The sound the universe makes | Janna Levin

Janna Levin: Evrenin çıkardığı ses

Çeviri: Derya Zeynep Eser Gözden geçirme: osman oguz ahsen

I want to ask you all to consider for a second

Hepinizden çok basit bir olguyu

the very simple fact

sadece bir saniyeliğine

that, by far,

değerlendirmenizi istiyorum,

most of what we know about the universe

evren hakkında öğrendiğimiz birçok şey

comes to us from light.

açık ara ışıktan geliyor.

We can stand on the Earth and look up at the night sky

Dünya yüzeyinde durabilir ve gece gökyüzüne bakıp

and see stars with our bare eyes.

çıplak gözle yıldızları görebiliriz.

The Sun burns our peripheral vision.

Güneş, çevresel görüşümüzü yakar,

We see light reflected off the Moon.

Ay'dan yansıyan ışığı görürüz,

And in the time since Galileo pointed that rudimentary telescope

Galileo'nun o ilkel teleskobu gök cisimlerine doğrulttuğu

at the celestial bodies,

zamandan beri,

the known universe has come to us through light,

bilinen evren kozmik tarihte uçsuz bucaksız çağlar

across vast eras in cosmic history.

boyunca bize ışık yoluyla göründü.

And with all of our modern telescopes,

Ve modern teleskoplarımız sayesinde,

we've been able to collect

evrenin bu hayret verici

this stunning silent movie of the universe --

sessiz filmini toplayabiliyoruz --

these series of snapshots

Büyük Patlama'ya kadar uzanan

that go all the way back to the Big Bang.

bir dizi enstantane.

And yet, the universe is not a silent movie

Fakat, evren bir sessiz film değildir,

because the universe isn't silent.

çünkü evren sessiz değildir.

I'd like to convince you

Sizi temin ederim ki

that the universe has a soundtrack

evrenin bir film müziği var,

and that soundtrack is played on space itself,

ve bu müzik uzayın kendi içinde çalınmaktadır.

because space can wobble like a drum.

Çünkü uzay bir davul gibi titrer.

It can ring out a kind of recording

Evrenin her yerinde en çarpıcı olaylar

throughout the universe

göz önüne serildikçe,

of some of the most dramatic events as they unfold.

bunlar bir ses kaydı gibi ötebilir.

Now we'd like to be able to add

Şimdi evrenin var olan

to a kind of glorious visual composition

muhteşem bir çeşit görsel kompozisyonuna

that we have of the universe --

ses dalgalarından oluşan

a sonic composition.

bir bestesini de ekleyebilmek isteriz.

And while we've never heard the sounds from space,

Ve uzaydan gelen sesleri hiç duymamamıza rağmen

we really should, in the next few years,

gelecek birkaç yılda, bunları duymalıyız,

start to turn up the volume on what's going on out there.

orada neler olup bittiğiyle alakalı olarak ses düğmesini açmaya başlamalıyız.

So in this ambition

Evrenden şarkılar yakalama

to capture songs from the universe,

yolundaki tutkumuzda,

we turn our focus

odak noktamızı

to black holes and the promise they have,

kara deliklere ve bize vaadettiklerine çevirelim,

because black holes can bang on space-time

çünkü kara delikler, bir davula vuran tokmak gibi

like mallets on a drum

uzay-zamana çarpar

and have a very characteristic song,

ve onların çok kendilerine özgü bir şarkıları vardır,

which I'd like to play for you -- some of our predictions

bu şarkının nasıl olacağına dair tahminlerimizden

for what that song will be like.

bazılarını size çalmak isterim.

Now black holes are dark against a dark sky.

Kara delikler koyu bir gökyüzünde karanlıktır.

We can't see them directly.

Doğrudan onları göremeyiz.

They're not brought to us with light, at least not directly.

Bize ışıkla gelmezler, en azından doğrudan.

We can see them indirectly,

Onları dolaylı olarak görebiliriz,

because black holes wreak havoc on their environment.

çünkü kara delikler etraflarında hasara yol açar.

They destroy stars around them.

Çevrelerindeki yıldızları yok ederler.

They churn up debris in their surroundings.

Etraflarındaki enkazı alt üst ederler.

But they won't come to us directly through light.

Ama bize doğrudan ışık yoluyla ulaşmazlar.

We might one day see a shadow

Bir gün bir gölge görebiliriz

a black hole can cast on a very bright background,

bir kara deliğin gölgesi çok parlak bir arka plana düşebilir

but we haven't yet.

ama bu henüz olmadı.

