The sound the universe makes | Janna Levin

Tłumaczenie: Kinga Skorupska Korekta: Krystian Aparta

I want to ask you all to consider for a second

Weźmy pod uwagę pewien bardzo prosty fakt:

the very simple fact

Weźmy pod uwagę pewien bardzo prosty fakt:

that, by far,

spora większość tego,

most of what we know about the universe

co wiemy o wszechświecie,

comes to us from light.

to informacje świetlne.

We can stand on the Earth and look up at the night sky

Patrzymy na nocne niebo

and see stars with our bare eyes.

i gołym okiem widzimy gwiazdy.

The Sun burns our peripheral vision.

Słońce nas pali,

We see light reflected off the Moon.

widzimy światło odbite od Księżyca,

And in the time since Galileo pointed that rudimentary telescope

a od kiedy Galileusz nakierował prymitywny teleskop

at the celestial bodies,

na ciała niebieskie,

the known universe has come to us through light,

poznawaliśmy wszechświat dzięki światłu

across vast eras in cosmic history.

pochodzącemu z różnych kosmicznych epok.

And with all of our modern telescopes,

Współczesne teleskopy

we've been able to collect

nagrywają ten cichy film o wszechświecie,

this stunning silent movie of the universe --

nagrywają ten cichy film o wszechświecie,

these series of snapshots

sesję zdjęciową, która sięga Wielkiego Wybuchu.

that go all the way back to the Big Bang.

sesję zdjęciową, która sięga Wielkiego Wybuchu.

And yet, the universe is not a silent movie

Ale wszechświat to nie nieme kino,

because the universe isn't silent.

bo on wcale nie jest cichy.

I'd like to convince you

Chcę was przekonać,

that the universe has a soundtrack

że istnieje ścieżka dźwiękowa wszechświata,

and that soundtrack is played on space itself,

i to grana na przestrzeni kosmicznej.

because space can wobble like a drum.

Bo przestrzeń może drgać jak bęben.

It can ring out a kind of recording

Może w całym wszechświecie odgrywać nagranie

throughout the universe

Może w całym wszechświecie odgrywać nagranie

of some of the most dramatic events as they unfold.

najbardziej dramatycznych zdarzeń.

Now we'd like to be able to add

Do niesamowitej kompozycji wizualnej wszechświata

to a kind of glorious visual composition

Do niesamowitej kompozycji wizualnej wszechświata

that we have of the universe --

chcemy teraz dodać kompozycję dźwiękową.

a sonic composition.

chcemy teraz dodać kompozycję dźwiękową.

And while we've never heard the sounds from space,

Nigdy nie słyszeliśmy odgłosów z kosmosu,

we really should, in the next few years,

a jednak w ciągu następnych lat

start to turn up the volume on what's going on out there.

powinniśmy nadstawić ucha.

So in this ambition

W przedsięwzięciu

to capture songs from the universe,

zapisywania pieśni wszechświata

we turn our focus

kierujemy się ku czarnym dziurom,

to black holes and the promise they have,

kierujemy się ku czarnym dziurom,

because black holes can bang on space-time

które bębnią na czasoprzestrzeni

like mallets on a drum

jak młoteczki na bębnach,

and have a very characteristic song,

wybijając charakterystyczną pieśń.

which I'd like to play for you -- some of our predictions

Przedstawię wam nasze przewidywania tego,

for what that song will be like.

jak ona może brzmieć.

Now black holes are dark against a dark sky.

Czarne dziury są niewidoczne na tle nieba.

We can't see them directly.

Nie widać ich bezpośrednio.

They're not brought to us with light, at least not directly.

Światło nie daje nam o nich informacji.

We can see them indirectly,

Widzimy je pośrednio,

because black holes wreak havoc on their environment.

dzięki temu, że powodują spustoszenie w otoczeniu.

They destroy stars around them.

Niszczą pobliskie gwiazdy.

They churn up debris in their surroundings.

Oddziałują na otaczającą materię,

But they won't come to us directly through light.

ale nie widzimy ich dzięki światłu.

