Renata Salecl: Our unhealthy obsession with choice

Tłumaczenie: Marta Badura Korekta: Maciej Mackiewicz

When I was preparing for this talk,

Kiedy przygotowywałam się do wykładu,

poszukałam kilku cytatów,

I went to search for a couple of quotes

którymi mogłabym się podzielić.

that I can share with you.

Good news: I found three

Dobra wiadomość - znalazłam trzy,

that I particularly liked,

które szczególnie mi się spodobały.

the first by Samuel Johnson, who said,

Pierwszy Samuela Johnsona, który powiedział:

"When making your choice in life,

dokonując życiowych wyborów

do not forget to live,"

nie zapominajmy żyć,

the second by Aeschylus, who reminded us that

drugi Ajschylosa, który przypomina nam,

że szczęście jest wyborem, który wymaga wysiłku

"happiness is a choice that requires effort,"

and the third is one by Groucho Marx

i trzeci Groucho Marxa, który stwierdził,

who said, "I wouldn't want to choose to belong

że nie chciałby należeć do klubu,

to any club that would have me as a member."

który miałby za członka kogoś takiego jak on.

Now, bad news:

Teraz czas na złą wiadomość.

I didn't know which one of these quotes

Nie wiedziałam, który z tych cytatów wybrać,

to choose and share with you.

aby się z wami podzielić.

The sweet anxiety of choice.

Słodki niepokój związany z wybieraniem...

In today's times of post-industrial capitalism,

W czasach kapitalizmu postindustrialnego

choice, together with individual freedom

wybór, tak jak wolność jednostki

i idea samostanowienia,

and the idea of self-making,

has been elevated to an ideal.

zostały podniesione do rangi ideału.

Now, together with this, we also have a belief

Oprócz tego, wierzymy także

in endless progress.

w nieustanny postęp.

But the underside of this ideology

Jednak wadą tej ideologii

has been an increase of anxiety,

jest wzrost lęku,

feelings of guilt,

poczucia winy,

feelings of being inadequate,

nieadekwatności,

feeling that we are failing in our choices.

poczucia, że dokonujemy złych wyborów.

Sadly, this ideology of individual choice

Niestety ta ideologia indywidualnego wyboru

has prevented us from thinking about social changes.

uniemożliwiła nam przyjrzenie się zmianom społecznym.

It appears that this ideology was actually

Okazuje się, że ta ideologia

bardzo skutecznie stłumiła w nas

very efficient in pacifying us

rozważania nad politycznymi i społecznymi kwestiami.

as political and social thinkers.

Instead of making social critiques,

Zamiast krytyki społecznej

we are more and more engaging in self-critique,

coraz bardziej angażujemy się w krytykę samych siebie,

sometimes to the point of self-destruction.

czasami posuwając się do autodestrukcji.

Dlaczego ideologia wyboru

Now, how come that ideology of choice

is still so powerful,

jest wciąż tak wpływowa,

even among people who have

nawet wśród ludzi,

którzy mają dosyć ograniczony wybór?

not many things to choose among?

How come that even people who are poor

Jak to się stało, że nawet ubodzy

nadal identyfikują się z ideologią wyboru,

very much still identify with the idea of choice,

the kind of rational idea of choice

rodzajem racjonalnej koncepcji wyboru,

which we embrace?

której wciąż hołdujemy?

Now, the ideology of choice is very successful

Ideologia wyboru

in opening for us a space to think

skutecznie otworzyła nam drzwi do rozważań

nad wyimaginowaną przyszłością.

about some imagined future.

Let me give you an example.

Może podam przykład.

My friend Manya,

Moja przyjaciółka, Manya,

when she was a student at university in California,

jako studentka uniwersytetu w Kalifornii

was earning money

zarabiała na życie,

by working for a car dealer.

pracując dla sprzedawcy samochodów.

Now, Manya, when she encountered

Spotykając typowego klienta

the typical customer, would debate with him

dyskutowała z nim

about his lifestyle,

o jego stylu życia,

how much he wants to spend,

o tym, ile pieniędzy chce wyłożyć,

how many children he has,

ile ma dzieci

what does he need the car for?

i w jakim celu kupuje samochód.

They would usually come to a good conclusion

Zazwyczaj dochodzili do wspólnego wniosku,

what would be a perfect car.

który samochód będzie idealny.

