Renata Salecl: Our unhealthy obsession with choice

Renata Salecl: Kén cá chọn canh - một ám ảnh không lành mạnh.

Translator: An Nguyen Hoang Reviewer: Thanh Nguyen Cong

When I was preparing for this talk,

Khi tôi chuẩn bị bài nói này,

I went to search for a couple of quotes

tôi đi tìm vài câu trích dẫn

that I can share with you.

để chia sẻ với quý vị.

Good news: I found three

Có tin vui: tôi tìm được ba câu

that I particularly liked,

mà tôi rất khoái,

the first by Samuel Johnson, who said,

câu thứ nhất của Samuel Johnson, ông bảo,

"When making your choice in life,

"Khi lựa chọn trong đời,

do not forget to live,"

nhớ chọn để mà sống,"

the second by Aeschylus, who reminded us that

câu thứ hai của Aeschylus, ông nhắc rằng

"happiness is a choice that requires effort,"

"Hạnh phúc là lựa chọn đòi hỏi gắng công,"

and the third is one by Groucho Marx

câu thứ ba của Groucho Marx

who said, "I wouldn't want to choose to belong

ông bảo, "Tôi không thích chọn những câu lạc bộ

to any club that would have me as a member."

muốn biến tôi thành một thành viên."

Now, bad news:

Và đây là tin xấu:

I didn't know which one of these quotes

Trong ba câu tôi không biết chọn câu nào

to choose and share with you.

để chia sẻ với quý vị.

The sweet anxiety of choice.

Nỗi lo âu lựa chọn ngọt ngào.

In today's times of post-industrial capitalism,

Trong thời tư bản hậu công nghiệp này,

choice, together with individual freedom

sự lựa chọn và tự do cá nhân

and the idea of self-making,

cùng tư tưởng thân lập thân,

has been elevated to an ideal.

đã dấy lên thành lý tưởng.

Now, together with this, we also have a belief

Cùng với nó, ta cũng có một niềm tin

in endless progress.

vào sự tiến bộ không ngừng.

But the underside of this ideology

Nhưng ngay bên dưới hệ tư tưởng này

has been an increase of anxiety,

có một nỗi lo âu ngày càng lớn,

feelings of guilt,

những cảm giác tội lỗi,

feelings of being inadequate,

những cảm giác bất cập,

feeling that we are failing in our choices.

cảm thấy ta đang mắc kẹt trong lựa chọn của chính mình.

Sadly, this ideology of individual choice

Buồn thay, tư tưởng về lựa chọn cá nhân

has prevented us from thinking about social changes.

đang ngăn ta nghĩ đến những đổi thay trong xã hội.

It appears that this ideology was actually

Xem ra tư tưởng này

very efficient in pacifying us

rất hiệu nghiệm để ru ngủ chúng ta

as political and social thinkers.

để quên đi ta đang là nhà tư tưởng chính trị và xã hội.

Instead of making social critiques,

Thay vì thao thức với điều xảy ra trong xã hội,

we are more and more engaging in self-critique,

chúng ta ngày càng chú tâm phê phán bản thân,

sometimes to the point of self-destruction.

đôi lúc tới mức hủy diệt bản thân.

Now, how come that ideology of choice

Tại làm sao ý tưởng về lựa chọn

is still so powerful,

đang vẫn hoành hành mạnh mẽ như vậy,

even among people who have

ngay cả đối với những người

not many things to choose among?

chẳng có gì nhiều để chọn?

How come that even people who are poor

Tại sao cả những người nghèo khổ

very much still identify with the idea of choice,

cũng khăng khăng phải được chọn lựa mới cam,

the kind of rational idea of choice

cái chúng ta đặt tên là lựa chọn có lý trí

which we embrace?

và ghì mài với nó?

Now, the ideology of choice is very successful

Hệ tư tưởng này đã có nhiều thành quả

in opening for us a space to think

mở rộng đường tư tưởng cho ta

about some imagined future.

về một tương lai mơ ước từ xa.

Let me give you an example.

Nào ta hãy đưa ra ví dụ.

My friend Manya,

Bạn tôi tên là Mania,

when she was a student at university in California,

khi cô ấy là sinh viên ở California,

was earning money

cô ấy kiếm sống

by working for a car dealer.

bằng cách làm việc cho một hãng buôn ô-tô.