We might one day see a shadow

Jak dotąd nie udało nam się

a black hole can cast on a very bright background,

zobaczyć cienia czarnej dziury bardzo jasnym tle.

but we haven't yet.

zobaczyć cienia czarnej dziury bardzo jasnym tle.

And yet black holes may be heard

Ale czarne dziury można usłyszeć,

even if they're not seen,

chociaż ich nie widać,

and that's because they bang on space-time like a drum.

bo bębnią na czasoprzestrzeni.

Now we owe the idea that space can ring like a drum

To, że przestrzeń może brzmieć jak bęben,

to Albert Einstein -- to whom we owe so much.

powiedział Albert Einstein.

Einstein realized that if space were empty,

Zrozumiał, że gdyby wszechświat i przestrzeń były puste,

if the universe were empty,

Zrozumiał, że gdyby wszechświat i przestrzeń były puste,

it would be like this picture,

byłoby jak na tym obrazku,

except for maybe without the helpful grid drawn on it.

tyle że bez tej pomocnej siateczki.

But if we were freely falling through the space,

Gdybyśmy swobodnie spadali przez przestrzeń

even without this helpful grid,

bez tej siateczki,

we might be able to paint it ourselves,

moglibyśmy sami ją narysować

because we would notice that we traveled along straight lines,

bo podróżowalibyśmy po linii prostej

undeflected straight paths

bo podróżowalibyśmy po linii prostej

through the universe.

przez wszechświat.

Einstein also realized --

Einstein rozumiał też kluczową kwestię.

and this is the real meat of the matter --

Einstein rozumiał też kluczową kwestię.

that if you put energy or mass in the universe,

Jeśli do wszechświata dodać masę lub energię,

it would curve space,

to przestrzeń się zakrzywi.

and a freely falling object

Obiekt spadający swobodnie

would pass by, let's say, the Sun

mijając Słońce, zboczyłby z drogi

and it would be deflected

mijając Słońce, zboczyłby z drogi

along the natural curves in the space.

przez zakrzywienie przestrzeni.

It was Einstein's great general theory of relativity.

To ogólna teoria względności Einsteina.

Now even light will be bent by those paths.

W ten sposób zakrzywia się nawet światło.

And you can be bent so much

Można się zakrzywić tak bardzo,

that you're caught in orbit around the Sun,

że zostanie się złapanym w orbicie wokół Słońca,

as the Earth is, or the Moon around the Earth.

jak Ziemia, albo Księżyc wokół Ziemi.

These are the natural curves in space.

To naturalne zakrzywienia przestrzeni.

What Einstein did not realize

Einstein nie zdał sobie sprawy,

was that, if you took our Sun

że jeśli wziąć Słońce

and you crushed it down to six kilometers --

i zgnieść do sześciu kilometrów...

so you took a million times the mass of the Earth

Jeśli weźmie się masę miliona Ziem

and you crushed it to six kilometers across,

i zbije w kulę o średnicy sześciu kilometrów,

you would make a black hole,

zrobi się czarną dziurę,

an object so dense

obiekt tak gęsty,

that if light veered too close, it would never escape --

że nawet światło mu nie ucieknie...

a dark shadow against the universe.

Cień na tle wszechświata.

It wasn't Einstein who realized this,

Tę teorię wymyślił nie Einstein,

it was Karl Schwarzschild

ale Karl Schwarzschild,

who was a German Jew in World War I --

Niemiec pochodzenia żydowskiego,

joined the German army already an accomplished scientist,

który dołączył do armii jako zasłużony naukowiec

working on the Russian front.

pracując na froncie rosyjskim pierwszej wojny światowej.

I like to imagine Schwarzschild in the war in the trenches

Wyobrażam go sobie w okopach,

calculating ballistic trajectories for cannon fire,

wyliczającego trajektorię pocisków dział,

and then, in between,

w międzyczasie zajmując się wzorami Einsteina...

calculating Einstein's equations --

w międzyczasie zajmując się wzorami Einsteina...

as you do in the trenches.

Jak to bywa w okopach.

And he was reading Einstein's recently published

Czytał niedawno wydaną ogólną teorię względności

general theory of relativity,

Czytał niedawno wydaną ogólną teorię względności

and he was thrilled by this theory.

i był nią zafascynowany.