Now, before Manya's customer would go home

Zanim ten klient wrócił do domu

and think things through,

i przemyślał zakup,

she would say to him,

Manya mówiła mu:

"The car that you are buying now is perfect,

"Samochód, który kupujesz jest idealny,

but in a few year's time,

ale za kilka lat,

when your kids will be already out of the house,

kiedy dzieci wyprowadzą się z domu,

when you will have a little bit more money,

kiedy będziesz miał więcej pieniędzy,

that other car will be ideal.

inny model będzie doskonały.

But what you are buying now is great."

Ale to, co kupujesz teraz, jest świetne".

Now, the majority of Manya's customers

Większość jej klientów,

who came back the next day

którzy wracali następnego dnia,

bought that other car,

kupowali ten drugi samochód,

the car they did not need,

którego nie potrzebowali

the car that cost far too much money.

i który kosztował o wiele za dużo.

Now, Manya became so successful in selling cars

Manya tak skutecznie sprzedawała auta,

that soon she moved on to selling airplanes.

że wkrótce zaczęła sprzedawać samoloty.

(Laughter)

(Śmiech)

And knowing so much about the psychology of people

Ta wiedza na temat ludzkiej psychiki

prepared her well for her current job,

przygotowała ją do jej obecnego zawodu psychoanalityka.

which is that of a psychoanalyst.

Now, why were Manya's customers so irrational?

Dlaczego zachowanie klientów Manyi

było tak irracjonalne?

Manya's success was that she was able

Jej sukces polegał na tym,

to open in their heads an image

że potrafiła im zaszczepić w umysłach

of an idealized future,

obraz wyidealizowanej przyszłości,

obraz ich samych

an image of themselves

when they are already more successful, freer,

odnoszących większe sukcesy, swobodniejszych.

and for them, choosing that other car

Zakup droższego samochodu

was as if they are coming closer to this ideal

przybliżał do ideału,

in which it was as if Manya already saw them.

który zobrazowała im Manya.

Now, we rarely make really totally rational choices.

Rzadko dokonujemy racjonalnych wyborów.

Choices are influenced by our unconscious,

Ma na nie wpływ nasza podświadomość

by our community.

i najbliższe otoczenie.

We're often choosing

Często wybieramy, zgadując,

by guessing, what would other people

co inni pomyśleliby

think about our choice?

na temat naszych wyborów.

Also we are choosing

Dokonujemy wyborów,

by looking at what others are choosing.

patrząc na to, co wybierają inni.

We're also guessing what is socially acceptable choice.

Zgadujemy także, jakie wybory są akceptowane społecznie.

Now, because of this, we actually

W związku z tym

even after we have already chosen,

nawet po dokonaniu wyboru,

like bought a car,

na przykład po kupnie samochodu,

endlessly read reviews about cars,

ciągle czytamy recenzje różnych aut,

as if we still want to convince ourselves

jakbyśmy chcieli przekonać samych siebie,

that we made the right choice.

że dokonaliśmy właściwego wyboru.

Now, choices are anxiety-provoking.

Wybory wywołują lęk.

They are linked to risks, losses.

Wiążą się z ryzykiem i stratą.

They are highly unpredictable.

Są wysoce nieprzewidywalne.

Now, because of this,

Z tego powodu

people have now more and more problems

coraz częstszym problemem

that they are not choosing anything.

jest zaniechanie wyboru.

Not long ago, I was at a wedding reception,

Nie tak dawno byłam na weselu.

Poznałam tam młodą, piękną kobietę,

and I met a young, beautiful woman

who immediately started telling me about her anxiety over choice.

która od razu zaczęła mi opowiadać o swoim lęku przed wybieraniem.

Powiedziała: "Potrzebowałam miesiąca,

She said to me, "I needed one month

to decide which dress to wear."

żeby zdecydować, jaką sukienkę włożyć".

Then she said, "For weeks I was researching

Potem dodała: "Kilka tygodni szukałam hotelu,

which hotel to stay for this one night.

w którym się zatrzymam na tę jedną noc.

And now, I need to choose a sperm donor."

A teraz potrzebuję wybrać dawcę nasienia".

(Laughter)

(Śmiech)

I looked at this woman in shock.

Spojrzałam na nią zszokowana.

"Sperm donor? What's the rush?"

"Dawcę nasienia? Po co ten pośpiech?".

She said, "I'm turning 40 at the end of this year,

Odparła: "Pod koniec roku kończę 40 lat

and I've been so bad in choosing men in my life."

i do tej pory źle wybierałam mężczyzn".

Now choice, because it's linked to risk,

Wybór wywołuje lęk,

is anxiety-provoking,

ponieważ wiąże się z ryzykiem.

and it was already the famous

Słynny duński filozof Søren Kierkegaard

Danish philosopher Søren Kierkegaard

who pointed out that anxiety

wskazał, że lęk wiąże się

is linked to the possibility of possibility.

z możliwością możliwości.

