Susan Savage-Rumbaugh: The gentle genius of bonobos

Translator: Ha Phuong Le Reviewer: Hải Vũ

Tôi làm việc với loài vượn Bonobo.

Và tôi luôn cảm thấy vui vẻ

vì tôi nghĩ vượn Bonobo là loài vật hạnh phúc nhất hành tinh.

Đây là một bí mật ít người biết tới.

Loài vượn này chỉ sống tại Congo.

Chúng ít có mặt tại các vườn thú, vì tập tính sinh dục của chúng

I work with a species called "Bonobo."

And I'm happy most of the time,

because I think this is the happiest species on the planet.

cực kì giống loài người

đến mức sẽ rất ngại nếu ta chứng kiến.

It's kind of a well-kept secret.

(Cười)

Nhưng trên thực tế,

This species lives only in the Congo.

(Cười)

chúng ta cần học hỏi rất nhiều từ cộng đồng loài vượn này,

And they're not in too many zoos, because of their sexual behavior.

vì chúng sống rất quân bình và tình cảm.

Their sexual behavior is too human-like

for most of us to be comfortable with.

Tập tính sinh dục của chúng không chỉ hạn chế trong một giai đoạn sống

(Laughter)

But --

(Laughter)

như một hoạt động bên lề.

actually, we have a lot to learn from them, because they're a very

Hành vi ấy diễn ra suốt vòng đời,

là cách chúng giao tiếp với nhau

egalitarian society and they're a very empathetic society.

và giải quyết xung đột.

And sexual behavior is not confined to one aspect of their life

Tôi nghĩ rằng trong quá khứ, loài người chúng ta

that they sort of set aside.

chia cuộc sống thành nhiều phần.

It permeates their entire life.

Ta chia nhỏ thế giới thành các mảng

And it's used for communication.

và mọi miếng ghép đều vừa vào một chỗ.

And it's used for conflict resolution.

And I think perhaps somewhere in our history we sort of,

Nhưng tôi không cho rằng từ buổi ban sơ con người đã hành động như vậy.

divided our lives up into lots of parts.

Nhiều người nghĩ rằng động vật thì hành động theo bản năng

We divided our world up with lots of categories.

còn con người thì đặc biệt hơn nhiều.

And so everything sort of has a place that it has to fit.

Có lẽ là ở khả năng suy nghĩ nhân quả

But I don't think that we were that way initially.

hay một điểm đặc biệt trong não bộ

There are many people who think that the animal world is hard-wired

cho phép con người có ngôn ngữ riêng.

Hoặc một điểm đặc biệt khác khiến con người

and that there's something very, very special about man.

biết chế tạo công cụ và làm toán.

Maybe it's his ability to have causal thought.

Tôi không chắc nữa. Những người Tasmania bản địa

Maybe it's something special in his brain

that allows him to have language.

Maybe it's something special in his brain

được phát hiện từ những năm 1600, họ không hề dùng lửa.

that allows him to make tools or to have mathematics.

Họ không có dụng cụ bằng đá.

Và theo như ta biết, họ cũng chẳng có âm nhạc.

Well, I don't know. There were Tasmanians who were discovered

Vậy khi so những người đó với loài vượn Bonobo,

around the 1600s and they had no fire.

thì vượn Bonobo nhiều lông hơn một chút

They had no stone tools.

và chúng chưa đứng thẳng như người.

To our knowledge they had no music.

Nhưng có rất nhiều điểm tương đồng đấy.

So when you compare them to the Bonobo,

Và tôi nghĩ nếu đặt dưới góc độ văn hóa,

the Bonobo is a little hairier.

chúng ta sẽ hiểu được

He doesn't stand quite as upright.

con người tiến hóa đến ngày nay thế nào.

Tôi nghĩ con người tiến hóa không phải từ khía cạnh sinh học,

But there are a lot of similarities.

chúng ta cứ quy nó về mặt sinh lý thôi

And I think that as we look at culture,

chứ tôi không nghĩ mấu chốt nằm ở đó.

Nên giờ tôi muốn giới thiệu tới quý vị

we kind of come to understand

một loài linh trưởng đặc biệt được gọi là vượn Bonobo.

how we got to where we are.