And he quickly surmised

Szybko wymyślił

an exact mathematical solution

dokładny model matematyczny

that described something very extraordinary:

opisujący coś niezwykłego:

curves so strong

zakrzywienia tak silne,

that space would rain down into them,

że przestrzeń by się do nich wlewała,

space itself would curve like a waterfall

wyginałaby się jak wodospad

flowing down the throat of a hole.

prowadzący do gardzieli dziury.

And even light could not escape this current.

Nawet światło by jej nie uciekło.

Light would be dragged down the hole

Zostałoby wciągnięte do tej dziury,

as everything else would be,

jak wszystko inne,

and all that would be left would be a shadow.

a pozostałby tylko cień.

Now he wrote to Einstein,

Napisał do Einsteina:

and he said, "As you will see,

"Jak Pan zauważy,

the war has been kind to me enough.

wojna obeszła się ze mną łagodnie,

Despite the heavy gunfire,

pomimo ciężkich walk.

I've been able to get away from it all

Miałem czas odciąć się od niej

and walk through the land of your ideas."

i stąpać po świecie Pańskich pomysłów".

And Einstein was very impressed with his exact solution,

Einstein był pod wrażeniem jego rozwiązania

and I should hope also the dedication of the scientist.

jak i oddania Schwarzschilda jako naukowca

This is the hardworking scientist under harsh conditions.

pracującego w trudnych warunkach.

And he took Schwarzschild's idea

Tydzień później przedstawił jego pomysł

to the Prussian Academy of Sciences the next week.

Berlińsko-Brandenburskiej Akademii Nauk.

But Einstein always thought black holes were a mathematical oddity.

Myślał, że czarne dziury to dziwactwo matematyczne.

He did not believe they existed in nature.

Einstein nie wierzył, że istnieją naprawdę.

He thought nature would protect us from their formation.

Myślał, że przyroda chroni nas przed ich powstaniem.

It was decades

Minęły dziesiątki lat,

before the term "black hole" was coined

zanim nazwano je czarnymi dziurami,

and people realized

a ludzie zdali sobie sprawę,

that black holes are real astrophysical objects --

że takie obiekty istnieją w kosmosie.

in fact they're the death state

Okazuje się, że powstają

of very massive stars

po śmierci masywnych gwiazd,

that collapse catastrophically

które zapadają się pod koniec swojego życia.

at the end of their lifetime.

które zapadają się pod koniec swojego życia.

Now our Sun will not collapse to a black hole.

Ze Słońcem tak się nie stanie.

It's actually not massive enough.

Nie jest wystarczająco masywne.

But if we did a little thought experiment --

Ale przeprowadźmy eksperyment myślowy,

as Einstein was very fond of doing --

jak miał w zwyczaju Einstein.

we could imagine

Wyobraźmy sobie Słońce,

putting the Sun crushed down to six kilometers,

zbite do średnicy sześciu kilometrów,

and putting a tiny little Earth around it in orbit,

i małą Ziemię na jego orbicie,

maybe 30 kilometers

jakieś 30 kilometrów od gwiazdy.

outside of the black-hole sun.

jakieś 30 kilometrów od gwiazdy.

And it would be self-illuminated,

Ziemia byłaby źródłem światła,

because now the Sun's gone, we have no other source of light --

jedynym, bo Słońca teraz nie ma.

so let's make our little Earth self-illuminated.

Więc to Ziemia musi się świecić.

And you would realize you could put the Earth in a happy orbit

Ziemia byłaby na orbicie,

even 30 km

powiedzmy 30 km od czarnej dziury.

outside of this crushed black hole.

powiedzmy 30 km od czarnej dziury.

This crushed black hole

Taka zgnieciona czarna dziura

actually would fit inside Manhattan, more or less.

mogłaby się zmieścić na Manhattanie.

It might spill off into the Hudson a little bit

Może zatamowałaby rzekę Hudson

before it destroyed the Earth.

zanim zniszczyłaby Ziemię.

But basically that's what we're talking about.

O tym chcę wam opowiedzieć.

