Susan Savage-Rumbaugh: The gentle genius of bonobos

Tłumaczenie: Joanna Stefanska Korekta: Krystian Aparta

I work with a species called "Bonobo."

Pracuję z gatunkiem, który nazywa się bonobo.

And I'm happy most of the time,

I na ogół bardzo się z tego cieszę,

because I think this is the happiest species on the planet.

bo myślę, że to najszczęśliwszy gatunek na świecie.

It's kind of a well-kept secret.

To dobrze strzeżona tajemnica.

This species lives only in the Congo.

Gatunek występuje tylko w Kongo.

And they're not in too many zoos, because of their sexual behavior.

Rzadko widzimy bonobo w zoo, gdyż ich zachowania seksualne

Their sexual behavior is too human-like

tak przypominają ludzkie,

for most of us to be comfortable with.

że czujemy się przy nich nieswojo.

(Laughter)

(Śmiech)

But --

Ale...

(Laughter)

(Śmiech)

actually, we have a lot to learn from them, because they're a very

...możemy się sporo od nich nauczyć, ponieważ bonobo

egalitarian society and they're a very empathetic society.

to bardzo egalitarne i empatyczne społeczeństwo,

And sexual behavior is not confined to one aspect of their life

w którym seksualność to nie osobny aspekt życia,

that they sort of set aside.

oddzielony od pozostałych.

It permeates their entire life.

Seks przenika ich całe życie

And it's used for communication.

i służy do komunikowania się

And it's used for conflict resolution.

i do rozwiązywania problemów.

And I think perhaps somewhere in our history we sort of,

I sądzę, że może gdzieś w swojej historii

divided our lives up into lots of parts.

podzieliliśmy życie na mnóstwo części,

We divided our world up with lots of categories.

podzieliliśmy swój świat na mnóstwo kategorii,

And so everything sort of has a place that it has to fit.

tak że wszystko ma pasować w określone miejsce.

But I don't think that we were that way initially.

Ale nie sądzę, że tak było zawsze.

There are many people who think that the animal world is hard-wired

Wielu uważa, że zwierzęta kontroluje wrodzony instynkt,

and that there's something very, very special about man.

a człowiek jest bardzo wyjątkowy.

Maybe it's his ability to have causal thought.

Może chodzi o zdolność rozumowania przyczynowego.

Maybe it's something special in his brain

Może ludzki mózg jest wyjątkowy,

that allows him to have language.

bo pozwala na rozwinięcie języka.

Maybe it's something special in his brain

Może ludzki mózg jest wyjątkowy,

that allows him to make tools or to have mathematics.

bo umożliwia tworzenie narzędzi, lub obliczenia matematyczne.

Well, I don't know. There were Tasmanians who were discovered

No nie wiem... Kiedy w XVII wieku odkryto Tasmanię,

around the 1600s and they had no fire.

jej mieszkańcy nie znali ognia.

They had no stone tools.

Nie mieli kamiennych narzędzi.

To our knowledge they had no music.

O ile wiemy, nie znali muzyki.

So when you compare them to the Bonobo,

W porównaniu z nimi,

the Bonobo is a little hairier.

bonobo są nieco bardziej włochate,

He doesn't stand quite as upright.

nie stoją tak całkiem pionowo,

But there are a lot of similarities.

ale widać sporo podobieństw.

And I think that as we look at culture,

I myślę, że gdy przyjrzymy się kulturze,

we kind of come to understand

w pewnym sensie zaczynamy rozumieć,

how we got to where we are.

skąd się wzięliśmy.

And I don't really think it's in our biology;

I nie wierzę, że chodzi tu o naszą biologię.

I think we've attributed it to our biology,

Przypisujemy to jej,

but I don't really think it's there.

ale nie sądzę, że naprawdę o to chodzi.

So what I want to do now is introduce you

A teraz chciałabym przedstawić wam

to a species called the Bonobo.

gatunek zwany bonobo.

This is Kanzi.

To jest Kanzi.

He's a Bonobo.

Jest szympansem bonobo.

Right now, he's in a forest in Georgia.

Obecnie mieszka w lesie w Georgii.

His mother originally came from a forest in Africa.

Jego mama pochodzi z lasu w Afryce.

And she came to us when she was just at puberty,

Kiedy do nas przyjechała, była w okresie dojrzewania,

about six or seven years of age.

miała około 6-7 lat.

Now this shows a Bonobo on your right,

Po prawej widzicie bonobo, a po lewej szympansa.

and a chimpanzee on your left.

Po prawej widzicie bonobo, a po lewej szympansa.