And I don't really think it's in our biology;

Đây là Kanzi.

Một chú vượn Bonobo.

I think we've attributed it to our biology,

Kanzi hiện nay đang sống trong một khu rừng ở Georgia.

but I don't really think it's there.

Mẹ nó ban đầu sống ở một khu rừng châu Phi

So what I want to do now is introduce you

to a species called the Bonobo.

và đến ở với chúng tôi khi bắt đầu dậy thì.

This is Kanzi.

Khoảng 6, 7 năm theo tuổi loài vượn.

He's a Bonobo.

Right now, he's in a forest in Georgia.

Bên phải: vượn Bonobo

bên trái là tinh tinh

His mother originally came from a forest in Africa.

Rõ ràng là tinh tinh đi lại khó khăn hơn,

And she came to us when she was just at puberty,

còn vượn Bonobo, dù thấp hơn con người nhưng có cánh tay dài hơn,

about six or seven years of age.

lại đứng thẳng hơn, giống y như chúng ta.

Now this shows a Bonobo on your right,

and a chimpanzee on your left.

Đây là vượn Bonobo so với loài người vượn phương Nam như Lucy.

Clearly, the chimpanzee has a little bit harder time of walking.

Các bạn có thể thấy không có quá nhiều khác biệt

The Bonobo, although shorter than us and their arms still longer,

giữa cách di chuyển của vượn Bonobo

is more upright, just as we are.

và cách đi lại của người vượn thời đầu.

This shows the Bonobo compared to an australopithecine like Lucy.

Khi nhìn chính diện, bạn có thể thấy

vùng chậu của người vượn nông hơn

As you can see, there's not a lot of difference

và không đánh sang hai bên quá nhiều.

between the way a Bonobo walks

and the way an early australopithecine would have walked.

Di chuyển bằng hai chân dễ dàng hơn.

Giờ ta thấy cả bốn loài.

As they turn toward us you'll see

that the pelvic area of early australopithecines is a little flatter

Video: Vượn Bonobo hoang dã sống trong các cánh rừng giữa châu Phi

bao quanh bởi sông Congo.

and doesn't have to rotate quite so much from side to side.

Tầng tán với những cây

So the -- the bipedal gait is a little easier.

cao 40 mét,

130 feet,

And now we see all four.

sinh trưởng dày đặc ở khu vực này.

Video: Narrator: The wild Bonobo lives in central Africa, in the jungle

Một nhà khoa học người Nhật

encircled by the Congo River.

là người đầu tiên chính thức nghiên cứu về loài vượn Bonobo

Canopied trees as tall as 40 meters, 130 feet,

từ gần ba thập kỉ trước.

grow densely in the area.

Kích cỡ của vượn Bonobo nhỏ hơn một chút so với tinh tinh thường.

It was a Japanese scientist

who first undertook serious field studies of the Bonobo,

Với cơ thể mảnh dẻ hơn, vượn Bonobo là những sinh vật rất hiền hòa.

almost three decades ago.

Những nghiên cứu kĩ lưỡng trong nhiều năm đã có những phát hiện mới về chúng.

Bonobos are built slightly smaller than the chimpanzee.

Một là, vượn Bonobo hoang dã thường đi bằng hai chân.

Slim-bodied, Bonobos are by nature very gentle creatures.

Long and careful studies have reported many new findings on them.

Thêm vào đó, chúng có thể đứng thẳng suốt khoảng cách di chuyển khá xa.

One discovery was that wild Bonobos often walk bidpedally.

Video: Mình tới gặp Austin trước rồi vào chỗ cắm trại nhé.

What's more, they are able to walk upright for long distances.

Tôi và Kanzi đang đi vào rừng.

Trong video này không có hành động nào được huấn luyện trước

hay là mánh diễn trò gì cả.

Tất cả đều tự phát trong lúc ghi hình

Susan Savage-Rumbaugh (video): Let's go say hello to Austin first and then go to the A frame.

bởi đài NHK của Nhật Bản.

SS: This is Kanzi and I, in the forest.

Chúng tôi có 8 chú vượn Bonobo.

None of the things you will see in this particular video are trained.

