Susan Savage-Rumbaugh: The gentle genius of bonobos

Susan Savage-Rumbaugh yazı yazabilen maymunlar üzerine

Çeviri: Bahar Tuncgenc Gözden geçirme: Meric Aydonat

I work with a species called "Bonobo."

"Bonobo" denilen bir tür ile çalışıyorum.

And I'm happy most of the time,

Ve çoğu zaman mutluyum,

because I think this is the happiest species on the planet.

çünkü bunların dünya üzerindeki en mutlu tür olduklarını düşünüyorum.

It's kind of a well-kept secret.

Bu, iyi saklanmış bir sıra benziyor.

This species lives only in the Congo.

Bu tür, sadece Kongo'da yaşıyor.

And they're not in too many zoos, because of their sexual behavior.

Ve cinsel davranışları yüzünden, pek fazla hayvanat bahçesinde de yoklar.

Their sexual behavior is too human-like

Cinsel davranışları, pek çoğumuzun barışık olamayacağı ölçüde

for most of us to be comfortable with.

"insansı".

(Laughter)

(Gülüşler)

But --

Ama--

(Laughter)

(Gülüşler)

actually, we have a lot to learn from them, because they're a very

aslında, onlardan öğrenecek çok şeyimiz var, çünkü

egalitarian society and they're a very empathetic society.

çok eşitlikçi ve empatik bir topluluğa sahipler.

And sexual behavior is not confined to one aspect of their life

Ve cinsellik, yapılıp bir kenara konulan,

that they sort of set aside.

hayatlarının yalnız bir kısmıyla sınırlı bir davranış değil.

It permeates their entire life.

Bütün hayatlarının içine sızmış durumda.

And it's used for communication.

İletişim için kullanılmakta.

And it's used for conflict resolution.

Çatışmaların çözümü için kullanılmakta.

And I think perhaps somewhere in our history we sort of,

Ve öyle zannediyorum ki, biz, tarihimizde bir yerde

divided our lives up into lots of parts.

hayatlarımızı pek çok parçaya böldük.

We divided our world up with lots of categories.

Dünyamızı pek çok kategoriye böldük.

And so everything sort of has a place that it has to fit.

Ve öyle ki, şimdi her şeyin denk düştüğü bir yer var.

But I don't think that we were that way initially.

Ama başlangıçta böyle olduğumuzu düşünmüyorum.

There are many people who think that the animal world is hard-wired

Hayvanlar dünyasının fiziksel bağlantılı olduğunu

and that there's something very, very special about man.

ve insana özgü çok çok özel bir şeyler olduğunu düşünen bir sürü insan var

Maybe it's his ability to have causal thought.

Bu, nedensel düşünme becerisi olabilir

Maybe it's something special in his brain

Ya da dile sahip olmasına imkan tanıyan,

that allows him to have language.

beynindeki özel bir şey olabilir.

Maybe it's something special in his brain

Ya da alet yapmasına veya matematiğe imkan tanıyan,

that allows him to make tools or to have mathematics.

beynindeki özel bir şey...

Well, I don't know. There were Tasmanians who were discovered

Bilmiyorum... 1600'ler civarında keşfedilen Tazmanyalılar vardı,

around the 1600s and they had no fire.

hiç ateş kullanmıyorlardı.

They had no stone tools.

Taştan aletleri de yoktu.

To our knowledge they had no music.

Bildiğimiz kadarıyla, müzikleri de...

So when you compare them to the Bonobo,

Yani, onları Bonobolar ile karşılaştıracak olursanız,

the Bonobo is a little hairier.

Bonobolar daha kıllı.

He doesn't stand quite as upright.

Tam olarak dik duramıyorlar.

But there are a lot of similarities.

Ama oldukça fazla benzerlik var.

And I think that as we look at culture,

Ve bence, kültüre baktıkça

we kind of come to understand

şu an bulunduğumuz yere nasıl geldiğimizi

how we got to where we are.

anlar gibi oluyoruz.

And I don't really think it's in our biology;

Ve ben gerçekten de bunun bizim biyolojimizden ötürü olmadığını düşünüyorum.

I think we've attributed it to our biology,

Bence biz, onu biyolojimize atfettik,

but I don't really think it's there.

ama aslında mesele orada değil.