We're talking about an object that you could crush down

Mówimy o obiekcie, który zająłby

to half the square area of Manhattan.

pół powierzchni Manhattanu.

So we move this Earth very close --

Przybliżmy do niego Ziemię,

30 kilometers outside --

na odległość 30 km.

and we notice it's perfectly fine orbiting around the black hole.

Nic złego się z nią nie dzieje.

There's a sort of myth

Jest taki mit, że czarne dziury

that black holes devour everything in the universe,

pożerają wszystko we wszechświecie.

but you actually have to get very close to fall in.

Ale żeby w nie wpaść, trzeba być bardzo blisko.

But what's very impressive is that, from our vantage point,

Z naszego punktu widzenia

we can always see the Earth.

zawsze widać Ziemię.

It cannot hide behind the black hole.

Czarna dziura jej nie zakrywa.

The light from the Earth, some of it falls in,

Światło z Ziemi częściowo do niej wpada,

but some of it gets lensed around and brought back to us.

ale część ją omija i dociera do nas.

So you can't hide anything behind a black hole.

Za czarną dziurą niczego się nie ukryje.

If this were Battlestar Galactica

Gdyby to był serial Battlestar Galactica

and you're fighting the Cylons,

i walczylibyście z Cylonami,

don't hide behind the black hole.

nie ukrywajcie się za czarną dziurą.

They can see you.

Oni was zobaczą.

Now, our Sun will not collapse to a black hole --

Słońce nie zapadnie się w czarną dziurę,

it's not massive enough --

nie jest wystarczająco masywne.

but there are tens of thousands of black holes in our galaxy.

Ale w galaktyce są dziesiątki tysięcy czarnych dziur.

And if one were to eclipse the Milky Way,

Gdyby jedna przesłoniła Drogę Mleczną,

this is what it would look like.

tak by to wyglądało.

We would see a shadow of that black hole

Widzielibyśmy cień czarnej dziury

against the hundred billion stars

na tle setek miliardów gwiazd

in the Milky Way Galaxy and its luminous dust lanes.

Drogi Mlecznej i jej świetlistych torusów pyłowych.

And if we were to fall towards this black hole,

Gdybyśmy spadali w kierunku czarnej dziury,

we would see all of that light lensed around it,

widzielibyśmy światło skrzywione soczewkowaniem

and we could even start to cross into that shadow

i zaczęlibyśmy przechodzić przez ten cień,

and really not notice that anything dramatic had happened.

ale nic dramatycznego by się nie wydarzyło.

It would be bad if we tried to fire our rockets and get out of there

Nic by nie dało wystrzelenie rakiet,

because we couldn't,

żeby odsunął nas odrzut.

anymore than light can escape.

Wpadlibyśmy, zupełnie jak światło.

But even though the black hole is dark from the outside,

Mimo tego, że czarne dziury są czarne z zewnątrz,

it's not dark on the inside,

nie są ciemne w środku,

because all of the light from the galaxy can fall in behind us.

bo światło z galaktyki wpada za nami.

And even though, due to a relativistic effect known as time dilation,

Z powodu efektu dylatacji czasu

our clocks would seem to slow down

zegarki miałyby opóźnienie w stosunku do czasu galaktyki.

relative to galactic time,

zegarki zwalniałyby w stosunku do czasu galaktyki.

it would look as though the evolution of the galaxy

Ale wyglądałoby to jakby ewolucja galaktyki

had been sped up and shot at us,

przyspieszyła na moment

right before we were crushed to death by the black hole.

przed tym, jak zostalibyśmy zgnieceni.

It would be like a near-death experience

To jak doświadczenie śmierci,

where you see the light at the end of the tunnel,

kiedy widać światło na końcu tunelu,

but it's a total death experience.

tylko że my nie moglibyśmy wrócić.

(Laughter)

(Śmiech)

And there's no way of telling anybody

Nie moglibyśmy opowiedzieć

about the light at the end of the tunnel.

o tym świetle na końcu tunelu.

Now we've never seen a shadow like this of a black hole,

Nie znaleźliśmy jeszcze cienia czarnej dziury,

but black holes can be heard,

ale dziury można usłyszeć,

even if they're not seen.

chociaż ich nie widać.