Now, Manya, when she encountered

Khi Mania gặp khách hàng

the typical customer, would debate with him

loại khách tiêu biểu, cô tranh luận với khách

about his lifestyle,

về cách sống của ông ta,

how much he wants to spend,

về số tiền ông ấy muốn tiêu pha,

how many children he has,

ông ấy có mấy con,

what does he need the car for?

ông ấy mua xe để làm gì?

They would usually come to a good conclusion

Họ nhanh chóng đi đến kết luận

what would be a perfect car.

chiếc xe hoàn hảo là thế nào

Now, before Manya's customer would go home

Trước khi khách hàng của Mania đi về nhà

and think things through,

để nghĩ lại cho kỹ,

she would say to him,

cô bèn nói với khách,

"The car that you are buying now is perfect,

"Cái xe anh định mua rất hoàn hảo,

but in a few year's time,

nhưng chỉ trong vài năm nữa,

when your kids will be already out of the house,

khi các con anh đủ lông đủ cánh để ra khỏi nhà,

when you will have a little bit more money,

khi đó tiền bạc của anh dư dả hơn một tí,

that other car will be ideal.

thì chiếc xe kia sẽ là lý tưởng.

But what you are buying now is great."

Nhưng cái anh chọn bây giờ là chuẩn."

Now, the majority of Manya's customers

Đa số khách hàng của Mania

who came back the next day

ngày hôm sau quay lại

bought that other car,

đều mua chiếc xe kia,

the car they did not need,

chiếc mà họ không cần,

the car that cost far too much money.

chiếc đắt tiền hơn rất nhiều.

Now, Manya became so successful in selling cars

Mania bán xe hơi thành công đến nỗi

that soon she moved on to selling airplanes.

chẳng bao lâu cô ấy chuyển sang bán máy bay.

(Laughter)

(Vỗ tay)

And knowing so much about the psychology of people

Nhờ nắm vững tâm lý người ta

prepared her well for her current job,

nên công việc hiện nay của cô rất chạy,

which is that of a psychoanalyst.

đó là công việc của một nhà tâm lý.

Now, why were Manya's customers so irrational?

Thử hỏi sao khách hàng của Mania thiếu lý trí đến vây?

Manya's success was that she was able

Thành công của cô là có thể

to open in their heads an image

tạo ra cho họ hình ảnh

of an idealized future,

về một tương lai lý tưởng hóa,

an image of themselves

một hình ảnh của chính họ

when they are already more successful, freer,

khi họ thành đạt hơn, tự do hơn,

and for them, choosing that other car

và với họ, bằng việc chọn chiếc xe kia

was as if they are coming closer to this ideal

dường như họ đã đến gần hơn lý tưởng

in which it was as if Manya already saw them.

mà Mania đã nhìn thấy ở họ.

Now, we rarely make really totally rational choices.

Hiếm khi ta chọn điều gì hoàn toàn hợp lý.

Choices are influenced by our unconscious,

Lựa chọn của chúng ta chịu ảnh hưởng của vô thức,

by our community.

của cộng đồng.

We're often choosing

Chúng ta thường chọn

by guessing, what would other people

bằng cách đoán xem người khác

think about our choice?

nghĩ như thế nào về lựa chọn của chúng ta.

Also we are choosing

Chúng ta cũng chọn

by looking at what others are choosing.

bằng cách nhìn vào lựa chọn của người khác.

We're also guessing what is socially acceptable choice.

Chúng ta cố đoán đâu là lựa chọn xã hội chấp nhận

Now, because of this, we actually

Thế nên thực ra

even after we have already chosen,

cả khi chúng ta đã chọn,

like bought a car,

mua một chiếc xe chẳng hạn,

endlessly read reviews about cars,

vẫn cứ không thôi đọc các giới thiệu vê xe,

as if we still want to convince ourselves

như thể muốn thuyết phục chính mình

that we made the right choice.

rằng ta chọn đúng.

Now, choices are anxiety-provoking.

Cho nên lựa chọn là thứ gây ra lo lắng

They are linked to risks, losses.