So what I want to do now is introduce you

Evet, şimdi, size sunmak istediğim

to a species called the Bonobo.

Bonobo adında bir tür.

This is Kanzi.

Bu Kanzi.

He's a Bonobo.

O bir Bonobo.

Right now, he's in a forest in Georgia.

Şu anda, Gürcistan'da bir ormanda.

His mother originally came from a forest in Africa.

Aslen, annesi Afrika'da bir ormandan geliyor.

And she came to us when she was just at puberty,

Ve bize ergenlik çağında,

about six or seven years of age.

yaklaşık 6-7 yaşlarındayken geldi.

Now this shows a Bonobo on your right,

Şimdi, sağ tarafta bir Bonobo,

and a chimpanzee on your left.

sol taraftaysa bir şempanze görüyorsunuz.

Clearly, the chimpanzee has a little bit harder time of walking.

Açıkça görülüyor ki, şempanze yürümekte biraz daha zorlanıyor.

The Bonobo, although shorter than us and their arms still longer,

Bonobo ise, boyu bizlerden daha kısa ve kolları daha uzun olmasına rağmen

is more upright, just as we are.

daha dik duruyor; tıpkı bizim gibi.

This shows the Bonobo compared to an australopithecine like Lucy.

Burada, Bonobo'yu Lucy gibi bir Avustralopitekus ile karşılaştırmalı olarak görüyorsunuz.

As you can see, there's not a lot of difference

Görebildiğiniz gibi,

between the way a Bonobo walks

bir Bonobo'nun yürüyüşüyle

and the way an early australopithecine would have walked.

bir Avustralopitekus'un (tahmini) yürüyüşü arasında pek fazla farklılık yok.

As they turn toward us you'll see

Yüzlerini bize doğru döndüklerinde göreceksiniz ki,

that the pelvic area of early australopithecines is a little flatter

erken Avustralopitekus'un leğen kemiği biraz daha yassı

and doesn't have to rotate quite so much from side to side.

Ve yanlara doğru o kadar dönmek zorunda değil.

So the -- the bipedal gait is a little easier.

Yani -- iki ayaklı yürüyüş biçimi biraz daha kolay.

And now we see all four.

Ve şimdi dördünü birden görüyoruz.

Video: Narrator: The wild Bonobo lives in central Africa, in the jungle

Video: Anlatıcı: Vahşi Bonobo Afrika'nın merkezinde, Kongo Nehri tarafınca etrafı sarılmış

encircled by the Congo River.

balta girmemiş bir ormanda yaşar.

Canopied trees as tall as 40 meters, 130 feet,

40 metre 130 adım uzunluğundaki Kanopi ağaçları

grow densely in the area.

bu bölgede sıkça yetişir.

It was a Japanese scientist

Yaklaşık 30 yıl önce

who first undertook serious field studies of the Bonobo,

Bonobolarla ciddi alan araştırmalarını ilk yapan

almost three decades ago.

Japon bir bilim insanıydı.

Bonobos are built slightly smaller than the chimpanzee.

Bonobolar şempanzelerden biraz daha kısadırlar.

Slim-bodied, Bonobos are by nature very gentle creatures.

İnce yapılı vücutlarıyla, Bonobolar, doğaları gereği nazik yaratıklardır.

Long and careful studies have reported many new findings on them.

Uzun ve dikkatli çalışmalar onlarla ilgili birçok yeni bulgu ortaya koymuştur.

One discovery was that wild Bonobos often walk bidpedally.

Bu bulgulardan biri, Bonoboların iki ayak üzerinde yürüdükleri.

What's more, they are able to walk upright for long distances.

Dahası, uzun mesafeler boyunca dik yürüyebilirler.

Susan Savage-Rumbaugh (video): Let's go say hello to Austin first and then go to the A frame.

Susan Savage-Rumbaugh (video): Haydi önce Austin'e merhaba diyelim, sonra da A çerçevesine gidelim.

SS: This is Kanzi and I, in the forest.

SS: Kanzi ve ben, ormandayız.

None of the things you will see in this particular video are trained.

Bu videoda göreceğiniz hiçbir şey önceden talim edilmedi.

None of them are tricks.

Hiçbiri numara değil.