Clearly, the chimpanzee has a little bit harder time of walking.

Szympansowi wyraźnie trudniej się chodzi.

The Bonobo, although shorter than us and their arms still longer,

Bonobo, chociaż są od nas niższe, a ich ramiona są dłuższe,

is more upright, just as we are.

mają bardziej pionową pozycję, tak jak my.

This shows the Bonobo compared to an australopithecine like Lucy.

Tutaj porównujemy bonobo do australopiteka, takiego jak Lucy.

As you can see, there's not a lot of difference

I jak widać, nie ma zbyt wielu różnic

between the way a Bonobo walks

w sposobie chodzenia bonobo

and the way an early australopithecine would have walked.

i tym, jak chodziłby australopitek.

As they turn toward us you'll see

Gdy się obrócą, zobaczycie,

that the pelvic area of early australopithecines is a little flatter

że miednica wczesnych australopiteków jest bardziej płaska

and doesn't have to rotate quite so much from side to side.

i nie musi tak obracać się na boki,

So the -- the bipedal gait is a little easier.

więc chód dwunożny jest łatwiejszy.

And now we see all four.

A to wszystkie 4 gatunki.

Video: Narrator: The wild Bonobo lives in central Africa, in the jungle

Video: Dzikie bonobo żyją w środkowej Afryce,

encircled by the Congo River.

w dżungli otoczonej rzeką Kongo.

Canopied trees as tall as 40 meters, 130 feet,

Drzewa tworzące zielone sklepienie 40 metrów nad ziemią

grow densely in the area.

gęsto porastają te tereny.

It was a Japanese scientist

Badania terenowe bonobo

who first undertook serious field studies of the Bonobo,

rozpoczął pewien japoński naukowiec,

almost three decades ago.

prawie trzydzieści lat temu.

Bonobos are built slightly smaller than the chimpanzee.

Bonobo są nieco drobniejszej budowy, niż szympansy.

Slim-bodied, Bonobos are by nature very gentle creatures.

Są szczupłe, a także z natury bardzo łagodne.

Long and careful studies have reported many new findings on them.

Długie badania dostarczyły wielu nowych odkryć.

One discovery was that wild Bonobos often walk bidpedally.

Okazało się, że dzikie bonobo często chodzą na dwóch nogach.

What's more, they are able to walk upright for long distances.

Co więcej, potrafią tak przebyć długie dystanse.

Susan Savage-Rumbaugh (video): Let's go say hello to Austin first and then go to the A frame.

Przywitajmy się z Austinem, a potem chodźmy do chatki A.

SS: This is Kanzi and I, in the forest.

Susan Savage-Rumbaugh: To Kanzi i ja, w lesie.

None of the things you will see in this particular video are trained.

Żadne z zachowań na filmie nie jest wynikiem tresury.

None of them are tricks.

Żadne z nich nie jest sztuczką.

They all happened to be captured on film spontaneously,

Wszystkie zdarzyły się spontanicznie,

by NHK of Japan.

uwieczniła je japońska telewizja NHK.

We have eight Bonobos.

Mamy osiem bonobo.

Video: Look at all this stuff that's here for our campfire.

Video: Popatrz, co mamy na ognisko.

SS: An entire family at our research centre.

SS: Cała rodzina w naszym ośrodku badawczym.

Video: You going to help get some sticks?

Video: Pomożesz pozbierać patyki?

Good.

Dobrze.

We need more sticks, too.

Potrzebujemy więcej patyków.

I have a lighter in my pocket if you need one.

Mam zapalniczkę w kieszeni, jeśli potrzebujesz.

That's a wasps' nest.

O, gniazdo os!

You can get it out.

Możesz ją wyjąć.

I hope I have a lighter.

Mam nadzieję, że mam zapalniczkę.

You can use the lighter to start the fire.

Możesz użyć zapalniczki, by rozpalić ognisko.

SS: So Kanzi is very interested in fire.

SS: Kanzi bardzo interesuje się ogniem.

He doesn't do it yet without a lighter,

Nie rozpala go jeszcze bez zapalniczki,

but I think if he saw someone do it, he might be able to do --

ale myślę, że gdyby zobaczył, jak to się robi,

make a fire without a lighter.

może by się nauczył.

He's learning about how to keep a fire going.

Uczy się, jak podtrzymywać ogień.

He's learning the uses for a fire,

Uczy się, do czego go używać,

just by watching what we do with fire.

po prostu obserwując, co my robimy z ogniem.

(Laughter)

(Śmiech)

This is a smile on the face of a Bonobo.

To uśmiech na twarzy bonobo.

