтасында

a new game emerged with two key features:

екі мақсатқа негізделген жаңа ойын пайда болды:

different rules for moving different types of pieces,

әртүрлі фигуралардың әртүрлі жүрісі,

and a single king piece whose fate determined the outcome.

тағдыры ойынның нәтижесін анықтаған жалғыз патша.

The game was originally known as chaturanga–

Ойынның негізгі аты «чатураңа»

a Sanskrit word for "four divisions."

санскрит тілінде «төрт бөлік» деген мағына береді.

But with its spread to Sassanid Persia,

Ойын Сасанидтер әулеті билеген парсыларға таралғанда

it acquired its current name and terminology–

жаңа атау мен ұғымға ие болды –

"chess," derived from "shah," meaning king, and “checkmate” from "shah mat,"

«шахмат», «шах» немесе патша, «мат» – «талқандау».

or “the king is helpless.”

яғни «дәрменсіз патша».

After the 7th century Islamic conquest of Persia,

VII ғасырдан соң арабтар парсыларды жаулап алғаннан кейін

chess was introduced to the Arab world.

ислам әлемі шахматпен танысты.

Transcending its role as a tactical simulation,

Тактикалық ойыннан бөлек,

it eventually became a rich source of poetic imagery.

уақыт өте келе шахмат көркем бейнелердің мол қорына айналды.

Diplomats and courtiers used chess terms to describe political power.

Дипломаттар, сарай қызметкерлері билікті сипаттау үшін шахмат терминдерін қолданды.

Ruling caliphs became avid players themselves.

Билеуші халифтер шахмат ойнауға құмартты.

And historian al-Mas’udi considered the game a testament to human free will

Тарихшы әл-Масуди сәтті ойынды адам еркіндігінің

compared to games of chance.

белгісі деп бағалаған.

Medieval trade along the Silk Road carried the game to East and Southeast Asia,

Орта ғасырда Ұлы Жібек жолы бойымен ойын Шығыс пен Оңтүстік-шығыс азияға тарап,

where many local variants developed.

көптеген жергілікті нұсқалары пайда болды.

In China, chess pieces were placed at intersections of board squares

Қытайда шахмат фигуралары жергілікті «Го» ойынындағыдай ішінде емес,

rather than inside them, as in the native strategy game Go.

тақтадағы шаршылардың қиылысында орналасты.

The reign of Mongol leader Tamerlane saw an 11x10 board

Әмір Темір билеген моңғолдарда қауіпсіз шаршылары

with safe squares called citadels.

цитадель деп аталған 11x10 тақта пайда болды.

And in Japanese shogi, captured pieces could be used by the opposing player.

Ал жапондардың шоги ойынында қарсылас жеңген фигураларымен ойнай алды.

But it was in Europe that chess began to take on its modern form.

Бірақ Еуропада шахмат жаңа сипат алды.

By 1000 AD, the game had become part of courtly education.

Бірінші мыңжылдықта шахмат сарайда берілетін білімнің бір бөлігіне айналды.

Chess was used as an allegory

Шахмат әртүрлі әлеуметтік топтарды кейіптеу үшін қолданылып,

for different social classes performing their proper roles,

and the pieces were re-interpreted in their new context.

фигуралар өзіндік маңызға ие болды.

At the same time, the Church remained suspicious of games.

Сол кездерде шіркеу ойынға күдікпен қарады.

Moralists cautioned against devoting too much time to them,

Діндарлар шахматқа көп уақыт бөлмеуді ескертті,

with chess even being briefly banned in France.

тіпті бір кездері Францияда шахматқа тиым салды.

Yet the game proliferated,

Ойын кең таралып,

and the 15th century saw it cohering into the form we know today.

XV ғасырда бізге белгілі қазіргі формасы қалыптасты.

The relatively weak piece of advisor was recast as the more powerful queen–

Салыстырмалы түрде әлсіз уәзір күшті патшайымға айналды,

perhaps inspired by the recent surge of strong female leaders.

бәлкім күшті әйелдердің билікке келуі әсер еткен шығар.

This change accelerated the game’s pace,

Өзгеріс ойын қарқынын арттырып,

and as other rules were popularized,

басқа да ережелер қалыптасып,

treatises analyzing common openings and endgames appeared.

дебют пен эндшпильге талдау жасайтын еңбектер пайда болды.

Chess theory was born.

Шахмат теориясы дүниеге келді.

With the Enlightenment era, the game moved from royal courts to coffeehouses.

Ағартушылық дәуірде шахмат патша сарайынан кофеханаға ауысты.

Chess was now seen as an expression of creativity,

Шахмат батыл жүрістер мен тартымды ойыннан гөрі

encouraging bold moves and dramatic plays.

шығармашылық сипатқа толы болды.

This "Romantic" style reached its peak in the Immortal Game of 1851,

1851 жылы «Мәңгілік ойында» Адольф Андерсен

where Adolf Anderssen managed a checkmate

екі ладьясы мен ферзін құрбан қылып, мат қойғаннан кейін

after sacrificing his queen and both rooks.

«романтикалық» стильдің танымалдығы арта түсті.

But the emergence of formal competitive play in the late 19th century

XIX ғасыр соңында ресми шахмат жарыстарының өтуі

meant that strategic calculation would eventually trump dramatic flair.

стратегиялық есептеудің ойын-сауықтан басым көрсетті.

And with the rise of international competition,

Халықаралық бәсекелестік арта түскенде

chess took on a new geopolitical importance.

шахмат та геосаяси маңызға ие болды.

During the Cold War,

«Қырғиқабақ» соғыста

the Soviet Union devoted great resources to cultivating chess talent,

Кеңес одағы дарынды шахматшыларды қолдауға көп қаржы бөліп,

dominating the championships for the rest of the century.

өткен ғасырдың әлем біріншіліктерінде көш бастады.

But the player who would truly upset Russian dominance

Бірақ орыс шеберін өзге елдің

was not a citizen of another country

ойыншысы емес Deep Blue деген

but an IBM computer called Deep Blue.

IBM компьютері жеңді.

Chess-playing computers had been developed for decades,

Шахматшы компьютерлер он жылдай жетілдірілді,

but Deep Blue’s triumph over Garry Kasparov in 1997

бірақ 1997 жылы Гарри Каспаровты жеңген Deep Blue

was the first time a machine had defeated a sitting champion.

әлем чемпионын жеңген тарихтағы тұңғыш машина болды.

Today, chess software is capable of consistently defeating

Бүгінде шахмат бағдарламасы әлемнің кез келген үздік ойыншысын

the best human players.

жеңуге қауқарлы.

But just like the game they’ve mastered,

Өздері дамытқан ойын сияқты

these machines are products of human ingenuity.

машиналар да адамның өнертабысы.

And perhaps that same ingenuity will guide us out of this apparent checkmate.

Бәлкім осындай өнертабыстар бізді шах пен маттан құтқарар жолды табар.