Nó gắn với rủi ro, tổn thất.

They are highly unpredictable.

Nó rất khó dự đoán.

Now, because of this,

Vì thế, ngày nay

people have now more and more problems

người ta càng ngày càng chịu nhiều rắc rối

that they are not choosing anything.

vì không chọn được cái gì ra hồn.

Not long ago, I was at a wedding reception,

Vừa rồi tôi mới dự một đám cưới,

and I met a young, beautiful woman

tôi gặp một cô gái trẻ trung xinh đẹp

who immediately started telling me about her anxiety over choice.

ngay lập tức cô kể cho tôi nỗi lo của cô trong việc lựa chọn.

She said to me, "I needed one month

Cô bảo "Tôi mất một tháng

to decide which dress to wear."

để nghĩ xem sẽ mặc gì,"

Then she said, "For weeks I was researching

rồi cô kể, "Tôi mất hàng tuần để cân nhắc

which hotel to stay for this one night.

sẽ ở khách sạn nào trong một đêm.

And now, I need to choose a sperm donor."

và giờ, tôi phải chọn một người hiến tinh trùng."

(Laughter)

(Cười)

I looked at this woman in shock.

Nhìn cô tôi choáng.

"Sperm donor? What's the rush?"

"Người hiến tinh trùng? Sao phải vội thế?"

She said, "I'm turning 40 at the end of this year,

Cô bảo, "Cuối năm nay tôi 40 rồi,

and I've been so bad in choosing men in my life."

tôi rất dở trong việc chọn đàn ông."

Now choice, because it's linked to risk,

Lựa chọn, vì nó gắn với rủi ro,

is anxiety-provoking,

nên gây ra lo lắng,

and it was already the famous

nhà triết học nổi tiếng

Danish philosopher Søren Kierkegaard

người Đan mạch, Søren Kierkegaard chỉ ra

who pointed out that anxiety

sự lo lắng ấy

is linked to the possibility of possibility.

là cái sảy nảy ra vô số cái ung.

Now, we think today that we can prevent these risks.

Ngày nay ta tin rằng có thể ngăn chặn được rủi ro này.

We have endless market analysis,

Ta có vô số những phân tích thị trường,

projections of the future earnings.

các kế hoạch về các nguồn thu tương lai.

Even with market, which is about chance,

Ngay cả về thị trường, tức là về cơ hội, về khả năng có thể

randomness, we think we can predict rationally

chúng ta vẫn tin có thể dự đoán một cách hợp ly

where it's going.

nó sẽ đi về đậu.

Now, chance is actually becoming very traumatic.

Thực ra, sự ngẫu nhiên rất dễ gây đau buồn.

Last year, my friend Bernard Harcourt

Năm vừa rồi bạn tôi Bernard Harcourt

at the University of Chicago organized an event,

ở trường Đại học Chicago tổ chức một sự kiện,

a conference on the idea of chance.

một hội nghị khoa học về sự ngẫu nhiên.

He and I were together on the panel,

Anh ấy và tôi cùng tham gia hội thảo,

and just before delivering our papers —

và ngay trước khi trình bày tham luận -

we didn't know each other's papers —

chúng tôi không biết về tham luận của nhau -

we decided to take chance seriously.

chúng tôi quyết định xem xét sự ngẫu nhiên một cách nghiêm túc.

So we informed our audience

Nên chúng tôi thông báo cho cử tọa

that what they will just now hear

là họ sắp sửa được nghe

will be a random paper,

một bản tham luận tình cờ,

a mixture of the two papers

pha trộn từ hai tham luận

which we didn't know what each was writing.

trong đó chúng tôi không biết người kia đã viết những gì.

Now, we delivered the conference in such a way.

Chúng tôi đã trình bày theo kiểu đó.

Bernard read his first paragraph,

Bernard đọc đoạn đầu tiên trong tham luận của anh,

I read my first paragraph,

rồi đến tôi đọc đoạn đầu trong tham luận của tôi,

Bernard read his second paragraph,

Bernard đọc đoạn thứ hai,

I read my second paragraph,

tôi cũng đọc đoạn thứ hai,

in this way towards the end of our papers.

cứ thế cho đến hết hai bản tham luận.