These are happy vocalizations.

To wokalizacje oznaczające zadowolenie.

Video: You're happy.

Video: Jesteś zadowolony.

You're very happy about this part.

Tę część bardzo lubisz!

You've got to put some water on the fire. You see the water?

Musisz zalać ogień wodą. Widzisz wodę?

Good job.

Dobrze ci poszło.

SS: Forgot to zip up the back half of his backpack.

SS: Zapomniał zapiąć górę plecaka.

But he likes to carry things from place to place.

Ale lubi przenosić rzeczy.

Video: Austin, I hear you saying "Austin."

Video: Mówisz o Austinie!

SS: He talks to other Bonobos at the lab, long-distance,

SS: Rozmawia z innymi bonobo, na odległość,

farther than we can hear.

dalej niż my możemy słyszeć.

This is his sister.

To jego siostra.

This is her first time to try to drive a golf cart.

Pierwszy raz próbuje prowadzić wózek golfowy.

Video: Goodbye.

Video: Do widzenia!

(Laughter)

(Śmiech)

SS: She's got the pedals down, but not the wheel.

SS: Opanowała pedały, ale nie kierownicę.

She switches from reverse to forward

Przełącza ze wstecznego i trzyma kierownicę,

and she holds onto the wheel, rather than turns it.

zamiast nią obracać.

(Laughter)

(Śmiech)

Like us, she knows that that individual in the mirror is her.

Tak jak my, wie że twarz w lusterku to ona sama.

(Music)

(Muzyka)

Video: Narrator: By raising Bonobos in a culture that is both Bonobo and human,

Video: Wychowując je w kulturze po części bonobo, po części ludzkiej

and documenting their development across two decades,

i dokumentując ich rozwój przez dwadzieścia lat,

scientists are exploring how cultural forces

naukowcy badają, jak wpływy kulturowe

(Laughter)

(Śmiech)

may have operated during human evolution.

mogły działać w trakcie ludzkiej ewolucji.

His name is Nyota.

Nazywa się Nyota. Ma 3 miesiące.

It means "star" in Swahili.

To znaczy "gwiazda" w Suahili.

(Music)

(Muzyka)

Panbanisha is trying to give Nyota a haircut with a pair of scissors.

Panbanisha próbuje ostrzyc Nyocie włosy, nożyczkami.

In the wild, the parent Bonobo is known to groom its offspring.

Na wolności rodzice bonobo pielęgnują swoje młode.

Here Panbanisha uses scissors, instead of her hands,

Tutaj Panbanisha używa nożyczek zamiast rąk,

to groom Nyota.

pielęgnując Nyotę.

Very impressive.

Robi wrażenie.

Subtle maneuvering of the hands is required

Do wykonania takich czynności

to perform delicate tasks like this.

potrzebne są precyzyjne ruchy dłoni.

Nyota tries to imitate Panbanisha by using the scissors himself.

Nyota próbuje naśladować Panbanishę, używając nożyczek.

Realizing that Nyota might get hurt,

Zdając sobie sprawę, że Nyota może się skaleczyć,

Panbanisha, like any human mother,

Panbanisha, jak każda ludzka matka,

carefully tugs to get the scissors back.

delikatnie wyciąga mu nożyczki z rąk.

He can now cut through tough animal hide.

Teraz potrafi przeciąć twardą skórę.

SS: Kanzi's learned to make stone tools.

SS: Nauczył się tworzyć narzędzia.

Video: Kanzi now makes his tools,

Video: Kanzi robi narzędzia, jak nasi przodkowie

just as our ancestors may have made them,

Video: Kanzi robi narzędzia, jak nasi przodkowie

two-and-a-half million years ago --

dwa i pół miliona lat temu,

by holding the rocks in both hands, to strike one against the other.

trzymając kamienie w obu rękach i uderzając jednym o drugi.

He has learned that by using both hands

Nauczył się, że używając obu rąk

and aiming his glancing blows,

i dobrze celując, przy pomocy krótkich uderzeń

he can make much larger, sharper flakes.

może uzyskać znacznie większe, ostrzejsze odłamki.

Kanzi chooses a flake he thinks is sharp enough.

Wybiera odłamek, który wydaje się dostatecznie ostry.

The tough hide is difficult to cut, even with a knife.

Twardą skórę trudno przeciąć, nawet nożem.

The rock that Kanzi is using is extremely hard

Kamień, którego używa Kanzi, jest bardzo twardy,

and ideal for stone tool making, but difficult to handle,

idealny do robienia narzędzi, ale trudny w obróbce.

requiring great skill.