Now, we think today that we can prevent these risks.

Dziś zdaje nam się, że możemy zapobiec temu ryzyku.

Mamy dostęp do niezliczonych analiz rynku

We have endless market analysis,

projections of the future earnings.

i prognoz przyszłych zysków.

Even with market, which is about chance,

Nawet w kwestii rynku, który rządzi się przypadkiem,

randomness, we think we can predict rationally

sądzimy, że można racjonalnie przewidzieć,

where it's going.

w jakim kierunku zmierza.

Now, chance is actually becoming very traumatic.

Przypadek staje się czymś traumatycznym.

W zeszłym roku mój przyjaciel, Bernard Harcourt,

Last year, my friend Bernard Harcourt

at the University of Chicago organized an event,

zorganizował na Uniwersytecie w Chicago

a conference on the idea of chance.

konferencję poświęconą idei przypadku.

He and I were together on the panel,

Razem uczestniczyliśmy w panelu

and just before delivering our papers —

i chwilę przed wygłoszeniem referatów

we didn't know each other's papers —

nie znaliśmy nawzajem treści swoich wystąpień,

we decided to take chance seriously.

postanowiliśmy potraktować przypadek poważnie.

So we informed our audience

Powiedzieliśmy słuchaczom,

that what they will just now hear

że to, co teraz usłyszą,

will be a random paper,

będzie przypadkowym wystąpieniem,

a mixture of the two papers

mieszaniną dwóch wystąpień,

which we didn't know what each was writing.

których nawzajem nie znamy.

Now, we delivered the conference in such a way.

W ten sposób wystąpiliśmy na konferencji.

Bernard read his first paragraph,

Bernard przeczytał swój pierwszy akapit,

I read my first paragraph,

ja przeczytałam mój pierwszy akapit,

Bernard read his second paragraph,

Bernard przeczytał drugi akapit,

I read my second paragraph,

ja przeczytałam drugi akapit

in this way towards the end of our papers.

i w ten sposób czytaliśmy aż do końca.

Now, you will be surprised

Pewnie was to zaskoczy,

that a majority of our audience

ale większość słuchaczy nie uważała,

did not think that what they'd just listened to

że to, czego wysłuchała,

was a completely random paper.

było zupełnie losowym wystąpieniem.

They couldn't believe that

Nie mogli w to uwierzyć,

speaking from the position of authority

że mówiąc z pozycji autorytetu,

like two professors we were,

tak jak my - dwójka profesorów,

we would take chance seriously.

mogliśmy poważnie potraktować ślepy los.

They thought we prepared the papers together

Myśleli, że razem przygotowaliśmy wystąpienia

and were just joking that it's random.

i zażartowaliśmy, że jest to przypadkowe.

Now, we live in times with a lot of information,

Żyjemy w czasach ogromu informacji,

big data,

dużej ilości danych,

a lot of knowledge about the insides of our bodies.

szerokiej wiedzy na temat wnętrza ciała.

We decoded our genome.

Odkodowaliśmy nasz genom.

We know about our brains more than before.

Mamy więcej informacji na temat mózgu.

But surprisingly, people are more and more

Ale, co zaskakujące, ludzie w obliczu tej wiedzy

turning a blind eye in front of this knowledge.

coraz częściej przymykają na nią oczy.

Ignorance and denial are on the rise.

Ignorancja i wyparcie rosną w siłę.

Now, in regard to the current economic crisis,

Myśląc o bieżącym kryzysie ekonomicznym,

we think that we will just wake up again

wierzymy, że znów obudzimy się

and everything will be the same as before,

i wszystko będzie, jak dawniej,

and no political or social changes are needed.

i nie potrzeba żadnych zmian politycznych czy społecznych.

In regard to ecological crisis,

Myśląc o kryzysie ekologicznym

we think nothing needs to be done just now,

sądzimy, że trzeba działać już teraz,

or others need to act before us.

albo że inni powinni zadziałać pierwsi.

Or even when ecological crisis already happens,

Nawet gdy powstaje kryzys ekologiczny,

like a catastrophe in Fukushima,

taki jak katastrofa w Fukuszimie,

often we have people living in the same environment

są ludzie żyjący w tym samym środowisku,

with the same amount of information,

z dostępem do identycznych informacji,

and half of them will be anxious about radiation

połowa z nich będzie się obawiać promieniowania,

and half of them will ignore it.

a połowa je zignoruje.