Now, you will be surprised

Quý vị sẽ ngạc nhiên,

that a majority of our audience

rằng đa số cử tọa,

did not think that what they'd just listened to

không nghĩ rằng cái họ vừa nghe,

was a completely random paper.

là một tham luận pha trộn tình cờ.

They couldn't believe that

Họ không thể tin rằng

speaking from the position of authority

trên cương vị là hai giáo sư

like two professors we were,

phát biều về học thuật,

we would take chance seriously.

lại nhìn nhận sự ngâu nhiên nghiêm túc như vậy.

They thought we prepared the papers together

Họ nghĩ chúng tôi bàn nhau cùng viết

and were just joking that it's random.

rồi nói đùa đây là tình cờ.

Now, we live in times with a lot of information,

Chúng ta sống trong thời đại nhiều thông tin,

big data,

nhiều dữ liệu,

a lot of knowledge about the insides of our bodies.

nhiều hiểu biết về cơ thể con người.

We decoded our genome.

Chúng ta giải mã bộ gen.

We know about our brains more than before.

Biết về bộ não nhiều hơn trước.

But surprisingly, people are more and more

Điều đáng ngạc nhiên ở chỗ là người ta càng ngày

turning a blind eye in front of this knowledge.

càng làm ngơ trước những kiến thức này.

Ignorance and denial are on the rise.

Sự không hay biết và chối bỏ đang lên ngôi.

Now, in regard to the current economic crisis,

Trước cuộc khủng hoảng kinh tế hiện nay,

we think that we will just wake up again

chúng ta nghĩ rồi ta sẽ hồi tỉnh lại

and everything will be the same as before,

mọi việc lại trở về như cũ,

and no political or social changes are needed.

chẳng cần thay đổi chính trị hay xã hội làm gì.

In regard to ecological crisis,

Còn trước cuộc khủng hoảng môi trường

we think nothing needs to be done just now,

chúng ta nghĩ chẳng cần làm gì cả,

or others need to act before us.

đó là việc thiên hạ, chứ chưa phải đến ta.

Or even when ecological crisis already happens,

Ngay cả khi khủng hoảng môi trường đã bùng phát

like a catastrophe in Fukushima,

như thảm họa hạt nhân Fukushima,

often we have people living in the same environment

thì những người cùng sống trong một môi trường,

with the same amount of information,

cùng có một lượng thông tin cần thiết

and half of them will be anxious about radiation

chỉ một nửa biết lo lắng về vấn đê phóng xạ,

and half of them will ignore it.

một nửa kia tiếp tục làm ngơ.

Now, psychoanalysts know very well

Các nhà phân tâm học biết rõ

that people surprisingly don't have

điều đáng ngạc nhiên là người ta không có

passion for knowledge

lòng ham hiểu biết

but passion for ignorance.

nhưng lại vui hưởng sự vô minh.

Now, what does that mean?

Điều dó nghĩa là gì?

Let's say when we are facing

Khi chúng ta đối mặt,

a life-threatening illness,

với một căn bệnh giết người,

a lot of people don't want to know that.

thì có nhiều người vẫn dửng dưng không để ý.

They'd rather prefer denying the illness,

Họ thích bác đi là không có bệnh,

which is why it's not so wise to inform them

nên nhiều khi thà không báo cho họ là hơn

if they don't ask.

nếu họ không thiết hỏi.

Surprisingly, research shows that sometimes

đIều ngạc nhiên nghiên cứu chỉ ra

people who deny their illness

những người chối là không có bệnh

live longer than those who are rationally choosing

lại sống lâu hơn những người

the best treatment.

chọn cách điều trị hợp lý cho mình.

Now, this ignorance, however,

Tuy nhiên, sự không hiểu biết này

is not very helpful on the level of the social.

là không tốt về mặt xã hội.

When we are ignorant about where we are heading,

Khi không hay biết ta đang đi vê đâu

a lot of social damage can be caused.

thì có thể xảy ra nhiều thiệt hại xã hội.

Now, on top of facing ignorance,

Bên cạnh sự ngu tối,

we are also facing today

chúng ta ngày nay còn đối mặt

some kind of an obviousness.

với cái xem ra là sự thật hiển nhiên.