Imagine now taking an astrophysically realistic situation --

Pomyślmy o takiej realistycznej sytuacji.

imagine two black holes that have lived a long life together.

Dwie czarne dziury żyły sobie razem.

Maybe they started as stars

Zaczęły jako gwiazdy,

and collapsed to two black holes --

a potem obie się zapadły.

each one 10 times the mass of the Sun.

Każda ma 10 mas Słońca.

So now we're going to crush them down to 60 kilometers across.

Teraz zbijmy je do 60 kilometrów średnicy.

They can be spinning

Mogą się obracać setki razy na sekundę.

hundreds of times a second.

Mogą się obracać setki razy na sekundę.

At the end of their lives,

Pod koniec życia

they're going around each other very near the speed of light.

mijają się z prędkością bliską prędkości światła.

So they're crossing thousands of kilometers

Przemierzają tysiące kilometrów

in a fraction of a second,

w ułamku sekundy.

and as they do so, they not only curve space,

To zachowanie nie tylko zakrzywia przestrzeń,

but they leave behind in their wake

ale też rozdzwania przestrzeń za nimi,

a ringing of space,

ale też rozdzwania przestrzeń za nimi,

an actual wave on space-time.

tworzy falę w czasoprzestrzeni.

Space squeezes and stretches

Przestrzeń skręca się i rozciąga

as it emanates out from these black holes

z epicentrum tego zjawiska

banging on the universe.

w czarnych dziurach bębniących na wszechświecie.

And they travel out into the cosmos

To bębnienie roznosi się z prędkością światła.

at the speed of light.

To bębnienie roznosi się z prędkością światła.

This computer simulation

Ta symulacja komputerowa

is due to a relativity group at NASA Goddard.

stworzona została w centrum NASA Goddard.

It took almost 30 years for anyone in the world to crack this problem.

Rozwiązanie tego problemu zajęło 30 lat.

This was one of the groups.

Pracowało nad tym kilka grup.

It shows two black holes in orbit around each other,

Pokazuje układ podwójny czarnych dziur,

again, with these helpfully painted curves.

z pomocnymi liniami.

And if you can see -- it's kind of faint --

Może nie jest to wyraźne,

but if you can see the red waves emanating out,

ale widać rozchodzące się czerwone fale,

those are the gravitational waves.

które są falami grawitacyjnymi.

They're literally the sounds of space ringing,

To dosłownie dźwięki przestrzeni.

and they will travel out from these black holes at the speed of light

Podróżują z prędkością światła.

as they ring down and coalesce

Oddźwięk stopniowo zanika,

to one spinning, quiet black hole

aż zostaje jedna obracająca się, cicha czarna dziura.

at the end of the day.

aż zostaje jedna obracająca się, cicha czarna dziura.

If you were standing near enough,

Gdybyśmy stali blisko,

your ear would resonate

nasze ucho rozbrzmiewałoby

with the squeezing and stretching of space.

ściskaniem i rozciąganiem przestrzeni.

You would literally hear the sound.

Ten dźwięk byłby słyszalny.

Now of course, your head would be squeezed and stretched unhelpfully,

Nasza głowa też by się rozciągała, co by nie pomogło,

so you might have trouble understanding what's going on.

bo trudno byłoby zrozumieć, co się dzieje.

But I'd like to play for you

Ale puszczę wam dźwięk,

the sound that we predict.

który możnaby wtedy usłyszeć.

This is from my group --

To dzieło mojej grupy,

a slightly less glamorous computer modeling.

trochę mniej wytworny model.

Imagine a lighter black hole

Załóżmy, że mniejsza czarna dziura

falling into a very heavy black hole.

wpada do masywniejszej.

The sound you're hearing

To dźwięk małej czarnej dziury

is the light black hole banging on space

uderzającej w przestrzeń

each time it gets close.

z każdym przybliżeniem.

If it gets far away, it's a little too quiet.

Gdy się oddala, dźwięk jest cichszy.

But it comes in like a mallet,

Jest jak młoteczek,

and it literally cracks space,

robi też wyrwy w przestrzeni,

wobbling it like a drum.

chybotając nią jak bębnem.

