Lessons from the longest study on human development | Helen Pearson

Translator: Mahmudije Dina Reviewer: Helena Bedalli

Sot dua t'ju rrëfej diçka.

Today I want to confess something to you,

but first of all I'm going to ask you a couple of questions.

Por më parë dua t'ju bëj disa pyetje.

How many people here have children?

Sa nga ju kanë fëmijë?

And how many of you are confident

Sa nga ju besojnë

that you know how to bring up your children

se e dinë si ta rrisin fëmijën e tyre

in exactly the right way?

në mënyrën më të mirë?

(Laughter)

(Të qeshura)

OK, I don't see too many hands going up on that second one,

Dakord, nuk shoh shumë duar të ngritura.

and that's my confession, too.

Ky është edhe rrëfimi im.

I've got three boys;

Kam 3 djem;

they're three, nine and 12.

janë tre, nëntë dhe 12 vjeç.

And like you, and like most parents,

Ashtu si ju, si shumë prindër,

the honest truth is I have pretty much no idea what I'm doing.

e vërteta është se nuk e kam idenë se çfarë po bëj.

I want them to be happy and healthy in their lives,

Dua të jenë të lumtur dhe të shëndetshëm,

but I don't know what I'm supposed to do

por nuk e di çfarë supozohet të bëj

to make sure they are happy and healthy.

që të sigurohem për këtë.

There's so many books offering all kinds of conflicting advice,

Ka shumë libra me këshilla kontradiktore,

it can be really overwhelming.

mund të bëhet stresuese.

So I've spent most of their lives just making it up as I go along.

Pjesën më të madhe të jetës së tyre, kam mësuar me kalimin e kohës.

However, something changed me a few years ago,

Sidoqoftë, diçka më ndryshoi vite më parë

when I came across a little secret that we have in Britain.

kur zbulova një sekret të vogël që kemi në Angli.

It's helped me become more confident about how I bring up my own children,

Më ka ndihmuar të fitoj besim sesi i rris fëmijët e mi

and it's revealed a lot about how we as a society can help all children.

dhe ka zbuluar shumë sesi ne si shoqëri

mund të ndihmojmë të gjithë fëmijët.

I want to share that secret with you today.

Dua ta ndaj këtë sekret me ju sot.

For the last 70 years,

70 vitet e fundit,

scientists in Britain have been following thousands of children through their lives

shkencëtarët në Angli kanë studiuar mijëra fëmijë gjatë jetës së tyre

as part of an incredible scientific study.

si pjesë e një studimi shkencor të mahnitshëm.

There's nothing quite like it anywhere else in the world.

Nuk ka të dytë si ai në botë.

Collecting information on thousands of children

Mbledhja e të dhënave të mijëra fëmijëve,

is a really powerful thing to do,

është diçka e mirë

because it means we can compare the ones who say,

sepse mund të krahasojmë

do well at school or end up healthy or happy or wealthy as adults,

ata që dalin mirë në shkollë dhe bëhen të rritur të lumtur

and the ones who struggle much more,

me ata që përballen me shumë pengesa.

and then we can sift through all the information we've collected

Mund t'i përzgjedhim këto të dhëna

dhe të përpiqemi të kuptojmë pse jetët e tyre shkuan ndryshe.

and try to work out why their lives turned out different.

This British study -- it's actually a kind of crazy story.

Studimi britanik është në fakt një histori e çmendur.

So it all starts back in 1946,

Gjithçka filloi në vitin 1946,

just a few months after the end of the war,

pak muaj pas përfundimit të luftës.

when scientists wanted to know

Shkencëtarët donin të dinin

what it was like for a woman to have a baby at the time.

si ishte për një grua të kishte fëmijë në atë kohë.

They carried out this huge survey of mothers

Ata kryen një studim të gjerë të mamave

and ended up recording the birth of nearly every baby

dhe regjistruan lindjen e çdo foshnjeje

born in England, Scotland and Wales in one week.

të lindur në Angli, Skoci dhe Wells në një javë.