Now, it was French philosopher

Nhà triết học Pháp

Louis Althusser who pointed out

Louis Althusser đã chỉ ra

that ideology functions in such a way

rằng hệ tư tưởng là thứ tạo ra

that it creates a veil of obviousness.

một bức màn hiển nhiên.

Before we do any social critique,

Trước khi có cái nhìn phê phán đối với xã hội

it is necessary really to lift that veil of obviousness

phải thật sự loại bỏ bức màn hiển nhiên

and to think through a little bit differently.

để nghĩ thoát qua, để nghĩ khác đi.

If we go back to this ideology

Trở lại với tư tưởng

of individual, rational choice

về cá nhân, về lựa chọn hợp lý

we often embrace,

mà chúng ta thường bám giữ,

it's necessary precisely here

chính ở đây chúng ta cần

to lift this obviousness

loại bỏ bức màn hiển nhiên

and to think a little bit differently.

để nghĩ khác đi một chút.

Now for me, a question often is

Có một câu hỏi thường đến với tôi

why we still embrace this idea of a self-made man

tại sao ta thích ghì mài ý tưởng con người làm nên số phận

on which capitalism relied from its beginning?

điều mà chủ nghĩa tư bản đã dựa vào từ buổi đầu tiên?

Why do we think that we are really such masters

Tại sao chúng ta nghĩ rằng chúng ta thật sự là người chủ

of our lives that we can rationally

vận mệnh của mình và chúng ta có thể

make the best ideal choices,

ra quyết định hợp lý về những chon lựa tối ưu,

that we don't accept losses and risks?

đến nỗi ta không chấp nhận tổn thất và rủi ro?

And for me, it's very shocking to see sometimes very poor people,

Đôi lúc tôi kinh hoàng thấy những người rất nghèo,

for example, not supporting the idea

không tán thành quan điểm

of the rich being taxed more.

rằng người giàu phải nộp thuế nhiều hơn.

Quite often here they still identify

Người ta ở đây thường mang lấy

with a certain kind of a lottery mentality.

lối nghĩ ăn may của trò đỏ đen.

Okay, maybe they don't think that they will make it

Okay, có khi họ nghĩ đời cua kiếp này khó khá

in the future, but maybe they think,

nhưng biết đâu đấy đời cáy sau này,

my son might become the next Bill Gates.

con ta thành Bill Gatesn cũng nên.

And who would want to tax one's son?

Và ai lại đi đánh thuế con mình?

Or, a question for me is also,

Hoặc tôi cũng tự nêu câu hỏi,

why would people who have no health insurance

tại sao những người không có bảo hiểm y tế

not embrace universal healthcare?

lại không nhận sự chăm sóc sức khỏe cộng đồng?

Sometimes they don't embrace it,

có lúc họ không nhận sự chăm sóc ấy,

again identifying with the idea of choice,

vì trót mang lấy suy nghĩ vê lựa chọn

but they have nothing to choose from.

nhưng họ có gì để chọn đâu.

Now, Margaret Thatcher famously said

Margaret Thatcher có một câu nổi tiếng

that there is nothing like a society.

rằng làm gì có xã hội.

Society doesn't exist, it is only individuals

Xã hội không tồn tại, chỉ có các cá nhân

and their families.

và gia đình họ mà thôi.

Sadly, this ideology still functions very well,

Đáng buồn là tư tưởng này vẫn còn rất thịnh hành,

which is why people who are poor might feel

nên những người nghèo có thể cảm thấy

ashamed for their poverty.

hổ thẹn về sự nghèo khổ của mình.

We might endlessly feel guilty that we are

Chúng ta vẫn chưa thôi hối hận

not making the right choices,

vì đã lựa chon không đúng đắn,

and that's why we didn't succeed.

vì thế nên chúng ta mới không thành công.

We are anxious that we are not good enough.

Chúng ta lo lắng rằng mình cố thế vẫn còn chưa đủ,

That's why we work very hard,

vì thế nên ta cật lực

long hours at the workplace

làm việc suốt ngày dài

and equally long hours on remaking ourselves.

rồi mất bằng ấy thời gian để lấy lại sức lực.