And yet black holes may be heard

Yine de görülemeseler bile

even if they're not seen,

kara delikleri duyabiliriz

and that's because they bang on space-time like a drum.

ve uzay-zamana bir davul gibi çarptıklarından oluyor bu.

Now we owe the idea that space can ring like a drum

Uzayın bir davul gibi çınlayabileceği fikri için çok şey

to Albert Einstein -- to whom we owe so much.

borçlu olduğumuz Albert Einstein'a minnettarız.

Einstein realized that if space were empty,

Einstein şunu farketti, uzay boş olsaydı,

if the universe were empty,

evren boş olsaydı,

it would be like this picture,

bu resim gibi olurdu,

except for maybe without the helpful grid drawn on it.

üzerine eklenmiş yardımcı kılavuz çizgiler hariç belki de.

But if we were freely falling through the space,

Ama bu yardımcı kılavuz çizgiler olmadan da

even without this helpful grid,

uzayda serbestçe düşüyor olsaydık,

we might be able to paint it ourselves,

bunları kendimiz de boyayabilirdik,

because we would notice that we traveled along straight lines,

çünkü evrenin her yerinde düz çizgiler boyunca, yolundan sapmayan

undeflected straight paths

düz yollarda yolculuk yaptığımızı

through the universe.

farkederdik.

Einstein also realized --

Einstein şunu da farketti --

and this is the real meat of the matter --

ve bu maddenin gerçek özüdür --

that if you put energy or mass in the universe,

evrene enerji veya kütle koyarsanız,

it would curve space,

uzayı eğebilirsiniz.

and a freely falling object

Ve serbest düşen bir cisim,

would pass by, let's say, the Sun

diyelim ki güneş geçiyor

and it would be deflected

ve uzaydaki doğal eğriler

along the natural curves in the space.

boyunca yolundan sapacaktır.

It was Einstein's great general theory of relativity.

Bu Einstein'in meşhur genel izafiyet teorisi oldu.

Now even light will be bent by those paths.

Hatta ışık bile bu yollar tarafından eğilecektir.

And you can be bent so much

O kadar eğilebilirsiniz ki

that you're caught in orbit around the Sun,

Güneşin etrafındaki yörüngeye takılırsınız,

as the Earth is, or the Moon around the Earth.

tıpkı Dünya gibi, veya Dünyanın etrafındaki Ay gibi.

These are the natural curves in space.

Bunlar uzaydaki doğal kıvrımlardır.

What Einstein did not realize

Einstein'in farkedemediği

was that, if you took our Sun

şuydu, Güneşimizi alıp onun

and you crushed it down to six kilometers --

çapını 6 kilometreye düşürene kadar kadar ezseydiniz --

so you took a million times the mass of the Earth

böylece Dünyanın kütlesinin bir milyon katı kadar

and you crushed it to six kilometers across,

kütleyi alıp onu 6 kilometre çapına düşürene kadar

you would make a black hole,

ezseydiniz, bir kara delik yapardınız,

an object so dense

o kadar yoğun bir cisim olurdu ki

that if light veered too close, it would never escape --

ışık dahi çok yaklaşsa, asla kaçamazdı --

a dark shadow against the universe.

evrene karşı koyu bir gölge olurdu.

It wasn't Einstein who realized this,

Bunu farkeden Einstein değildi.

it was Karl Schwarzschild

O kişi Karl Schwarzchild idi

who was a German Jew in World War I --

kendisi 1. Dünya Savaşı'nda bir Alman Yahudisi idi --

joined the German army already an accomplished scientist,

Alman Ordusu'na katıldığında zaten başarılı bir bilim adamıydı,

working on the Russian front.

Rus cephesinde çalışıyordu.

I like to imagine Schwarzschild in the war in the trenches

Schwarzchild'ı savaşta siperlerde topçu ateşinin balistik

calculating ballistic trajectories for cannon fire,

yörüngelerini hesaplarken hayal etmek isterim,

and then, in between,

ve sonra, arada,

calculating Einstein's equations --

Einstein'ın denklemlerini hesaplarken --

as you do in the trenches.

siperlerde yaptığınız üzere.

And he was reading Einstein's recently published

Ve Einstein'ın yakınlarda yayınlanmış genel izafiyet

general theory of relativity,

teorisini okuyordu,

and he was thrilled by this theory.

ve bu teoriden etkilenmişti.