Video: Xem đồ dùng cắm trại của mình này.

một gia đình tại trung tâm nghiên cứu.

None of them are tricks.

They all happened to be captured on film spontaneously,

by NHK of Japan.

Video: Em nhặt giúp cô mấy thanh gỗ nhé?

We have eight Bonobos.

Video: Look at all this stuff that's here for our campfire.

Giỏi lắm.

SS: An entire family at our research centre.

Mình cần thêm gỗ nữa đấy.

Video: You going to help get some sticks?

Good.

Cô có bật lửa trong túi quần đây.

Có một tổ ong bắt cày đằng kia.

We need more sticks, too.

Em lấy nó ra được mà.

Chắc cô có bật lửa trong đó đấy.

Em dùng bật lửa để nhóm lửa nhé.

I have a lighter in my pocket if you need one.

Kanzi rất thích lửa.

That's a wasps' nest.

Nó chưa từng nhóm lửa mà không cần tới bật lửa,

You can get it out.

nhưng nếu cậu chàng thấy ai đó làm mẫu thì có thể làm theo-

I hope I have a lighter.

có thể nhóm lửa mà không cần bật lửa.

You can use the lighter to start the fire.

Kanzi đang học cách giữ lửa khỏi tàn,

SS: So Kanzi is very interested in fire.

He doesn't do it yet without a lighter,

và cách sử dụng lửa

but I think if he saw someone do it, he might be able to do --

chỉ cần nhìn theo cách con người làm.

(Cười)

make a fire without a lighter.

He's learning about how to keep a fire going.

He's learning the uses for a fire,

Đây là cách một chú vượn Bonobo cười.

just by watching what we do with fire.

Âm thanh của sự vui thích.

Video: Vui đúng không?

(Laughter)

Em rất thích công việc này nhỉ.

Giờ đổ một ít nước vào ngọn lửa nhé. Em thấy can nước không?

This is a smile on the face of a Bonobo.

These are happy vocalizations.

Giỏi lắm.

Video: You're happy.

You're very happy about this part.

Cu cậu quên cả kéo khóa sau ba lô kìa.

You've got to put some water on the fire. You see the water?

Nó thích mang đồ từ nơi này qua nơi khác.

Video: Austin, em đang gọi "Austin" đấy à?

Nó đang gọi một chú vượn khác ở trung tâm, từ khoảng cách khá xa

Good job.

xa hơn người thường có thể nghe thấy.

SS: Forgot to zip up the back half of his backpack.

Đây là em gái của Kanzi.

Đây là lần đầu tiên nó thử lái xe.

But he likes to carry things from place to place.

Video: Austin, I hear you saying "Austin."

Video: Tạm biệt nhé.

SS: He talks to other Bonobos at the lab, long-distance,

(Cười)

farther than we can hear.

Nó nhấn được bàn đạp, nhưng lại không điều khiển được vô lăng.

This is his sister.

This is her first time to try to drive a golf cart.

Đổi từ bàn đạp lùi sang tiến rồi

Video: Goodbye.

nhưng chỉ bám lấy vô lăng chứ không xoay.

(Laughter)

(Cười)

SS: She's got the pedals down, but not the wheel.

Cũng như chúng ta, nó biết hình ảnh trong gương là chính mình

(Nhạc)

She switches from reverse to forward

and she holds onto the wheel, rather than turns it.

Nuôi dưỡng vượn Bonobo trong môi trường có cả vượn và người

(Laughter)

Like us, she knows that that individual in the mirror is her.

và ghi lại sự phát triển suốt 2 thập kỉ,

các nhà khoa học đã tìm ra môi trường văn hóa

(Music)

(Cười)

tác động ra sao suốt quá trình tiến hóa.

Video: Narrator: By raising Bonobos in a culture that is both Bonobo and human,

Tên của con vượn này là Nyota,

and documenting their development across two decades,

có nghĩa là ngôi sao trong tiếng Swahili.

(Nhạc)

scientists are exploring how cultural forces

(Laughter)

may have operated during human evolution.

His name is Nyota.

Panbanisha đang cố dùng kéo tỉa lông cho Nyota.

It means "star" in Swahili.