Now, psychoanalysts know very well

Psychoanalitycy doskonale wiedzą,

that people surprisingly don't have

że, o dziwo, ludzie nie mają zamiłowania do wiedzy,

passion for knowledge

but passion for ignorance.

tylko zamiłowanie do ignorancji.

Now, what does that mean?

Co to oznacza?

Wyobraźmy sobie,

Let's say when we are facing

a life-threatening illness,

że stajemy w obliczu groźnej dla życia choroby,

a lot of people don't want to know that.

wiele osób nie chce tego wiedzieć.

They'd rather prefer denying the illness,

Wolą zaprzeczać chorobie,

which is why it's not so wise to inform them

dlatego lepiej ich nie uświadamiać, jeśli nie zapytają.

if they don't ask.

Surprisingly, research shows that sometimes

Co zaskakujące, badania pokazują,

people who deny their illness

że czasami ludzie, którzy zaprzeczają chorobie

live longer than those who are rationally choosing

żyją dłużej niż ci,

którzy racjonalnie wybierają najlepszy sposób leczenia.

the best treatment.

Now, this ignorance, however,

Jednak ta ignorancja

nie jest zbyt pomocna na poziomie społecznym.

is not very helpful on the level of the social.

When we are ignorant about where we are heading,

Ignorowanie tego, dokąd zmierzamy,

a lot of social damage can be caused.

może spowodować wiele społecznych szkód.

Oprócz stawiania czoła ignorancji

Now, on top of facing ignorance,

we are also facing today

zmierzamy się również obecnie

some kind of an obviousness.

ze swego rodzaju oczywistością.

Now, it was French philosopher

Francuski filozof,

Louis Althusser who pointed out

Louis Althusser, wskazał,

that ideology functions in such a way

że sposób funkcjonowania ideologii

that it creates a veil of obviousness.

tworzy zasłonę oczywistości.

Before we do any social critique,

Zanim podejmiemy się jakiejkolwiek krytyki społecznej,

it is necessary really to lift that veil of obviousness

musimy koniecznie podnieść tę zasłonę oczywistości

and to think through a little bit differently.

i zastanowić się w trochę inny sposób.

If we go back to this ideology

Wracając do tej ideologii

of individual, rational choice

jednostki, racjonalnego wyboru,

we often embrace,

której często hołdujemy,

it's necessary precisely here

koniecznie potrzebujemy

to lift this obviousness

podnieść tę oczywistość

and to think a little bit differently.

i pomyśleć w trochę inny sposób.

Now for me, a question often is

Zadaję sobie często pytanie,

why we still embrace this idea of a self-made man

czemu wciąż hołdujemy idei self-made mana,

on which capitalism relied from its beginning?

na której od początku opierał się kapitalizm?

Why do we think that we are really such masters

Dlaczego uważamy się za takich panów swojego życia,

of our lives that we can rationally

którzy potrafią racjonalnie

make the best ideal choices,

podejmować najlepsze wybory,

that we don't accept losses and risks?

że nie akceptujemy strat i ryzyka?

And for me, it's very shocking to see sometimes very poor people,

Zaskakuje mnie to, gdy widzę bardzo biednych ludzi,

for example, not supporting the idea

którzy na przykład nie popierają

of the rich being taxed more.

pomysłu wyższych podatków dla bogaczy.

Quite often here they still identify

Często wciąż identyfikują się

with a certain kind of a lottery mentality.

ze swego rodzaju mentalnością loterii.

Okay, maybe they don't think that they will make it

Może nie sądzą, że im się uda,

in the future, but maybe they think,

my son might become the next Bill Gates.

ale może myślą,

że ich syn zostanie kolejnym Billem Gatesem.

And who would want to tax one's son?

A kto chciałby opodatkować własnego syna?

Or, a question for me is also,

Pojawia się też pytanie,

why would people who have no health insurance

dlaczego ludzie bez ubezpieczenia zdrowotnego

not embrace universal healthcare?

nie popierają powszechnej opieki zdrowotnej?

Sometimes they don't embrace it,

Czasami nie popierają jej,

again identifying with the idea of choice,

identyfikując się z ideą wyboru,

but they have nothing to choose from.

ale sami nie mają z czego wybierać.

Now, Margaret Thatcher famously said

Margaret Thatcher powiedziała,

że nie ma czegoś takiego jak społeczeństwo.

that there is nothing like a society.

Society doesn't exist, it is only individuals

Społeczeństwo nie istnieje,

są tylko jednostki i ich rodziny.

and their families.