That was nearly 14,000 babies.

Ishin rreth 14000 foshnje.

The questions they asked these women

Pyetjet që ju bënë këtyre grave

are very different than the ones we might ask today.

janë të ndryshme nga ato që mund të pyesim sot.

They sound really old-fashioned now.

Tingëllojnë të dala mode sot.

They asked them things like,

I pyetën për gjëra si:

"During pregnancy,

"Gjatë shtatëzënisë,

did you get your full extra ration of a pint of milk a day?"

e keni pirë racionin shtesë të qumështit?"

"How much did you spend on smocks, corsets,

"Sa keni shpenzuar në fustane, korse,

nightdresses, knickers and brassieres?"

këmisha nate, mbathje dhe reçipeta?

And this is my favorite one:

Kjo është e preferuara ime:

"Who looked after your husband while you were in bed with this baby?"

"Kush u kujdes për bashkëshortin ndërkohë që kishit foshnjën?

(Laughter)

(Të qeshura)

Now, this wartime study actually ended up being so successful

Ky studim në kohë lufte doli i suksesshëm.

that scientists did it again.

Madje, shkencëtarët e bënë prapë.

They recorded the births of thousands of babies born in 1958

Regjistruan lindjet e mijëra foshnjeve në 1958

and thousands more in 1970.

dhe mijëra të tjerë në 1970.

They did it again in the early 1990s,

E bënë përsëri në fillim të viteve '90

and again at the turn of the millennium.

dhe prapë në fillim të mijëvjeçarit të ri.

Altogether, more than 70,000 children have been involved in these studies

Në total janë përfshirë në studim

across those five generations.

më shumë se 70 000 fëmijë të pesë brezave.

They're called the British birth cohorts,

Quhen grupet e lindjeve britanike

and scientists have gone back and recorded more information

dhe shkencëtarët kanë regjistruar më shumë informacion

on all of these people every few years ever since.

për secilin çdo dy vjet që atëherë.

The amount of information that's now been collected on these people

Sasia e informacionit të grumbulluar është marramendëse.

is just completely mind-boggling.

It includes thousands of paper questionnaires

Përfshin mijëra pyetësorë

and terabytes' worth of computer data.

dhe të dhëna kompjuterike në terabajt.

Scientists have also built up a huge bank of tissue samples,

Shkencëtarët kanë ndërtuar një bankë të mostrave të qelizave

which includes locks of hair, nail clippings, baby teeth and DNA.

që përfshin fije floku, thonj, dhëmbë dhe ADN.

They've even collected 9,000 placentas from some of the births,

Janë grumbulluar 9000 placenta nga disa prej lindjeve,

which are now pickled in plastic buckets in a secure storage warehouse.

që tashmë ruhen në kova plastike në një depo magazinimi të sigurt.

This whole project has become unique --

I gjithë ky projekt është kaq i veçantë

so, no other country in the world is tracking generations of children

sa asnjë shtet tjetër në botë nuk gjurmon brezat e fëmijëve

in quite this detail.

në kaq hollësi.

These are some of the best-studied people on the planet,

Këta janë disa nga njerëzit të studiuar më mirë në planet

and the data has become incredibly valuable for scientists,

dhe të dhënat janë shumë të vlefshme për shkencëtarët

generating well over 6,000 academic papers and books.

duke prodhuar më shumë se 6000 dokumente dhe libra akademikë.

But today I want to focus on just one finding --

Sot dua të përqëndrohem vetëm në nje gjetje-

perhaps the most important discovery to come from this remarkable study.

ndoshta zbulimi më i madh i këtij studimi të mrekullueshëm.

And it's also the one that spoke to me personally,

Është ai që përdora personalisht

because it's about how to use science to do the best for our children.

sepse të mëson si të përdorësh shkencën për të bërë më të mirën për fëmijët tanë.

So, let's get the bad news out of the way first.

Së pari, le të heqim qafe lajmet e këqija.