They all happened to be captured on film spontaneously,

Hepsi, Japon NHK tarafından yapılan çekim sırasında

by NHK of Japan.

kendiliğinden meydana geldi.

We have eight Bonobos.

Sekiz Bonobo'muz var.

Video: Look at all this stuff that's here for our campfire.

Video: Kamp ateşimiz için burada bulunan şu kadroya bakın.

SS: An entire family at our research centre.

SS: Araştırma merkezimizde kocaman bir aile.

Video: You going to help get some sticks?

Video: Sopa bulup getirmeye yardım edecek misin?

Good.

Güzel.

We need more sticks, too.

Bizim de daha çok sopaya ihtiyacımız var.

I have a lighter in my pocket if you need one.

Eğer istersen, cebimde çakmak var.

That's a wasps' nest.

Bu bir eşekarısı yuvası.

You can get it out.

Onu çıkartabilirsin.

I hope I have a lighter.

Umarım bir çakmağım vardır.

You can use the lighter to start the fire.

Ateş yakmak için çakmağı kullanabilirsin.

SS: So Kanzi is very interested in fire.

SS: Evet, Kanzi ateşle çok ilgileniyor.

He doesn't do it yet without a lighter,

Henüz çakmaksız yapamıyor,

but I think if he saw someone do it, he might be able to do --

ama bence, eğer birisini yaparken görseydi, yapabilirdi --

make a fire without a lighter.

çakmaksız da ateş yakabilirdi.

He's learning about how to keep a fire going.

Ateşi nasıl canlı tutacağını öğreniyor.

He's learning the uses for a fire,

Sadece bizim ateşle yaptıklarımıza bakarak

just by watching what we do with fire.

ateşin kullanım alanını öğreniyor.

(Laughter)

(Gülüşler)

This is a smile on the face of a Bonobo.

Bu, bir Bonobo'nun yüzündeki bir gülümseme.

These are happy vocalizations.

Bunlar mutluluk sesleri.

Video: You're happy.

Video: Mutlusun.

You're very happy about this part.

Bu kısımla ilgili çok mutlusun.

You've got to put some water on the fire. You see the water?

Ateşin üstüne su koyman lazım. Suyu görüyor musun?

Good job.

Aferin.

SS: Forgot to zip up the back half of his backpack.

SS: Sırt çantasının arka kısmının yarısını kapatmayı unutmuş.

But he likes to carry things from place to place.

Ama birşeyleri oradan oraya taşımaktan hoşlanıyor.

Video: Austin, I hear you saying "Austin."

Video: Austin, "Austin" dediğini duydum.

SS: He talks to other Bonobos at the lab, long-distance,

SS: Laboratuvardaki diğer Bonobolarla konuşuyor;

farther than we can hear.

duyabileceğimizden daha uzun bir mesafe.

This is his sister.

Bu, onun kız kardeşi.

This is her first time to try to drive a golf cart.

İlk kez bir golf arabasını sürmeye çalışıyor.

Video: Goodbye.

Video: Hoşçakal.

(Laughter)

(Gülüşler)

SS: She's got the pedals down, but not the wheel.

SS: Ayakları aşağıda, ama tekerlekleri değil.

She switches from reverse to forward

Geriden öne dönüyor

and she holds onto the wheel, rather than turns it.

ve tekerleği döndüreceği yerde onu tutmaya çalışıyor.

(Laughter)

(Gülüşler)

Like us, she knows that that individual in the mirror is her.

Bizim gibi, o da aynadaki bireyin kendisi olduğunu biliyor.

(Music)

(Müzik)

Video: Narrator: By raising Bonobos in a culture that is both Bonobo and human,

Video: Anlatıcı: Bilim insanları, Bonobolar'ı, aynı anda hem Bonobo hem de insan kültüründe yetiştirip

and documenting their development across two decades,

yirmi yıl boyunca gelişimlerini belgeleyerek

scientists are exploring how cultural forces

kültürel güçlerin

(Laughter)

(Gülüşmeler)

may have operated during human evolution.

insan evriminde nasıl bir rol oynamış olabileceğini araştırıyorlar.

His name is Nyota.

Onun adı Nyota.

It means "star" in Swahili.

Swahil dilinde "yıldız" demek.