And he quickly surmised

Ve çabucak sıradışı bir şeyi

an exact mathematical solution

tanımlayan eksiksiz bir

that described something very extraordinary:

matematiksel çözüm tahmin etti:

curves so strong

eğriler o kadar güçlü ki

that space would rain down into them,

uzay yağmur gibi üzerlerine yağdığında,

space itself would curve like a waterfall

uzayın kendisi bir şelale gibi kıvrılıp

flowing down the throat of a hole.

bir deliğin boğazından aşağı doğru akabilirdi.

And even light could not escape this current.

Ve bu akımdan ışık bile kaçamazdı.

Light would be dragged down the hole

Işık da tıpkı diğer her şey gibi

as everything else would be,

delikten aşağı doğru sürüklenebilir,

and all that would be left would be a shadow.

ve geride kalan tek şey bir gölge olurdu.

Now he wrote to Einstein,

Einstein'a yazdığında

and he said, "As you will see,

ona şöyle dedi, "Göreceğin gibi,

the war has been kind to me enough.

savaş bana yeterince nazik davrandı,

Despite the heavy gunfire,

ağır top ateşine rağmen.

I've been able to get away from it all

Bütün bunlardan kaçabildim

and walk through the land of your ideas."

ve senin fikirlerinin yurdunda ilerleyebildim."

And Einstein was very impressed with his exact solution,

Ve Einstein bu eksiksiz çözümden çok etkilenmişti,

and I should hope also the dedication of the scientist.

ve bilim adamının kendini adamışlığından da etkilendiğini ummalıyım.

This is the hardworking scientist under harsh conditions.

Zor koşullar altındaki çalışkan bir bilim adamıdır bu.

And he took Schwarzschild's idea

Ve ertesi hafta Schwarzchild'ın fikrini

to the Prussian Academy of Sciences the next week.

Prusya Bilimler Akademisi'ne götürdü.

But Einstein always thought black holes were a mathematical oddity.

Fakat Einstein daima kara deliklerin matematiksel bir gariplik olduğunu düşündü.

He did not believe they existed in nature.

Onların doğada var olduklarına inanmadı.

He thought nature would protect us from their formation.

Doğanın onların oluşumundan bizi koruyacağını düşündü.

It was decades

Kara delik teriminin

before the term "black hole" was coined

uydurulması için on yıllar gerekmişti

and people realized

ve insanlar kara deliklerin

that black holes are real astrophysical objects --

gerçek astrofiziksel cisimler olduklarını farketti --

in fact they're the death state

gerçekte onlar ömürlerinin sonunda

of very massive stars

feci şekilde çöken

that collapse catastrophically

çok büyük yıldızların

at the end of their lifetime.

ölüm evreleridir.

Now our Sun will not collapse to a black hole.

Bizim güneşimiz bir kara deliğe dönüşmeyecek.

It's actually not massive enough.

Aslında yeteri kadar büyük değil.

But if we did a little thought experiment --

Ama küçük bir düşünce deneyi yapsaydık --

as Einstein was very fond of doing --

Einstein'ın yapmaktan çok hoşlandığı gibi --

we could imagine

altı kilometre çapındaki Güneşi,

putting the Sun crushed down to six kilometers,

ve etrafındaki yörüngeye mini minicik bir dünyayı,

and putting a tiny little Earth around it in orbit,

kara delik güneşinden 30 km öteye

maybe 30 kilometers

yerleştirdiğimizi

outside of the black-hole sun.

hayal edebilirdik.

And it would be self-illuminated,

Ve bu kendinden ışıklı olurdu,

because now the Sun's gone, we have no other source of light --

çünkü şimdi Güneş de gittiğine göre, başka bir ışık kaynağımız kalmadı --

so let's make our little Earth self-illuminated.

o yüzden minik dünyamızı kendinden ışıklı yapalım.

And you would realize you could put the Earth in a happy orbit

Ve Dünyamızı ezilmiş bu kara deliğin 30 km yakınında bile

even 30 km

mutlu bir yörüngeye

outside of this crushed black hole.

yerleştirebildiğinizi farkedebilirsiniz.

This crushed black hole

Bu ezilmiş kara delik

actually would fit inside Manhattan, more or less.

aslında aşağı yukarı Manhattan'ın içine sığabilir.

It might spill off into the Hudson a little bit

Dünyayı mahvetmeden önce birazcık

before it destroyed the Earth.

Hudson Nehri'nin içine dökülebilir.

But basically that's what we're talking about.

Her neyse temelde bahsettiğimiz şey bu.

We're talking about an object that you could crush down

Manhattan'ın yüzölçümünün yarısı kadar bir alana

to half the square area of Manhattan.

küçültebileceğiniz bir cisimden bahsediyoruz.