And we can predict what the sound will be.

Możemy ten dźwięk zrekonstruować.

We know that, as it falls in,

Wiemy, że gdy wpada,

it gets faster and it gets louder.

robi się szybciej i głośniej.

And eventually,

Na koniec usłyszymy,

we're going to hear the little guy just fall into the bigger guy.

jak ta mała wpada do olbrzymiej.

(Thumping)

(Łomot)

Then it's gone.

To jej koniec.

Now I've never heard it that loud -- it's actually more dramatic.

Na tych głośnikach robi to wrażenie.

At home it sounds kind of anticlimactic.

W domu trochę rozczarowuje.

It's sort of like ding, ding, ding.

Takie ciche "bim, bim, bim".

This is another sound from my group.

To następny odgłos z naszej grupy.

No, I'm not showing you any images,

Nie pokażę wam zdjęć,

because black holes don't leave behind

bo czarne dziury nie zostawiają śladów wizualnych,

helpful trails of ink,

bo czarne dziury nie zostawiają śladów wizualnych,

and space is not painted,

a przestrzeń nie jest zamalowana pomocnymi liniami.

showing you the curves.

a przestrzeń nie jest zamalowana pomocnymi liniami.

But if you were to float by in space on a space holiday

Ale gdybyście usłyszeli to na wakacjach w kosmosie,

and you heard this,

Ale gdybyście usłyszeli to na wakacjach w kosmosie,

you want to get moving.

lepiej bierzcie nogi za pas.

(Laughter)

(Śmiech)

Want to get away from the sound.

Musicie uciekać.

Both black holes are moving.

Czarne dziury się przemieszczają,

Both black holes are getting closer together.

zbliżają się do siebie.

In this case, they're both wobbling quite a lot.

Obie dużo drgają.

And then they're going to merge.

A niedługo się scalą.

(Thumping)

(Łomot)

Now it's gone.

To koniec.

Now that chirp is very characteristic of black holes merging --

Takie chrupnięcie to charakterystyczny dźwięk

that it chirps up at the end.

scalania się czarnych dziur.

Now that's our prediction

Tak przewidujemy to, co byśmy odkryli.

for what we'll see.

Tak przewidujemy to, co byśmy odkryli.

Luckily we're at this safe distance in Long Beach, California.

Na szczęście Kalifornia jest daleko.

And surely, somewhere in the universe

Gdzieś we wszechświecie

two black holes have merged.

dwie czarne dziury się scaliły.

And surely, the space around us

A dźwięczenie przestrzeni

is ringing

A dźwięczenie przestrzeni

after traveling maybe a million light years, or a million years,

przebyło milion lat, albo lat świetlnych,

at the speed of light to get to us.

z prędkością światła, aż dotarło tutaj.

But the sound is too quiet for any of us to ever hear.

Ten dźwięk jest dla nas za cichy.

There are very industrious experiments being built on Earth --

Trwa teraz wiele pracochłonnych eksperymentów.

one called LIGO --

Jeden nazywa się LIGO.

which will detect deviations

Będzie szukał odstępstw

in the squeezing and stretching of space

w rozciągnięciu przestrzeni,

at less than the fraction of a nucleus of an atom

mniejszych niż ułamek jądra atomu

over four kilometers.

na przestrzeni czterech kilometrów.

It's a remarkably ambitious experiment,

To bardzo ambitny eksperyment,

and it's going to be at advanced sensitivity

który będzie jeszcze bardziej czuły

within the next few years -- to pick this up.

za kilka lat, i może uda się to wykryć.

There's also a mission proposed for space,

W planach jest też misja kosmiczna

which hopefully will launch in the next ten years,

w ciągu następnych dziesięciu lat,

called LISA.

o nazwie LISA.

And LISA will be able to see super-massive black holes --

Będzie w stanie wykryć supermasywne czarne dziury,

black holes millions or billions of times

o masie milinów czy miliardów mas Słońca.

the mass of the Sun.

o masie milinów czy miliardów mas Słońca.

In this Hubble image, we see two galaxies.