(Music)

(Müzik)

Panbanisha is trying to give Nyota a haircut with a pair of scissors.

Panbanisha, Nyota'nın saçını makasla kesmeye çalışıyor.

In the wild, the parent Bonobo is known to groom its offspring.

Vahşi doğada, Bonobo ebeveynlerinin yavrularını tımar ettikleri bilinir.

Here Panbanisha uses scissors, instead of her hands,

Burada Panbanisha, Nyota'yı tımar etmek için

to groom Nyota.

elleri yerine makas kullanıyor.

Very impressive.

Çok etkileyici.

Subtle maneuvering of the hands is required

Bu türden hassas işler yapabilmesi için,

to perform delicate tasks like this.

ellerin ince manevralar alması gerekir.

Nyota tries to imitate Panbanisha by using the scissors himself.

Nyota, makası kendi eline alarak Panbanisha'yı taklit ediyor.

Realizing that Nyota might get hurt,

Nyota'nın zarar görebileceğini fark eden Panbanisha,

Panbanisha, like any human mother,

her anne gibi,

carefully tugs to get the scissors back.

makası şiddetle geri çekiyor.

He can now cut through tough animal hide.

Şimdi, sert hayvan postunu kesebilir.

SS: Kanzi's learned to make stone tools.

SS: Kanzi, taştan alet yapmayı öğrendi.

Video: Kanzi now makes his tools,

Video: Kanzi şimdi kendi aletlerini yapıyor,

just as our ancestors may have made them,

tıpkı bizim atalarımızın iki buçuk milyon yıl önce

two-and-a-half million years ago --

kayaları iki elllerinde tutup birbirlerine çarptırarak

by holding the rocks in both hands, to strike one against the other.

yapmış olabileceği gibi.

He has learned that by using both hands

İki elini birden kullanarak

and aiming his glancing blows,

ve vuruşlarını ayarlayarak

he can make much larger, sharper flakes.

daha büyük, daha keskin parçalar yapabileceğini öğrendi.

Kanzi chooses a flake he thinks is sharp enough.

Kanzi, yeterince keskin olduğunu düşündüğü bir parçayı seçiyor.

The tough hide is difficult to cut, even with a knife.

Dayanıklı post, bıçakla bile zor kesilir.

The rock that Kanzi is using is extremely hard

Kanzi'nin kullandığı kaya oldukça sert

and ideal for stone tool making, but difficult to handle,

ve taştan alet yapmak için ideal, ama

requiring great skill.

onu tutmak büyük beceri istiyor.

Kanzi's rock is from Gona, Ethiopia

Kanzi'nin kayası Gona, Etiyopya'dan geliyor

and is identical to that used by our African ancestors

ve bizim Afrikalı atalarımız tarafından iki buçuk milyon yıl önce

two-and-a-half million years ago.

kullanılanla bire bir aynı.

These are the rocks Kanzi used

Bunlar, Kanzi'nin kullandığı kayalar,

and these are the flakes he made.

bunlar da onun yaptığı parçalar.

The flat sharp edges are like knife blades.

Düz, keskin köşeler bıçak ağzı gibi.

Compare them to the tools our ancestors used;

Atalarımızın kullandığı aletlerle kıyaslayın;

they bear a striking resemblance to Kanzi's.

Kanzi'ninkilere çarpıcı ölçüde benziyorlar.

Panbanisha is longing to go for a walk in the woods.

Panbanisha ormanda yürüyüşe çıkmak istiyor.

She keeps staring out the window.

Pencereden dışarı bakıp duruyor.

SS: This is -- let me show you something we didn't think they would do.

SS: Bu-- size yapacaklarını düşünmediğimiz bir şey göstereyim.

Video: For several days now, Panbanisha has not been outside.

Video: Panbanisha, günlerdir dışarı çıkmadı.

SS: I normally talk about language.

SS: Ben normalde dil hakkında konuşurum.

Video: Then Panbanisha does something unexpected.

Video: Derken, Panbanisha beklenmedik bir şey yaptı.

SS: But since I'm advised not to do what I normally do,

SS: Ama normalde yaptıklarımı yapmamam tavsiye edildiği için,

I haven't told you that these apes have language.

size bu maymunların dile sahip olduklarını söylemedim.