Perhaps the biggest message from this remarkable study is this:

Mesazhi më i madh nga ky studim është:

don't be born into poverty or into disadvantage,

Mos lind në varfëri ose në situata të pavorshme,

because if you are,

sepse nëse është kështu,

you're far more likely to walk a difficult path in life.

ka shumë gjasa të kesh vështirësi në jetë.

Many children in this study were born into poor families

Shumë fëmijë në këtë studim u lindën në familje të varfëra

or into working-class families that had cramped homes or other problems,

ose në familje të klasës punëtore që kishin shtëpi të vogla dhe probleme.

and it's clear now that those disadvantaged children

Qartazi, këta fëmijë të disavantazhuar

have been more likely to struggle on almost every score.

kanë patur shumë gjasa të kenë vështirësi.

They've been more likely to do worse at school,

Kanë patur shumë gjasa të dalin keq në shkollë,

to end up with worse jobs and to earn less money.

të gjejnë punë më pak të paguara.

Now, maybe that sounds really obvious,

Ndoshta kjo tingëllon shumë qartë,

but some of the results have been really surprising,

por disa nga rezultatet ishin befasuese.

so children who had a tough start in life

Pra, fëmijët me një fillim të vështirë

are also more likely to end up unhealthy as adults.

ka shumë gjasa të bëhen të rritur të pashëndetshëm.

They're more likely to be overweight,

Ka mundësi të bëhen obezë,

to have high blood pressure,

të kenë tension të lartë gjaku

and then decades down the line,

dhe pas shumë dekadash,

more likely to have a failing memory, poor health and even to die earlier.

të kenë probleme me kujtesën, shëndet të ligë dhe të vdesin më herët.

Now, I talked about what happens later,

Ju fola për atë që ndodh më vonë,

but some of these differences emerge at a really shockingly early age.

por disa nga këto ndryshime dalin në pah herët në moshë.

In one study,

Në një studim,

children who were growing up in poverty

fëmijë që rriten në varfëri

were almost a year behind the richer children on educational tests,

ishin rreth një vit pas fëmijëve të pasur në testet shkollore,

and that was by the age of just three.

kjo që në moshën 3 vjeçare.

These types of differences have been found again and again across the generations.

Këto tipe ndryshimesh janë hasur në breza.

It means that our early circumstances have a profound influence

Do të thotë se rrethanat e hershme

kanë ndikim të rëndësishëm

on the way that the rest of our lives play out.

në mënyrën si shkon pjesa tjetër e jetës.

And working out why that is

Dhe të zbulosh pse ndodh kjo,

is one of the most difficult questions that we face today.

është një ndër pyetjet më të vështira që përballemi sot.

So there we have it.

Ja tek e kemi.

The first lesson for successful life, everyone, is this:

Mësimi i parë për një jetë të suksesshme:

choose your parents very carefully.

Zgjidhini me shumë kujdes prindërit.

(Laughter)

Don't be born into a poor family or into a struggling family.

(Të qeshura)

Mos lindni në një familje të varfër apo me probleme.

Now, I'm sure you can see the small problem here.

Tani mund ta dalloni problemin këtu.

We can't choose our parents or how much they earn,

Nuk mund t'i zgjedhim prindërit apo sa të fitojnë,

but this British study has also struck a real note of optimism

por ky studim britanik përçon pozitivitet

by showing that not everyone who has a disadvantaged start

duke treguar që jo çdo njeri

me një fillim me disavantazhe

ends up in difficult circumstances.

përfundon në rrethana të vështira.

As you know, many people have a tough start in life,

Shumë njerëz kanë një fillim të vështirë në jetë.

but they end up doing very well on some measure nevertheless,

Megjithatë ia dalin shumë mirë.

and this study starts to explain how.

Ky studim fillon të shpjegojë pse.

So the second lesson is this:

Mësimi i dytë është ky:

parents really matter.

Prindërit kanë rëndësi.