To zdjęcie z teleskopu Hubble'a, widać dwie galaktyki.

They look like they're frozen in some embrace.

Wyglądają jak zamrożone w uścisku.

And each one probably harbors

Każda z nich prawdopodobnie

a super-massive black hole at its core.

ma w centrum supermasywną czarną dzurę.

But they're not frozen;

W rzeczywistości nie są zamrożone, ale się łączą.

they're actually merging.

W rzeczywistości nie są zamrożone, ale się łączą.

These two black holes are colliding,

Te czarne dziury się zderzają,

and they will merge over a billion-year time scale.

a za miliardy lat nastąpi ich scalenie.

It's beyond our human perception

Percepcja ludzka nie potrafi odebrać

to pick up a song of that duration.

pieśni tej długości.

But LISA could see the final stages

Ale LISA zobaczy końcowe momenty

of two super-massive black holes

zderzenia supermasywnych czarnych dziur

earlier in the universe's history,

z wcześniejszych okresów wszechświata,

the last 15 minutes before they fall together.

ostatnie 15 minut przed ich scaleniem.

And it's not just black holes,

Chodzi nie tylko o czarne dziury,

but it's also any big disturbance in the universe --

ale też wszystkie znaczące wydarzenia,

and the biggest of them all is the Big Bang.

nie wyłączając Wielkiego Wybuchu.

When that expression was coined, it was derisive --

Na początku to określenie było niepopularne.

like, "Oh, who would believe in a Big Bang?"

Mamy wierzyć, że był jakiś wybuch?

But now it actually might be more technically accurate

Ale teraz okazuje się, że jest dość trafne,

because it might bang.

bo mógł wtedy powstać hałas,

It might make a sound.

odgłos wybuchu.

This animation from my friends at Proton Studios

To animacja kolegów z Proton Studios

shows looking at the Big Bang from the outside.

pokazująca Wielki Wybuch z zewnątrz.

We don't ever want to do that actually. We want to be inside the universe

Nie szukamy takiej perspektywy,

because there's no such thing as standing outside the universe.

bo nie ma gdzie stać na zewnątrz wszechświata.

So imagine you're inside the Big Bang.

Wyobraźcie sobie, że jesteście w środku.

It's everywhere, it's all around you,

Wielki Wybuch was otacza,

and the space is wobbling chaotically.

przestrzeń drga,

Fourteen billion years pass

mija 14 miliardów lat,

and this song is still ringing all around us.

a ta pieśń nadal przebrzmiewa wokół nas.

Galaxies form,

Tworzą się galaktyki,

and generations of stars form in those galaxies,

a w nich pokolenia gwiazd.

and around one star,

A wokół jednej z nich,

at least one star,

co najmniej jednej,

is a habitable planet.

jest zdatna do zamieszkania planeta.

And here we are frantically building these experiments,

Na niej szaleńczo budujemy te eksperymenty,

doing these calculations, writing these computer codes.

liczymy, piszemy programy.

Imagine a billion years ago,

Miliard lat temu zderzyły się dwie czarne dziury,

two black holes collided.

Miliard lat temu zderzyły się dwie czarne dziury,

That song has been ringing through space

a ich pieśń nadal brzmi w przestrzeni,

for all that time.

przez cały ten czas.

We weren't even here.

Nas jeszcze nie było.

It gets closer and closer --

Zbliża się do nas...

40,000 years ago, we're still doing cave paintings.

40 tys. lat temu malowaliśmy po jaskiniach.

It's like hurry, build your instruments.

Szybko, budujcie swoje instrumenty.

It's getting closer and closer, and in 20 ...

Dźwięk się zbliża,

whatever year it will be

a kiedykolwiek tu nie dotrze,

when our detectors are finally at advanced sensitivity --

gdy nasze sensory będą bardziej czułe,

we'll build them, we'll turn on the machines

zbudujemy je, włączymy

and, bang, we'll catch it -- the first song from space.

i złapiemy pierwsze pieśni wszechświata.

If it was the Big Bang we were going to pick up,

Gdybyśmy odebrali Wielki Wybuch,

it would sound like this.

brzmiałby jakoś tak.