So we move this Earth very close --

O halde bu dünyayı çok yaklaştıralım --

30 kilometers outside --

30 km yakınına --

and we notice it's perfectly fine orbiting around the black hole.

ve kara deliğin etrafındaki yörüngede kusursuzca dolaştığını farkederiz.

There's a sort of myth

Kara deliklerin evrendeki

that black holes devour everything in the universe,

her şeyi yuttuğuna dair bir efsane vardır,

but you actually have to get very close to fall in.

ama onun içine düşmeniz için çok fazla yaklaşmanız gerekir.

But what's very impressive is that, from our vantage point,

Fakat asıl etkileyici olan ise, bulunduğumuz pozisyondan,

we can always see the Earth.

Dünyayı her zaman görebilmemizdir.

It cannot hide behind the black hole.

Kara deliğin arkasına saklanamaz.

The light from the Earth, some of it falls in,

Dünyadan yansıyan ışığın bir kısmı deliğe düşer,

but some of it gets lensed around and brought back to us.

fakat bir kısmı da mercek etrafından dönerek bize tekrar ulaşır.

So you can't hide anything behind a black hole.

Bu yüzden bir kara deliğin arkasına hiçbir şey saklayamazsınız.

If this were Battlestar Galactica

Eğer Battlestar Galactica'da olsaydı bu durum,

and you're fighting the Cylons,

ve Saylonlar ile savaşsaydınız

don't hide behind the black hole.

kara deliğin arkasına saklanmayın derim.

They can see you.

Sizi görebilirler.

Now, our Sun will not collapse to a black hole --

Güneşimiz bir kara deliğe dönüşmeyecek;

it's not massive enough --

o kadar ağır değil,

but there are tens of thousands of black holes in our galaxy.

fakat galaksimizde onbinlerce kara delik mevcut.

And if one were to eclipse the Milky Way,

Ve Samanyolu'nun ışığını karartsaydık eğer,

this is what it would look like.

böyle bir şeye benzeyecekti.

We would see a shadow of that black hole

Samanyolu Galaksisi ve parlak tozlu kollarındaki

against the hundred billion stars

yüz milyarlarca yıldıza karşı

in the Milky Way Galaxy and its luminous dust lanes.

o kara deliğin gölgesinin düştüğünü görürdük.

And if we were to fall towards this black hole,

Ve eğer bu kara deliğin önüne düşseydik,

we would see all of that light lensed around it,

bütün ışığın mercek etrafında döndüğünü görürdük,

and we could even start to cross into that shadow

ve hatta o gölgenin içinden geçmeye başlayıp

and really not notice that anything dramatic had happened.

herhangi etkileyici bir şeyin olup olmadığını bile farkedemezdik.

It would be bad if we tried to fire our rockets and get out of there

Roketlerimizi ateşleyip oradan kurtulmaya çalışmak kötü olurdu

because we couldn't,

çünkü bunu yapamazdık,

anymore than light can escape.

ışığın kaçamayacağı gibi.

But even though the black hole is dark from the outside,

Ama kara delik dışarıdan karanlık da olsa,

it's not dark on the inside,

içeriden karanık değildir,

because all of the light from the galaxy can fall in behind us.

çünkü galaksinin bütün ışığı arkamıza düşebilir.

And even though, due to a relativistic effect known as time dilation,

Zaman genleşmesi diye bilinen izafi bir etki nedeniyle olsa bile,

our clocks would seem to slow down

galaktik zamana göre saatlerimiz yavaşlıyor

relative to galactic time,

gibi görünebilirdi,

it would look as though the evolution of the galaxy

galaksinin evriminin hızlandırılıp bizi vurması gibi

had been sped up and shot at us,

görünüyor olabilirdi, kara delik

right before we were crushed to death by the black hole.

tarafından ezilip ölüme mahkum edilmeden hemen önce.

It would be like a near-death experience

Tünelin sonundaki ışığı gördüğünüz

where you see the light at the end of the tunnel,

yakın ölüm deneyimi gibi olurdu bu,

but it's a total death experience.

ama tabii tam bir ölüm deneyimi.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

And there's no way of telling anybody

Ve kimseyle tünelin sonundaki ışık

about the light at the end of the tunnel.

hakkında konuşmanın da bir yolu yok.

Now we've never seen a shadow like this of a black hole,

Biz böylesi bir kara deliğin gölgesini hiç görmedik,

but black holes can be heard,

ama kara delikler duyulabilir,

even if they're not seen.

görülemeseler bile.