In this study,

Në këtë studim,

children who had engaged, interested parents,

fëmijët që kanë prindër të përfshirë,

ones who had ambition for their future,

njerëz ambiciozë,

were more likely to escape from a difficult start.

kanë shumë gjasa ta kapërcejnë fillimin e vështirë.

It seems that parents and what they do are really, really important,

Siç duket, prindërit dhe ajo që bëjnë është shumë e rëndësishme

especially in the first few years of life.

veçanërisht në vitet e para të jetës.

Let me give you an example of that.

Më lejoni t'ju jap një shembull.

In one study,

Në një studim,

scientists looked at about 17,000 children who were born in 1970.

shkencëtarët vëzhguan rreth 17000 fëmijë të lindur në 1970.

They sifted all the mountains of data that they had collected

Përzgjodhën një mal me të dhëna

to try to work out

që të përpiqen të zbulojnë

what allowed the children who'd had a difficult start in life

çfarë bënte që fëmijët me një fillim të vështirë,

to go on and do well at school nevertheless.

të dalin mirë në shkollë.

In other words, which ones beat the odds.

Me fjalë të tjera, kush del jashtë pritshmërive.

The data showed that what mattered more than anything else was parents.

Të dhënat treguan se më shumë se gjithçka kishin rëndësi prindërit.

Having engaged, interested parents in those first few years of life

Të pasurit prindër të përfshirë në vitet e para të jetës

was strongly linked to children going on to do well at school later on.

lidhet ngushtë me performancën e mirë në shkollë.

In fact, quite small things that parents do

Në fakt, gjërat e vogla që bëjnë prindërit

are associated with good outcomes for children.

lidhen me rezultatet e mira të fëmijëve.

Talking and listening to a child,

Të folurit dhe të dëgjuarit e fëmijës,

responding to them warmly,

të përgjigjurit me mirësjellje,

teaching them their letters and numbers,

mësimi i gërmave dhe numrave,

taking them on trips and visits.

udhëtimet dhe vizitat.

Reading to children every day seems to be really important, too.

Po ashtu është e rëndësishme t'i lexosh fëmijës çdo ditë.

So in one study,

Në një studim,

children whose parents were reading to them daily when they were five

fëmijët, prindërit e të cilëve iu lexonin çdo ditë kur ishin 5 vjeç

and then showing an interest in their education at the age of 10,

dhe tregonin interes në edukimin e tyre në moshën 10 vjeçare,

were significantly less likely to be in poverty at the age of 30

kishin më pak gjasa të ishin të varfër në moshën 30 vjeçare

than those whose parents weren't doing those things.

sesa ata fëmijë prindërit e të cilëve nuk i bënin këto gjëra.

Now, there are huge challenges with interpreting this type of science.

Ka shumë sfida në interpretimin e kësaj lloj shkence.

These studies show that certain things that parents do

Këto studime tregojnë që gjërat që bëjnë prindërit

are correlated with good outcomes for children,

lidhen me rezultatet e mira të fëmijëve.

but we don't necessarily know those behaviors caused the good outcomes,

Por nuk e dimë me siguri që këto veprime sjellin rezultatet e mira

or whether some other factor is getting in the way.

apo nëse ndërhyjnë faktorë të tjerë.

For example, we have to take genes into account,

Për shembull, duhet të marrim parasysh

and that's a whole other talk in itself.

gjenetikën që është një çështje më vete.

But scientists working with this British study

Shkencëtarët që punuan me këtë studim

are working really hard to get at causes,

po punojnë shumë që të arrijnë te shkaqet.

and this is one study I particularly love.

Ky studim më pëlqen shumë.

In this one,

Tek ky studiuan

they looked at the bedtime routines of about 10,000 children

rutinën e gjumit tek rreth 10000 fëmijë

born at the turn of the millennium.

të lindur në fillim të mijëvjeçarit.

Were the children going to bed at regular times,

Kishin fëmijët një orar fiks

or did they go to bed at different times during the week?

apo flinin në orë të ndryshme gjatë javës?