Wymaga sporych umiejętności.

Kanzi's rock is from Gona, Ethiopia

Ten kamień pochodzi z Gona w Etopii.

and is identical to that used by our African ancestors

Identycznych używali nasi afrykańscy przodkowie

two-and-a-half million years ago.

dwa i pół miliona lat temu.

These are the rocks Kanzi used

To są kamienie, których użył Kanzi,

and these are the flakes he made.

a to odłamki, które zrobił.

The flat sharp edges are like knife blades.

Płaskie krawędzie są ostre jak nóż.

Compare them to the tools our ancestors used;

Porównajcie je z narzędziami naszych przodków.

they bear a striking resemblance to Kanzi's.

Widać uderzające podobieństwo.

Panbanisha is longing to go for a walk in the woods.

Panbanishy marzy się spacer w lesie.

She keeps staring out the window.

Ciągle wygląda przez okno.

SS: This is -- let me show you something we didn't think they would do.

SS: Pokażę wam coś, czego się nie spodziewaliśmy.

Video: For several days now, Panbanisha has not been outside.

Video: Od kilku dni Panbanisha nie wychodzi na zewnątrz.

SS: I normally talk about language.

SS: Zwykle mówię o języku.

Video: Then Panbanisha does something unexpected.

Video: Nagle Panbanisha robi coś niespodziewanego.

SS: But since I'm advised not to do what I normally do,

SS: Ale ponieważ poradzono mi, bym nie robiła tego, co zwykle,

I haven't told you that these apes have language.

nie powiedziałam, że te małpy mają język.

It's a geometric language.

To język geometryczny.

Video: She takes a piece of chalk

Video: Bierze kawałek kredy

and begins writing something on the floor.

i zaczyna pisać na podłodze.

What is she writing?

Co ona pisze?

SS: She's also saying the name of that, with her voice.

SS: Ona także wymawia to słowo, głosem.

Video: Now she comes up to Dr. Sue and starts writing again.

Video: Idzie do doktor Sue i znów zaczyna pisać.

SS: These are her symbols on her keyboard.

SS: To są jej symbole na planszy.

(Music)

(Muzyka)

They speak when she touches them.

Wymawiają słowa, gdy ich dotyka.

Video: Panbanisha is communicating to Dr. Sue where she wants to go.

Video: Panbanisha komunikuje doktor Sue, dokąd chce iść.

"A frame" represents a hut in the woods.

Taki znak oznacza chatę w lesie.

Compare the chalk writing with the lexigram on the keyboard.

Porównajmy rysunek z leksygramem na planszy.

Panbanisha began writing the lexigrams on the forest floor.

Panbanisha zaczęła pisać leksygramy na ziemi w lesie.

SS (video): Very nice. Beautiful, Panbanisha.

Bardzo ładne. Pięknie, Panbanisha.

SS: At first we didn't really realize what she was doing,

SS: Na początku nie zdawaliśmy sobie sprawy, co robi,

until we stood back and looked at it and rotated it.

aż odsunęliśmy się, przyjrzeliśmy się i obróciliśmy symbol.

Video: This lexigram also refers to a place in the woods.

Video: Leksygram oznacza też miejsce w lesie.

The curved line is very similar to the lexigram.

Ta falista linia bardzo przypomina leksygram.

The next symbol Panbanisha writes represents "collar."

Następny symbol napisany przez Panbanishę oznacza obrożę,

It indicates the collar that Panbanisha must wear when she goes out.

jaką Panbanisha musi nosić, gdy wychodzi na zewnątrz.

SS: That's an institutional requirement.

SS: Takie są zasady ośrodka.

Video: This symbol is not as clear as the others,

Video: Ten symbol jest mniej wyraźny, niż inne,

but one can see Panbanisha is trying to produce a curved line

ale widzimy, że Panbanisha próbuje narysować krzywą

and several straight lines.

i kilka prostych.

Researchers began to record what Panbanisha said,

Badacze zaczęli zapisywać, co Panbanisha powiedziała,

by writing lexigrams on the floor with chalk.

zapisując leksygramy kredą na podłodze.

Panbanisha watched.

Panbanisha się przyglądała.

Soon she began to write as well.

Wkrótce sama zaczęła pisać.

The Bonobo's abilities have stunned scientists around the world.

Zdolności bonobo zadziwiają naukowców na całym świecie.

How did they develop?

Jak się rozwinęły?

SS (video): We found that the most important thing

SS: Odkryliśmy, że najważniejsze

for permitting Bonobos to acquire language is not to teach them.

w nabywaniu języka przez bonobo, to ich nie uczyć.