Imagine now taking an astrophysically realistic situation --

Şimdi astrofiziksel gerçekçi bir durumu ele aldığımızı farzedin--

imagine two black holes that have lived a long life together.

iki kara deliğin beraber uzun bir hayat yaşadıklarını hayal edin.

Maybe they started as stars

Belki de onlar hayata yıldız olarak başladı

and collapsed to two black holes --

ve iki kara deliğe dönüştüler --

each one 10 times the mass of the Sun.

her biri Güneşin kütlesinin 10 katı olmalı.

So now we're going to crush them down to 60 kilometers across.

O halde bunların çapını 60 km.'ye düşürene dek ezeceğiz.

They can be spinning

Saniyede yüzlerce kez

hundreds of times a second.

dönebilirler.

At the end of their lives,

Ömürlerinin sonunda,

they're going around each other very near the speed of light.

ışık hızına çok yakın bir hızda birbirlerinin etrafında gidiyorlar.

So they're crossing thousands of kilometers

Dolayısıyla göz açıp kapayıncaya kadar

in a fraction of a second,

binlerce kilometreyi katediyorlar.

and as they do so, they not only curve space,

Ve böyle yaparlarken, sadece uzayı eğmezler,

but they leave behind in their wake

fakat arkalarında öten bir uzay da

a ringing of space,

bırakırlar,

an actual wave on space-time.

uzay-zamanda gerçek bir dalga.

Space squeezes and stretches

Uzay bu kara deliklerden

as it emanates out from these black holes

dışarı çıkarken sıkışır ve gerinir

banging on the universe.

evrene vurmaya başlar.

And they travel out into the cosmos

Ve onlar ışık hızında evrene doğru

at the speed of light.

yolculuk yapar.

This computer simulation

Bu bilgisayar simülasyonu

is due to a relativity group at NASA Goddard.

NASA Goddard'daki bir izafiyet grubundan kaynaklanmaktadır.

It took almost 30 years for anyone in the world to crack this problem.

Bu soruna çare bulmak dünya üzerindeki herkesin neredeyse 30 yılını aldı.

This was one of the groups.

Bu, gruplardan bir tanesiydi.

It shows two black holes in orbit around each other,

Yine, bu yardımcı renkli eğrilerle birbirleri etrafında

again, with these helpfully painted curves.

yörüngede olan iki kara deliği gösteriyor.

And if you can see -- it's kind of faint --

Ve eğer görebilirseniz -- biraz soluk gibi --

but if you can see the red waves emanating out,

ama kırmızı dalgaların dışarı çıktığını görebilirseniz,

those are the gravitational waves.

bunlar yerçekimsel dalgalardır.

They're literally the sounds of space ringing,

Onlar tam olarak öten uzayın sesidir,

and they will travel out from these black holes at the speed of light

ve günün sonunda birleşerek ve sesleri azalarak tek bir dönen,

as they ring down and coalesce

sessiz kara deliğe indirgenirken

to one spinning, quiet black hole

bu kara deliklerden ışık hızında

at the end of the day.

dışarı çıkacak.

If you were standing near enough,

Eğer buraya yeterince yakın dursaydınız,

your ear would resonate

kulağınız sıkışan ve gerinen

with the squeezing and stretching of space.

uzay yüzünden çınlayabilirdi.

You would literally hear the sound.

Tam olarak o sesi duyardınız.

Now of course, your head would be squeezed and stretched unhelpfully,

Şimdi tabii ki, kafanız rahatsız edici şekilde sıkışmış ve gergin olacak,

so you might have trouble understanding what's going on.

böylece neler olup bittiğini anlamakta güçlük çekebilirsiniz.

But I'd like to play for you

Fakat size tahmin ettiğimiz

the sound that we predict.

sesi çalmak isterim.

This is from my group --

Bu benim grubumdan --

a slightly less glamorous computer modeling.

biraz daha az çekici bir bilgisayar modellemesi.

Imagine a lighter black hole

Çok ağır bir kara deliğin içine düşen

falling into a very heavy black hole.

daha hafif bir kara delik düşünün.

The sound you're hearing

İşittiğiniz ses, hafif olan

is the light black hole banging on space

kara deliğin her yaklaştığında

each time it gets close.

uzaya vuruşudur.

If it gets far away, it's a little too quiet.

O eğer uzaklaşırsa, biraz fazla sessizleşir.

But it comes in like a mallet,

Ama o bir tokmak gibi gelir,

and it literally cracks space,

ve tam olarak uzayı çatlatır,

wobbling it like a drum.

onu bir davul gibi titretir.

And we can predict what the sound will be.