(Music)

Trong tự nhiên, vượn Bonobo có thói quen chải lông cho con con.

Panbanisha dùng kéo thay cho tay

Panbanisha is trying to give Nyota a haircut with a pair of scissors.

để làm việc này.

Rất ấn tượng.

In the wild, the parent Bonobo is known to groom its offspring.

Here Panbanisha uses scissors, instead of her hands,

Đôi tay chuyển động một cách khéo léo

mới thực hiện được động tác này.

to groom Nyota.

Very impressive.

Subtle maneuvering of the hands is required

Nyota cố bắt chước mẹ nó sử dụng kéo.

to perform delicate tasks like this.

Nhận ra nguy cơ Nyota có thể bị đau,

Panbanisha, như những người mẹ khác,

cẩn thận lôi chiếc kéo về.

Nyota tries to imitate Panbanisha by using the scissors himself.

Realizing that Nyota might get hurt,

Panbanisha, like any human mother,

carefully tugs to get the scissors back.

Kanzi giờ có thể cắt được da động vật dày.

Nó đang học cách chế tạo dụng cụ bằng đá.

Video: Kanzi giờ có thể tạo ra đồ dùng,

như tổ tiên loài người từng tạo ra

từ 2.5 triệu năm trước

bằng cách dùng hai hòn đá đập vào nhau.

He can now cut through tough animal hide.

Nó học được rằng, bằng cách dùng cả 2 tay

SS: Kanzi's learned to make stone tools.

và nện những hòn đá sượt qua nhau,

Video: Kanzi now makes his tools,

just as our ancestors may have made them,

nó có thể tạo ra những mảnh đá lớn và sắc hơn rất nhiều.

two-and-a-half million years ago --

by holding the rocks in both hands, to strike one against the other.

Kanzi chọn một mảnh đá nó nghĩ là đủ sắc.

He has learned that by using both hands

and aiming his glancing blows,

Rất khó để cắt tấm da dày này, cho dù có dùng dao.

he can make much larger, sharper flakes.

Viên đá Kanzi sử dụng cực kì sắc bén

Kanzi chooses a flake he thinks is sharp enough.

và rất lí tưởng để chế tạo dụng cụ, nhưng khó điều khiển,

đòi hỏi những kĩ năng thuần thục.

Viên đá của Kanzi lấy từ Gona, Ethiopia

The tough hide is difficult to cut, even with a knife.

tương tự loại đá được sử dụng bởi tổ tiên châu Phi của loài người

The rock that Kanzi is using is extremely hard

sống cách đây 2.5 triệu năm.

and ideal for stone tool making, but difficult to handle,

Đây là viên đá Kanzi dùng

requiring great skill.

Kanzi's rock is from Gona, Ethiopia

còn đây là những mảnh đá nó đã tạo ra.

and is identical to that used by our African ancestors

Những góc sắc và phẳng này giống như những lưỡi dao.

two-and-a-half million years ago.

Những dụng cụ tổ tiên chúng ta dùng

có những điểm tương đồng nổi bật so với của Kanzi.

These are the rocks Kanzi used

and these are the flakes he made.

The flat sharp edges are like knife blades.

Compare them to the tools our ancestors used;

Panbanisha đang chờ được đi dạo trong rừng

they bear a striking resemblance to Kanzi's.

Nó ngồi ngóng ra ngoài cửa sổ.

Đây nhé- tôi sẽ cho các bạn thấy những điều không ngờ tới.

Video: Đã mấy ngày liền, Pabanisha chưa được ra ngoài chơi.

Panbanisha is longing to go for a walk in the woods.

She keeps staring out the window.

Tôi vẫn thường nói về ngôn ngữ.

Video: Rồi Panbanisha làm một hành động bất ngờ.

SS: This is -- let me show you something we didn't think they would do.

Nhưng vì lời khuyên đừng làm những việc thông thường

Video: For several days now, Panbanisha has not been outside.

những chú vượn này cũng có ngôn ngữ.

Đó là ngôn ngữ tượng hình.

Nó lấy một mẩu phấn

và bắt đầu viết gì đó lên sàn.

SS: I normally talk about language.

Nó đang viết gì thế?

Video: Then Panbanisha does something unexpected.