(Static) It's a terrible sound.

(Zakłócenia) Okropny dźwięk.

It's literally the definition of noise.

To kwintesencja hałasu.

It's white noise; it's such a chaotic ringing.

Biały szum, chaotyczne dzwonienie.

But it's around us everywhere, presumably,

Ale jest wokół nas, prawdopodobnie,

if it hasn't been wiped out

jeśli jakieś inne zjawisko go nie wygasiło.

by some other process in the universe.

jeśli jakieś inne zjawisko go nie wygasiło.

And if we pick it up, it will be music to our ears

Będzie jak muzyka dla naszych uszu,

because it will be the quiet echo

bo to ciche echo

of that moment of our creation,

momentu naszego stworzenia,

of our observable universe.

dostępnego nam wszechświata.

So within the next few years,

W ciągu następnych kilku lat

we'll be able to turn up the soundtrack a little bit,

pogłosimy tę ścieżkę dźwiękową w naszych głośnikach,

render the universe in audio.

i posłuchamy wszechświata.

But if we detect those earliest moments,

Jeśli usłyszymy najwcześniejsze momenty,

it'll bring us that much closer

to zbliżymy się do zrozumienia Wielkiego Wybuchu,

to an understanding of the Big Bang,

to zbliżymy się do zrozumienia Wielkiego Wybuchu,

which brings us that much closer

co pozwoli nam zadać

to asking some of the hardest, most elusive, questions.

najtrudniejsze i najbardziej nieuchwytne pytania.

If we run the movie of our universe backwards,

Cofając się w rozwoju wszechświata

we know that there was a Big Bang in our past,

wiemy, że był Wielki Wybuch,

and we might even hear the cacophonous sound of it,

może nawet usłyszymy jego kakofonię,

but was our Big Bang the only Big Bang?

ale czy był to jedyny Wielki Wybuch?

I mean we have to ask, has it happened before?

Czy zdarzył się już wcześniej?

Will it happen again?

Czy wydarzy się znów?

I mean, in the spirit of rising to TED's challenge

Zgodnie z duchem i wyzwaniem TED,

to reignite wonder,

by znów rozpalić iskrę zdumienia,

we can ask questions, at least for this last minute,

możemy zadawać pytania,

that honestly might evade us forever.

które mogą nigdy nie znaleźć odpowiedzi.

But we have to ask:

Ale musimy je zadać:

Is it possible that our universe

Czy to możliwe, że nasz wszechświat

is just a plume off of some greater history?

jest tylko strzępkiem większej historii?

Or, is it possible that we're just a branch off of a multiverse --

Czy to możliwe, że to odnoga multiwersum,

each branch with its own Big Bang in its past --

że istnieją inne, każda ze swym Wielkim Wybuchem?

maybe some of them with black holes playing drums,

W niektórych czarne dziury dudnią,

maybe some without --

w niektórych może nie...

maybe some with sentient life, and maybe some without --

Może w niektórych są świadome istoty, w innych nie...

not in our past, not in our future,

Nie podzielające z nami przeszłości

but somehow fundamentally connected to us?

ani przyszłości, a jednak do nas podobne?

So we have to wonder, if there is a multiverse,

Zastanawiamy się, jeśli wieloświat istnieje,

in some other patch of that multiverse,

czy w innej jego części są jakieś istoty?

are there creatures?

czy w innej jego części są jakieś istoty?

Here's my multiverse creatures.

To moje stworzenia wieloświata.

Are there other creatures in the multiverse,

Czy są też inne,

wondering about us

które rozmyślają o nas

and wondering about their own origins?

i o swoich początkach?

And if they are,

Jeśli tak, wyobrażam je sobie jak nas,

I can imagine them as we are,

Jeśli tak, wyobrażam je sobie jak nas,

calculating, writing computer code,

wyliczających, piszących programy,

building instruments,

budujących instrumenty,

trying to detect that faintest sound

próbujących wykryć dźwięki

of their origins

źródeł swojego pochodzenia

and wondering who else is out there.

i kontemplujących wszechświat.

Thank you. Thank you.

Dziękuję.

(Applause)

(Brawa)