Ve biz sesin ne olacağını tahmin edebiliriz.

We know that, as it falls in,

Şunu biliyoruz ki, o düştükçe,

it gets faster and it gets louder.

daha da hızlanır ve sesi de artar.

And eventually,

Ve sonunda,

we're going to hear the little guy just fall into the bigger guy.

küçük adamın büyük adamın içine düştüğünü duyacağız.

(Thumping)

(Güm sesi)

Then it's gone.

Ardından o gitti.

Now I've never heard it that loud -- it's actually more dramatic.

Onun bu kadar gürültülü olduğunu hiç duymamıştım -- aslında böyle daha çarpıcı.

At home it sounds kind of anticlimactic.

Evde dinlediğimde sesi daha az etkileyici oluyor.

It's sort of like ding, ding, ding.

Ding, ding, ding gibi bir şey oluyor.

This is another sound from my group.

Bu da grubumdan başka bir ses.

No, I'm not showing you any images,

Hayır, size herhangi bir görüntü göstermiyorum,

because black holes don't leave behind

çünkü kara delikler arkalarında yardımcı

helpful trails of ink,

mürekkep izi bırakmaz,

and space is not painted,

ve uzay da boyalı olmadığına göre,

showing you the curves.

size eğrileri gösteriyorum.

But if you were to float by in space on a space holiday

Ama bir uzay tatilinde boşlukta yüzüyor olsaydınız

and you heard this,

ve bunu duysaydınız,

you want to get moving.

hareketlenirdiniz.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

Want to get away from the sound.

Sesten uzaklaşmak isterdiniz.

Both black holes are moving.

Her iki kara delik de hareket ediyor.

Both black holes are getting closer together.

Her iki kara delik de birbirlerine daha da yaklaşıyor.

In this case, they're both wobbling quite a lot.

Bu durumda, her ikisi de oldukça sallanıyor.

And then they're going to merge.

Ve sonra kaynaşacaklar.

(Thumping)

(Güm sesi)

Now it's gone.

Hayır o gitti.

Now that chirp is very characteristic of black holes merging --

Şimdi o cıvıltı kaynaşan kara deliklerin bir özelliğidir --

that it chirps up at the end.

sonunda cıvıldarlar.

Now that's our prediction

Şimdi bu ne göreceğimize dair

for what we'll see.

bizim tahminimizdir.

Luckily we're at this safe distance in Long Beach, California.

Ne şanslıyız ki Long Beach, California'da güvenli bir mesafedeyiz.

And surely, somewhere in the universe

Ve kuşkusuz, evrenin bir yerinde

two black holes have merged.

iki kara delik kaynaşmış bulunmaktadır.

And surely, the space around us

Ve kuşkusuz, etrafımızdaki uzay

is ringing

çınlıyor

after traveling maybe a million light years, or a million years,

bize ulaşması için gereken ışık hızında, belki de bir milyon ışık yılı

at the speed of light to get to us.

veya bir milyon yıl yolculuk ettikten sonra.

But the sound is too quiet for any of us to ever hear.

Fakat ses herhangi birimizin duyabilmesi için fazla sessiz.

There are very industrious experiments being built on Earth --

Yeryüzünde çok faal deneyler yapılmış bulunmaktadır --

one called LIGO --

bir tanesine LIGO denmektedir --

which will detect deviations

ki bu, dört kilometrelik alanda

in the squeezing and stretching of space

bir atomun çekirdek kısmının daha azında bulunan

at less than the fraction of a nucleus of an atom

uzayın sıkışma ve gerinmesindeki sapmaları

over four kilometers.

algılayacak.

It's a remarkably ambitious experiment,

Bu son derece iddialı bir deneydir,

and it's going to be at advanced sensitivity

ve gelecek birkaç yıl içinde gelişmiş hassasiyete de

within the next few years -- to pick this up.

sahip olacak -- demin bahsedileni yakalayacak.

There's also a mission proposed for space,

Uzay için önerilen bir görev de bulunmakta,

which hopefully will launch in the next ten years,

LISA denilen, inşallah önümüzdeki on yıl içinde

called LISA.

bu başlatılacak.

And LISA will be able to see super-massive black holes --

Ve LISA süper kütleli kara delikleri de görebilecek --

black holes millions or billions of times

Güneşin kütlesinin milyonlarca veya milyarlarca

the mass of the Sun.

katı kadar büyüklükte kara delikleri.

In this Hubble image, we see two galaxies.

Bu Hubble görüntüsünde, iki tane galaksi görüyoruz.