It's simply to use language around them,

Po prostu używać języka w ich obecności,

because the driving force in language acquisition

ponieważ siłą napędową w nabywaniu języka

is to understand what others, that are important to you, are saying to you.

jest chęć zrozumienia, co mówią osoby dla nas ważne.

Once you have that capacity,

Kiedy mamy tę umiejętność,

the ability to produce language

zdolność tworzenia wypowiedzi

comes rather naturally and rather freely.

przychodzi dość naturalnie i swobodnie.

So we want to create an environment in which Bonobos,

Dlatego chcemy tworzyć środowisko, w którym bonobo

like all of the individuals with whom they are interacting --

lubią wszystkie osoby, z którymi mają do czynienia.

we want to create an environment in which they have fun,

Otoczenie, w którym się dobrze bawią

and an environment in which the others

i są wśród znaczących dla nich osób.

are meaningful individuals for them.

i są wśród znaczących dla nich osób.

Narrator: This environment brings out unexpected potential

Takie otoczenie wydobywa niespodziewany potencjał

in Kanzi and Panbanisha.

z Kanziego i Panbanishy.

Panbanisha is enjoying playing her harmonica,

Panbanisha z przyjemnością gra na organkach,

until Nyota, now one year old, steals it.

aż nagle porywa je jednoroczny Nyota.

Then he peers eagerly into his mother's mouth.

Patrzy z uwagą na usta mamy.

Is he looking for where the sound came from?

Szuka źródła dźwięków.

Dr. Sue thinks it's important to allow such curiosity to flourish.

Wg doktor Sue, trzeba pozwolić na rozwój takiej ciekawości.

This time Panbanisha is playing the electric piano.

Tym razem Panbanisha gra na organach elektrycznych.

She wasn't forced to learn the piano;

Nie zmuszano jej do gry.

she saw a researcher play the instrument and took an interest.

Zobaczyła, jak gra jedna z badaczek, co ją zainteresowało.

Researcher: Go ahead. Go ahead. I'm listening.

Graj, graj. Słucham.

Do that real fast part that you did. Yeah, that part.

Zagraj ten szybki kawałek, który już grałeś. No właśnie.

Narrator: Kanzi plays the xylophone;

Kanzi gra na cymbałkach

using both hands he enthusiastically accompanies Dr. Sue's singing.

i używając obu rąk, entuzjastycznie akompaniuje doktor Sue.

Kanzi and Panbanisha

To pełne zabawy otoczenie stymuluje Kanziego i Panbanishę,

are stimulated by this fun-filled environment,

To pełne zabawy otoczenie stymuluje Kanziego i Panbanishę,

which promotes the emergence of these cultural capabilities.

wspomagając wykształcanie się zdolności kulturowych.

(Laughter)

(Śmiech)

Researcher: OK, now get the monsters. Get them.

OK, teraz goń potwory!

Take the cherries too.

I weź wisienki.

Now watch out, stay away from them now.

Teraz uważaj, odsuń się.

Now you can chase them again. Time to chase them.

Teraz znów możesz je gonić. Złap je!

Now you have to stay away. Get away.

Teraz musisz ich unikać. Odsuń się.

Run away. Run.

Uciekaj! Uciekaj!

Now we can chase them again. Go get them.

Teraz znów możemy je gonić. Łap je!

Oh no!

No nie!

Good Kanzi. Very good. Thank you so much.

Dobrze, Kanzi. Bardzo dobrze. Bardzo ci dziękuję.

Narrator: None of us, Bonobo or human, can possibly even imagine?

Czy ktokolwiek z nas, bonobo czy człowiek, potrafi to sobie wyobrazić?

SS: So we have a bi-species environment, we call it a "panhomoculture."

SS: To środowisko dwugatunkowe, nazywamy je panhomokulturą.

We're learning how to become like them.

Uczymy się, jak być jak one,

We're learning how to communicate with them,

jak się z nimi komunikować

in really high-pitched tones.

za pomocą bardzo wysokich dźwięków.

We're learning that they probably have a language in the wild.

Myślimy, że na wolności mają prawdopodobnie własny język.

And they're learning to become like us.

A one uczą się być jak my.

Because we believe that it's not biology; it's culture.

Bo wierzymy, że nie chodzi tu o biologię, tylko o kulturę.

So we're sharing tools and technology and language

A więc dzielimy się narzędziami, technologią i językiem z innym gatunkiem.

with another species.

A więc dzielimy się narzędziami, technologią i językiem z innym gatunkiem.

Thank you.

Dziękuję.