It's a geometric language.

Bu, geometrik bir dil.

Video: She takes a piece of chalk

Video: Bir tebeşir alıyor

and begins writing something on the floor.

ve yere birşeyler yazmaya başlıyor.

What is she writing?

Ne yazıyor?

SS: She's also saying the name of that, with her voice.

SS: Aynı zamanda, onun adını da söylüyor.

Video: Now she comes up to Dr. Sue and starts writing again.

Video: Şimdi, Dr. Sue'ya gidip yeniden yazmaya başlıyor.

SS: These are her symbols on her keyboard.

SS: Bunlar, klavyesindeki semboller.

(Music)

(Müzik)

They speak when she touches them.

Sembollere dokunduğunda konuşuyorlar.

Video: Panbanisha is communicating to Dr. Sue where she wants to go.

Video: Panbanisha, Dr. Sue'ya nereye gitmek istediğini söylüyor.

"A frame" represents a hut in the woods.

"Çerçeve" ormanda bir kulübeyi temsil ediyor.

Compare the chalk writing with the lexigram on the keyboard.

Tebeşirle yazılmış olan yazıyı, klavyedeki sözcük kodlarıyla karşılaştırın.

Panbanisha began writing the lexigrams on the forest floor.

Panbanisha sözcük kodlarını orman yüzeyine yazarak başladı.

SS (video): Very nice. Beautiful, Panbanisha.

SS(video): Çok hoş. Güzel, Panbanisha.

SS: At first we didn't really realize what she was doing,

SS: Başta ne yaptığını anlayamadık.

until we stood back and looked at it and rotated it.

Ta ki, geri çekilip döndürüp bakana kadar.

Video: This lexigram also refers to a place in the woods.

Video: Bu sözcük kodu aynı zamanda ormanda bir yeri de temsil ediyor.

The curved line is very similar to the lexigram.

Şu eğri çizgi sözcük koduna çok benziyor.

The next symbol Panbanisha writes represents "collar."

Panbanisha'nın yazdığı bir sonraki sembol de "tasma"yı temsil ediyor.

It indicates the collar that Panbanisha must wear when she goes out.

Panbanisha'nın dışarı çıkmak istediği zaman takmak zorunda olduğu tasmaya işaret ediyor.

SS: That's an institutional requirement.

SS: Bu kurumsal bir gereklilik.

Video: This symbol is not as clear as the others,

Video: Bu sembol diğerleri kadar net değil,

but one can see Panbanisha is trying to produce a curved line

ama yine de Panbanisha'nın eğri bir çizgi ve birkaç tane de düz çizgi

and several straight lines.

çizmeye çalıştığı görülebiliyor.

Researchers began to record what Panbanisha said,

Araştırmacılar, Panbanisha'nın tebeşirle yere sözcük kodları yazarak ne dediğini

by writing lexigrams on the floor with chalk.

kayıt altına aldılar.

Panbanisha watched.

Panbanisha izledi.

Soon she began to write as well.

Kısa süre sonra, o da yazmaya başladı.

The Bonobo's abilities have stunned scientists around the world.

Bu Bonobo'nun becerileri tüm dünyadan bilim insanlarını şaşkınlığa düşürdü.

How did they develop?

Bu beceriler nasıl gelişti?

SS (video): We found that the most important thing

SS (video): Bonoboların dil edinimi için en önemli olan şeyin

for permitting Bonobos to acquire language is not to teach them.

öğretmek olmadığını bulduk.

It's simply to use language around them,

Sadece onların etrafındayken dili kullanmak gerekiyordu,

because the driving force in language acquisition

çünkü dil ediniminde itici güç

is to understand what others, that are important to you, are saying to you.

sizin için önemli olan insanların size ne söylediklerini anlayabilmek.

Once you have that capacity,

Bu kapasiteye bir kez sahip olduktan sonra,

the ability to produce language

dil üretme becerisi

comes rather naturally and rather freely.

daha ziyade doğal ve özgür olarak geliyor.