They look like they're frozen in some embrace.

Bazı yönden donmuş gibi görünüyorlar.

And each one probably harbors

Ve her biri büyük olasılıkla merkezinde

a super-massive black hole at its core.

süper kütleli bir kara delik barındırır.

But they're not frozen;

Fakat onlar donmuş değil,

they're actually merging.

aslında kaynaşıyorlar.

These two black holes are colliding,

Bu iki kara delik çarpışıyor,

and they will merge over a billion-year time scale.

ve bir milyar yıllık bir zaman ölçeğinde kaynaşacaklar.

It's beyond our human perception

O uzunlukta bir şarkıyı yakalamak

to pick up a song of that duration.

insan algısının ötesindedir.

But LISA could see the final stages

Fakat LISA evrenin daha erken tarihindeki

of two super-massive black holes

süper kütleli iki kara deliğin son

earlier in the universe's history,

evrelerini görebilir, birlikte düşmeden

the last 15 minutes before they fall together.

önceki son 15 dakikalarını.

And it's not just black holes,

Ve sadece kara delikler de değil,

but it's also any big disturbance in the universe --

aynı zamanda evrendeki herhangi büyük bir karışıklık bu --

and the biggest of them all is the Big Bang.

ve hepsinin en büyüğü de Büyük Patlama.

When that expression was coined, it was derisive --

Bu ifade icat edildiğinde, komikti --

like, "Oh, who would believe in a Big Bang?"

"Ay, kim Büyük Patlama'ya inanır ki?" gibi.

But now it actually might be more technically accurate

Ama şimdi o aslında, teknik açıdan daha doğru olabilir,

because it might bang.

çünkü o patlayabilir;

It might make a sound.

bir ses çıkartabilir.

This animation from my friends at Proton Studios

Proton Stüdyoları'ndan arkadaşlarımın bu animasyonu

shows looking at the Big Bang from the outside.

Büyük Patlama'ya dışarıdan bakışı gösteriyor.

We don't ever want to do that actually. We want to be inside the universe

Gerçekte bunu hiç yapmak istemeyiz; evrenin içinde olmak isteriz,

because there's no such thing as standing outside the universe.

evrenin dışında duran diye bir şey yoktur çünkü.

So imagine you're inside the Big Bang.

O halde Büyük Patlama'nın içinde olduğunuzu düşünün.

It's everywhere, it's all around you,

Bu her yerde, sizin etrafınızda,

and the space is wobbling chaotically.

ve uzay da düzensizce titriyor,

Fourteen billion years pass

14 milyar yıl geçse bile

and this song is still ringing all around us.

bu şarkı hala tüm çevremizde çınlamaktadır.

Galaxies form,

Galaksiler meydana gelir,

and generations of stars form in those galaxies,

ve nesiller boyu yıldızlar bu galaksilerde oluşur.

and around one star,

Ve bir yıldızın etrafında,

at least one star,

en azından tek birinin,

is a habitable planet.

yaşanabilir bir gezegen bulunur.

And here we are frantically building these experiments,

Ve işte buradayız çılgınca bu deneyleri yapıyoruz,

doing these calculations, writing these computer codes.

bu hesaplamaları yapıyoruz, bilgisayar kodlarını yazıyoruz.

Imagine a billion years ago,

Bir milyar yıl önce, iki kara deliğin

two black holes collided.

çarpıştığını düşünün.

That song has been ringing through space

Bu şarkı bütün bu zaman boyunca uzayda

for all that time.

çınlamaktadır.

We weren't even here.

Biz burada bile değildik.

It gets closer and closer --

Yaklaşır, daha da yaklaşır --

40,000 years ago, we're still doing cave paintings.

40,000 yıl önce biz hala mağara resimleri yapıyorduk.

It's like hurry, build your instruments.

Çabuk olun araçlarınızı kurun gibi bir şeydi bu.

It's getting closer and closer, and in 20 ...

Yaklaşır, yaklaşır ve 20 ...

whatever year it will be

hangi yıl olursa olsun

when our detectors are finally at advanced sensitivity --

dedektörlerimiz nihayet gelişmiş hassasiyete ulaştığında --

we'll build them, we'll turn on the machines

onları kuracağız, makineleri çalıştıracağız

and, bang, we'll catch it -- the first song from space.

ve işte, onu yakalayacağız -- uzaydan gelen ilk şarkıyı.

If it was the Big Bang we were going to pick up,

Yakalayacağımız Büyük Patlama olsaydı eğer,

it would sound like this.

bunun gibi ses çıkarırdı.