SS: But since I'm advised not to do what I normally do,

I haven't told you that these apes have language.

Nó cũng nói được bằng ngôn ngữ của mình.

It's a geometric language.

Video: She takes a piece of chalk

and begins writing something on the floor.

Giờ nó tới gần tiến sĩ Sue, và bắt đầu viết lại.

What is she writing?

Trên bàn phím này có những biểu tượng

(Nhạc)

Chúng đọc tên khi nó chạm vào.

Panbanisha đang nói với tiến sĩ Sue về nơi nó muốn tới.

SS: She's also saying the name of that, with her voice.

"A frame" tượng trưng cho chiếc lều ở trong rừng.

Video: Now she comes up to Dr. Sue and starts writing again.

Đây là kí tự Panbanisha viết ra so với biểu tượng trên bảng điều khiển.

SS: These are her symbols on her keyboard.

(Music)

They speak when she touches them.

Video: Panbanisha is communicating to Dr. Sue where she wants to go.

"A frame" represents a hut in the woods.

Compare the chalk writing with the lexigram on the keyboard.

Nó bắt đầu viết những kí tự trên nền nhà.

Tốt đấy. Đẹp lắm, Panbanisha.

Ban đầu chúng tôi không nhận ra nó đang làm gì,

cho tới khi chúng tôi đứng lùi lại, quan sát và xoay kí tự đó.

Panbanisha began writing the lexigrams on the forest floor.

Kí tự này biểu thị một địa điểm trong rừng.

Nét cong này rất giống kí tự gốc.

SS (video): Very nice. Beautiful, Panbanisha.

SS: At first we didn't really realize what she was doing,

Biểu tượng tiếp theo Panbanisha viết ra là "vòng cổ"

until we stood back and looked at it and rotated it.

biểu thị chiếc vòng Panbanisha phải đeo mỗi khi ra ngoài chơi.

Video: This lexigram also refers to a place in the woods.

The curved line is very similar to the lexigram.

Đấy là một quy định của trung tâm.

Biểu tượng này không rõ ràng như những cái khác,

The next symbol Panbanisha writes represents "collar."

nhưng có thể thấy Panbanisha đang cố thể hiện một nét cong

It indicates the collar that Panbanisha must wear when she goes out.

và vài đường thẳng.

Các nhà nghiên cứu bắt đầu ghi lại những lời của Panbanisha

SS: That's an institutional requirement.

Video: This symbol is not as clear as the others,

thể hiện bằng các kí tự viết bằng phấn trắng trên sàn.

but one can see Panbanisha is trying to produce a curved line

Panbanisha quan sát

và nhanh chóng viết theo.

and several straight lines.

Researchers began to record what Panbanisha said,

Khả năng của vượn Bonobo gây kinh ngạc cho các nhà khoa học trên thế giới.

by writing lexigrams on the floor with chalk.

Làm sao chúng có thể phát triển đến vậy?

Chúng tôi tìm ra điều quan trọng nhất

Panbanisha watched.

cho phép vượn Bonobo hiểu ngôn ngữ không phải qua dạy dỗ.

Soon she began to write as well.

Đơn giản là cứ sử dụng ngôn ngữ với chúng,

The Bonobo's abilities have stunned scientists around the world.

vì động lực tiếp thu ngôn ngữ

How did they develop?

là để hiểu những người thân xung quanh đang nói gì với mình.

SS (video): We found that the most important thing

for permitting Bonobos to acquire language is not to teach them.

Một khi đã có khả năng hiểu điều đó,

việc sử dụng ngôn ngữ

It's simply to use language around them,

sẽ phát triển tự nhiên không gò bó.

because the driving force in language acquisition

is to understand what others, that are important to you, are saying to you.

Chúng tôi muốn tạo ra một môi trường mà trong đó

vượn Bonobo, như các cá thể khác mà chúng tương tác cùng

Once you have that capacity,

the ability to produce language

chúng tôi muốn tạo ra một nơi để chúng được vui vẻ

comes rather naturally and rather freely.

một nơi mà mọi sinh vật xung quanh

đều có ý nghĩa với chúng.