So we want to create an environment in which Bonobos,

Dolayısıyla biz, öyle bir ortam yaratmak istiyoruz ki, Bonobolar'ın

like all of the individuals with whom they are interacting --

etkileşim içinde oldukları tüm bireyler gibi--

we want to create an environment in which they have fun,

eğlenebilecekleri bir ortam yaratmak istiyoruz

and an environment in which the others

ve onlar için başkalarının anlamlı kimselerin olduğu

are meaningful individuals for them.

bir ortam yaratmak istiyoruz.

Narrator: This environment brings out unexpected potential

Anlatıcı: Bu ortam Kanzi ve Panbanisha için

in Kanzi and Panbanisha.

hiç beklenmedik bir potansiyeli beraberinde getiriyor.

Panbanisha is enjoying playing her harmonica,

Panbanisha mızıkasını çalarak eğleniyor,

until Nyota, now one year old, steals it.

ta ki, şimdi bir yaşında olan Nyota onu çalana kadar.

Then he peers eagerly into his mother's mouth.

Sonra, hevesle annesinin ağzının içine bakıyor

Is he looking for where the sound came from?

Sesin nereden geldiğine mi bakıyor?

Dr. Sue thinks it's important to allow such curiosity to flourish.

Dr. Sue gelişebilmesi için bu tür bir meraka imkan tanımanın önemli olduğunu düşünüyor.

This time Panbanisha is playing the electric piano.

Şimdi ise Panbanisha elektrikli piyano çalıyor.

She wasn't forced to learn the piano;

Piyano çalmayı öğrenmeye zorlanmamıştı;

she saw a researcher play the instrument and took an interest.

araştırmacılardan birini çalarken gördü ve ilgilenmeye başladı.

Researcher: Go ahead. Go ahead. I'm listening.

Araştırmacı: Devam et. Devam et. Ben dinliyorum.

Do that real fast part that you did. Yeah, that part.

Şu gerçekten hızlı olan kısmı yap. Evet, o kısım.

Narrator: Kanzi plays the xylophone;

Anlatıcı: Kanzi ksilofon çalıyor;

using both hands he enthusiastically accompanies Dr. Sue's singing.

İki elini de kullanarak şevkle Dr. Sue'nun şarkısına eşlik ediyor.

Kanzi and Panbanisha

Kanzi ve Panbanisha

are stimulated by this fun-filled environment,

bu kültürel becerilerin çıkmasını teşvik eden

which promotes the emergence of these cultural capabilities.

eğlence dolu ortamda canlandılar.

(Laughter)

(Gülüşler)

Researcher: OK, now get the monsters. Get them.

Araştırmacı: Evet, şimdi canavarları getir. Getir onları.

Take the cherries too.

Kirazları da al.

Now watch out, stay away from them now.

Şimdi dikkatli ol, onlardan uzak dur.

Now you can chase them again. Time to chase them.

Şimdi yine onları kovalayabilirsin. Kovalama zamanı.

Now you have to stay away. Get away.

Şimdi uzaklaşmalısın. Kaç.

Run away. Run.

Kaç. Koş.

Now we can chase them again. Go get them.

Şimdi tekrar onları kovalayabiliriz. Git al onları.

Oh no!

Ah hayır!

Good Kanzi. Very good. Thank you so much.

Güzel Kanzi. Çok güzel. Çok teşekkür ederim.

Narrator: None of us, Bonobo or human, can possibly even imagine?

Anlatıcı: Bonobo ya da insan, hiçbirimiz hayal bile edemezdik, öyle değil mi?

SS: So we have a bi-species environment, we call it a "panhomoculture."

SS: Çift-türlü bir ortamımız var, buna "tümhomokültür" diyoruz.

We're learning how to become like them.

Onlar gibi olmayı öğreniyoruz.

We're learning how to communicate with them,

Onlarla nasıl iletişim kuracağımızı öğreniyoruz;

in really high-pitched tones.

gerçekten çok tiz bir sesle.

We're learning that they probably have a language in the wild.

Muhtemelen vahşi doğada bir dilleri olduğunu öğreniyoruz.

And they're learning to become like us.

Ve onlar da bizim gibi olmayı öğreniyorlar.

Because we believe that it's not biology; it's culture.

Çünkü biz onun biyolojide değil, kültürde yattığına inanıyoruz.

So we're sharing tools and technology and language

Böylece diğer türlerle teknoloji ve

with another species.

dil paylaşıyoruz.

Thank you.

Teşekkür ederim.