(Static) It's a terrible sound.

(Durağan) Korkunç bir ses bu.

It's literally the definition of noise.

Kelimenin tam anlamıyla gürültünün tanımı.

It's white noise; it's such a chaotic ringing.

Radyo paraziti gibi, öylesine düzensiz bir çınlama ki.

But it's around us everywhere, presumably,

Ama muhtemelen etrafımızdaki her yerde bu,

if it hasn't been wiped out

tabii evrendeki başka bir

by some other process in the universe.

işlem tarafından silinip yok olmadıysa.

And if we pick it up, it will be music to our ears

Ve biz onu alabilirsek, kulaklarımıza müzik gibi gelecek,

because it will be the quiet echo

çünkü gözlemlenebilir evrenin,

of that moment of our creation,

yaradılışımızın o anındaki

of our observable universe.

sessiz yankı olacaktır bu.

So within the next few years,

Bu nedenle önümüzdeki birkaç yıl içinde,

we'll be able to turn up the soundtrack a little bit,

müziğin sesini biraz daha açabileceğiz,

render the universe in audio.

evreni ses haline getirebileceğiz.

But if we detect those earliest moments,

Ama biz o ilk anları tespit edebilirsek eğer,

it'll bring us that much closer

bu bizi Büyük Patlama'yı anlamaya

to an understanding of the Big Bang,

daha fazla yaklaştıracak, ki bu da bizi

which brings us that much closer

o zor, en zor soruların bazılarını

to asking some of the hardest, most elusive, questions.

sormaya çok daha fazla yaklaştıracaktır.

If we run the movie of our universe backwards,

Evrenin filmini geriye doğru sararsak eğer,

we know that there was a Big Bang in our past,

geçmişimizde bir Büyük Patlama'nın olduğunu

and we might even hear the cacophonous sound of it,

biliyoruz ve hatta onun kakafonik sesini de duyarız,

but was our Big Bang the only Big Bang?

fakat bizim Büyük Patlamamız eşsiz miydi?

I mean we have to ask, has it happened before?

Yani şunu sormalıyız, bu daha önce de olmuş muydu?

Will it happen again?

Tekrar olacak mı?

I mean, in the spirit of rising to TED's challenge

Yani, merak ateşini yeniden tutuşturmak için TED'in

to reignite wonder,

yaptığı mücadeleye çağrı adına

we can ask questions, at least for this last minute,

en azından bu son dakikada bizi sonsuza dek

that honestly might evade us forever.

kurtaracak sorular sorabiliriz.

But we have to ask:

Fakat şunu sormalıyız:

Is it possible that our universe

Bizim evrenimizin daha büyük başka

is just a plume off of some greater history?

bir tarihin sadece kalıntısı olması mümkün müdür?

Or, is it possible that we're just a branch off of a multiverse --

Veya, bizim çoklu bir evrenin sadece bir kolu olmamız mümkün müdür --

each branch with its own Big Bang in its past --

her bir kolun geçmişinde kendi Büyük Patlamasına sahip olduğu --

maybe some of them with black holes playing drums,

belki de bazılarının davul çalan kara delikleri vardı,

maybe some without --

belki bazıları bundan yoksundu --

maybe some with sentient life, and maybe some without --

belki bazılarında duygulu yaşamlar vardı, bazılarında yoktu --

not in our past, not in our future,

geçmişimizde değil, geleceğimizde de değil,

but somehow fundamentally connected to us?

ama bir şekilde temelde bize bağlı?

So we have to wonder, if there is a multiverse,

O yüzden şunu merak etmeliyiz, eğer bir

in some other patch of that multiverse,

çoklu evren varsa, oranın başka bir yamasında

are there creatures?

yaratıklar var mıdır?

Here's my multiverse creatures.

İşte benim çoklu evren yaratıklarım.

Are there other creatures in the multiverse,

Çoklu evrende bizi merak eden,

wondering about us

ve kendi kökenlerini

and wondering about their own origins?

merak eden başka yaratıklar var mıdır?

And if they are,

Eğer öylelerse,

I can imagine them as we are,

onları kendimiz gibi hayal ediyorum,

calculating, writing computer code,

hesaplayan, bilgisayar kodları yazan,

building instruments,

araç-gereç üreten,

trying to detect that faintest sound

kökenlerine dair en zayıf sesi bile

of their origins

tespit etmeye çalışan ve

and wondering who else is out there.

ve orada başka kimlerin olduğunu merak eden.

Thank you. Thank you.

Teşekkür ederim. Teşekkür ederim.

(Applause)

(Alkış)