So we want to create an environment in which Bonobos,

like all of the individuals with whom they are interacting --

Môi trường nơi đây bộc lộ những khả năng không ngờ tới

của Kanzi và Panbanisha.

we want to create an environment in which they have fun,

and an environment in which the others

are meaningful individuals for them.

Panbanisha đang thích thú chơi đùa với chiếc đàn harmonica.

Narrator: This environment brings out unexpected potential

in Kanzi and Panbanisha.

và Nyota giờ đã được một tuổi, giành lấy cây đàn.

Nó sốt sắng ngó vào miệng mẹ nó.

Chắc nó đang tìm xem âm thanh đến từ đâu.

Panbanisha is enjoying playing her harmonica,

Tiến sĩ Sue nghĩ rằng cần để trí tò mò phát triển.

until Nyota, now one year old, steals it.

Then he peers eagerly into his mother's mouth.

Is he looking for where the sound came from?

Dr. Sue thinks it's important to allow such curiosity to flourish.

Lần này Panbanisha đang chơi một chiếc đàn piano điện tử.

Nó không bị buộc phải học chơi đàn

mà do trông thấy một nhà nghiên cứu chơi và muốn học theo.

This time Panbanisha is playing the electric piano.

She wasn't forced to learn the piano;

she saw a researcher play the instrument and took an interest.

Đánh đi nào. Đánh đi. Cô đang nghe đây.

Gõ lại đoạn thật nhanh vừa rồi nào. Đúng rồi, đoạn đó đấy.

Kanzi đang chơi đàn phiến gỗ.

Nó hăng hãi gõ bằng cả hai tay đệm theo giọng hát của tiến sĩ Sue.

Researcher: Go ahead. Go ahead. I'm listening.

Do that real fast part that you did. Yeah, that part.

Kanzi và Panbanisha

đều được kích thích trong môi trường vui nhộn này

càng khuyến khích sự hình thành của những năng lực văn hóa này.

Narrator: Kanzi plays the xylophone;

using both hands he enthusiastically accompanies Dr. Sue's singing.

(Cười)

Kanzi and Panbanisha

are stimulated by this fun-filled environment,

which promotes the emergence of these cultural capabilities.

Ok, giờ đuổi theo bọn quái vật nào. Bắt lấy chúng.

Ăn cả mấy quả cherry nữa nhé.

(Laughter)

Cẩn thận, giờ phải tránh bọn chúng ra.

Lại đuổi theo được rồi, đuổi theo chúng đi.

Researcher: OK, now get the monsters. Get them.

Take the cherries too.

Giờ phải tránh ra nhé. Tránh đi.

Now watch out, stay away from them now.

Chạy đi nào. Chạy mau.

Giờ mình đuổi theo được rồi. Bắt chúng đi.

Now you can chase them again. Time to chase them.

Ôi không!

Now you have to stay away. Get away.

Kanzi giỏi quá. Rất giỏi. Cảm ơn em nhé.

Run away. Run.

Now we can chase them again. Go get them.

Không một ai, vượn Bonobo hay con người, có thể tưởng tượng được điều này.

Oh no!

Good Kanzi. Very good. Thank you so much.

Chúng ta có một một trường đa chủng loài, mà chúng tôi gọi là "văn hóa người-vượn".

Narrator: None of us, Bonobo or human, can possibly even imagine?

Chúng tôi học cách sống của chúng.

Chúng tôi học các giao tiếp với chúng

bằng những giọng rít rất chói tai.

Chúng tôi hiểu rằng chúng cũng có ngôn ngữ của riêng mình trong tự nhiên.

SS: So we have a bi-species environment, we call it a "panhomoculture."

Chúng đang học cách để sống như con người.

Chúng tôi tin rằng điều quyết định ở đây không phải sinh học, mà là văn hóa.

We're learning how to become like them.

Vậy nên, chúng ta cùng chia sẻ những công cụ, công nghệ và ngôn ngữ

We're learning how to communicate with them,

in really high-pitched tones.

với những giống loài khác.

We're learning that they probably have a language in the wild.

Cảm ơn các bạn!

And they're learning to become like us.

Because we believe that it's not biology; it's culture.

So we're sharing tools and technology and language

with another species.

Thank you.