Niestety ta ideologia wciąż dobrze funkcjonuje,

Sadly, this ideology still functions very well,

which is why people who are poor might feel

przez co ludzie biedni

ashamed for their poverty.

wstydzą się swojego ubóstwa.

We might endlessly feel guilty that we are

Możemy wiecznie czuć się winni,

not making the right choices,

że nie dokonujemy właściwych wyborów

and that's why we didn't succeed.

i dlatego nie odnosimy sukcesów.

We are anxious that we are not good enough.

Boimy się, że nie jesteśmy wystarczająco dobrzy.

That's why we work very hard,

Dlatego tak ciężko pracujemy,

long hours at the workplace

spędzamy wiele godzin w pracy

and equally long hours on remaking ourselves.

i równie dużo godzin zmieniając siebie.

Now, when we are anxious over choices,

Gdy stresujemy się wyborami,

sometimes we easily give our power of choice away.

czasem łatwo odrzucamy własną moc podejmowania decyzji.

We identify with the guru

Identyfikujemy się z guru,

który mówi nam, co mamy zrobić,

who tells us what to do,

self-help therapist,

terapeucie samorozwoju

or we embrace a totalitarian leader

albo popieramy totalitarnego przywódcę,

who appears to have no doubts about choices,

który wydaje się nie mieć wątpliwości co do wyborów,

who sort of knows.

który wie.

Now, often people ask me,

Często ludzie pytają mnie:

"What did you learn by studying choice?"

"Czego się nauczyłaś badając wybór?".

And there is an important message that I did learn.

Nauczyłam się ważnej rzeczy.

Myśląc o wyborach,

When thinking about choices,

I stopped taking choices too seriously, personally.

przestałam podchodzić do nich zbyt poważnie, osobiście.

First, I realized a lot of choice I make

Po pierwsze, zdałam sobie sprawę,

że często moje wybory nie są racjonalne.

is not rational.

It's linked to my unconscious,

Są powiązane z nieświadomością,

my guesses of what others are choosing,

z przypuszczeniem na temat tego, co inni by wybrali,

or what is a socially embraced choice.

albo jaki wybór popiera społeczeństwo.

I also embrace the idea

Zgadzam się także z pomysłem,

that we should go beyond

że powinniśmy wyjść poza myślenie

thinking about individual choices,

na temat indywidualnych wyborów.

that it's very important to rethink social choices,

Powinniśmy ponownie przemyśleć społeczne wybory,

since this ideology of individual choice has pacified us.

ponieważ ideologia indywidualnego wyboru stłumiła nas.

It really prevented us to think about social change.

Powstrzymała nas przed myśleniem o zmianie społecznej.

We spend so much time choosing things for ourselves

Spędzamy tyle czasu wybierając rzeczy dla siebie

and barely reflect on

i rzadko zastanawiamy się

communal choices we can make.

nad wyborami wspólnotowymi.

Nie powinniśmy zapominać,

Now, we should not forget that choice

że wybór zawsze wiąże się ze zmianą.

is always linked to change.

We can make individual changes,

Możemy wprowadzać nie tylko indywidualne zmiany

but we can make social changes.

ale także zmiany społeczne.

We can choose to have more wolves.

Możemy zdecydować, że będziemy mieć więcej wilków.

We can choose to change our environment

Możemy też zdecydować, że zmienimy środowisko tak,

to have more bees.

żeby było więcej pszczół.

We can choose to have different rating agencies.

Możemy wybrać inne agencje ratingowe.

Możemy też zdecydować się kontrolować korporacje,

We can choose to control corporations

instead of allowing corporations to control us.

zamiast pozwalać im kontrolować nas.

We have a possibility to make changes.

Mamy możliwość wprowadzenia zmian.

Now, I started with a quote from Samuel Johnson,

Rozpoczęłam od cytatu Samuela Johnsona,

który powiedział, że podejmując życiowe decyzje

who said that when we make choice in life,

we shouldn't forget to live.

nie powinniśmy zapominać o życiu.

Finally, you can see

Na koniec widzicie,

I did have a choice

że mogłam wybrać

to choose one of the three quotes

with which I wanted to start my lecture.

jeden z trzech cytatów,

od którego chciałam rozpocząć wykład.

I did have a choice,

Miałam wybór,

such as nations, as people,

tak samo jak narody, jak ludzie.

we have choices too to rethink

Mamy wybór, aby ponownie przemyśleć,

in what kind of society we want to live in the future.

w jakim społeczeństwie chcemy żyć w przyszłości.

Thank you.

Dziękuję.

(Applause)

(Brawa)