Now, when we are anxious over choices,

Khi ta lo lắng trước lựa chọn,

sometimes we easily give our power of choice away.

đôi lúc ta không còn thiết lựa chọn nữa.

We identify with the guru

Ta phó thác chuyện này cho guru

who tells us what to do,

ông thầy ta sẽ bảo điều ta nên làm,

self-help therapist,

hoặc là nhà trị liệu về môn thân lập thân,

or we embrace a totalitarian leader

hoặc tôn thờ nhà lãnh đạo toàn trị

who appears to have no doubts about choices,

kẻ đứng trước lựa chọn, chẳng bao giờ phân vân,

who sort of knows.

vì biết việc cần làm.

Now, often people ask me,

Nhiều người thường hỏi tôi,

"What did you learn by studying choice?"

"Anh học được gì qua nghiên cứu về lựa chọn?"

And there is an important message that I did learn.

Tôi nhận được một thông điệp quan trọng

When thinking about choices,

khi suy nghĩ về chọn lựa.

I stopped taking choices too seriously, personally.

Bản thân tôi thôi không coi chọn lựa là quá nghiêm trang.

First, I realized a lot of choice I make

Trước hết tôi nhận ra nhiều điều tôi đã chọn

is not rational.

là không hợp lý tí nào.

It's linked to my unconscious,

Nó ảnh hưởng bới vô thức,

my guesses of what others are choosing,

bởi điều tôi nghĩ về chọn lựa của người khác,

or what is a socially embraced choice.

hoặc bởi lựa chọn được xã hội chấp nhận.

I also embrace the idea

Tôi thích một suy nghĩ

that we should go beyond

rằng ta cần đi xa hơn

thinking about individual choices,

vượt qua suy nghĩ về lựa chọn cá nhân,

that it's very important to rethink social choices,

đấy là điều quan trọng, để đổi mới lựa chọn xã hội,

since this ideology of individual choice has pacified us.

chính tư tưởng về lựa chọn cá nhân đã ru ngủ chúng ta.

It really prevented us to think about social change.

Nó ngăn trở chúng ta nghĩ về sự thay đổi xã hội.

We spend so much time choosing things for ourselves

Chúng ta dành quá nhiều thơi gian để chọn lựa cho mình

and barely reflect on

và hiếm khi nghĩ về

communal choices we can make.

những mục tiêu chung chúng ta nên chọn.

Now, we should not forget that choice

Chúng ta hãy đừng quên

is always linked to change.

chọn lựa đi liền cùng biến đổi.

We can make individual changes,

Chúng ta có thể tạo sự thay đổi cá nhân,

but we can make social changes.

Chúng ta có thể tạo ra biến đổi xã hội.

We can choose to have more wolves.

Chúng ta có thể chọn có thêm nhiều chó sói.

We can choose to change our environment

Chúng ta có thể chọn để thay đổi môi trường

to have more bees.

để có thêm nhiều ong.

We can choose to have different rating agencies.

Chúng ta có thể chọn để có những cơ quan đánh giá khác nhau.

We can choose to control corporations

Hoặc chọn kiểm soát các công ty

instead of allowing corporations to control us.

thay vì cho phép nó kiểm soát chúng ta.

We have a possibility to make changes.

Chúng ta có đủ khả năng để tạo ra biến đổi.

Now, I started with a quote from Samuel Johnson,

Tôi đã bắt đầu bằng câu nói của Samuel Johnson,

who said that when we make choice in life,

khuyên chúng ta khi lựa chọn trong đời

we shouldn't forget to live.

nhớ lựa chọn để mà sống.

Finally, you can see

Rốt cuộc, các bạn thấy

I did have a choice

tôi đã chọn được cho mình

to choose one of the three quotes

một trong ba câu đã dẫn

with which I wanted to start my lecture.

trong phần mở đầu bài nói hôm nay.

I did have a choice,

Tôi quả đã có lựa chọn,

such as nations, as people,

là một đất nước, là một nhân dân,

we have choices too to rethink

chúng ta cũng có lựa chọn để quyết định lại

in what kind of society we want to live in the future.

sẽ sống trong một xã hội thế nào trong tương lai

Thank you.

Cảm ơn.

(Applause)

(Vỗ tay)