The data showed that those children who were going to bed at different times

Të dhënat treguan se fëmijët që flinin në orë të ndryshme

were more likely to have behavioral problems,

kishin më shumë gjasa të shfaqnin sjellje problematike.

and then those that switched to having regular bedtimes

Ata që filluan të flinin në një orar të caktuar,

often showed an improvement in behavior,

shfaqën përmirësime në sjellje.

and that was really crucial,

Kjo ishte shumë e rëndësishme

because it suggested it was the bedtime routines

sepse sugjeronte se rutina e gjumit

that were really helping things get better for those kids.

i ndihmoi këta fëmijë të përmirësohen.

Here's another one to think about.

Ka dhe një tjetër.

In this one,

Në këtë studim,

scientists looked at children who were reading for pleasure.

shkencëtarët studiuan fëmijë që lexonin për kënaqësi.

That means that they picked up a magazine, a picture book, a story book.

Pra, fëmijë që lexonin një revistë, një libër me figura apo me histori.

The data showed that children who were reading for pleasure

Të dhënat treguan se fëmijët që e bënin

at the ages of five and 10

këtë në moshën 5 dhe 10 vjeçare,

were more likely to go on in school better, on average,

kishin më shumë gjasa të performojnë mirë në shkollë

on school tests later in their lives.

dhe të dalin më mirë në provime më vonë.

And not just tests of reading,

Jo vetëm në provime lidhur me leximin,

but tests of spelling and maths as well.

por edhe në gërmëzim dhe matematikë.

This study tried to control for all the confounding factors,

Ky studim u përpoq të kontrollonte të gjithë faktorët,

so it looked at children who were equally intelligent

kështu që studioi fëmijë njëlloj të zgjuar

and from the same social-class background,

dhe me të njëjtin bagazh social.

so it seemed as if it was the reading which really helped those children

Dukej sikur leximi i ndihmoi këta fëmijë

go on and score better on those school tests later in their lives.

të dalin mirë në provimet e mëvonshme.

Now at the start,

Në filllim,

I said the first lesson from this study

thashë që mësimi i parë nga ky studim

was not to be born into poverty or into disadvantage,

ishte të mos lindësh në varfëri

because those children tend to follow more difficult paths in their lives.

sepse këta fëmijë priren të ndjekin

rrugë më të vështira në jetë.

But then I said that parenting matters,

Pastaj thashë se prindërimi ka rëndësi

and that good parenting, if you can call it that,

dhe se të jesh prind i mirë

helps children beat the odds

e ndihmon fëmijën t'ia dalë mbanë dhe të kapërcejë pengesat.

and overcome some of those early disadvantages.

So wait,

Prisni!

does that actually mean, then, that poverty doesn't matter after all?

Mos do të thotë që varfëria s'ka rëndësi?

You could argue it doesn't matter if a child is born poor --

Ju mund të thoni se nuk ka rëndësi nëse një fëmijë lind në varfëri

as long as their parents are good parents, they're going to do just fine.

për sa kohë ka prindër të mirë.

I don't believe that's true.

Nuk besoj se kjo është e vërtetë.

This study shows that poverty and parenting matter.

Ky studim tregon se varfëria dhe prindërimi kanë rëndësi.

And one study actually put figures on that,

Një studim vëzhgoi fëmijë të rritur në varfëri

so it looked at children growing up in persistent poverty

and how well they were doing at school.

dhe sesi performonin ata në shkollë.

The data showed

Të dhënat treguan se

that even when their parents were doing everything right --

edhe pse prindërit bënin gjithçka si duhej,

putting them to bed on time

i çonin në shtrat në kohë

and reading to them every day and everything else --

dhe iu lexonin çdo ditë e gjithçka tjetër,

that only got those children so far.

fëmijët nuk arritën rezultate shumë të larta.

Good parenting only reduced the educational gap

Prindërimi i mirë thjesht zvogëlonte boshllëkun e shkollimit

between the rich and poor children by about 50 percent.

mes fëmijëve të pasur dhe atyre të varfër me rreth 50%.

Now that means that poverty leaves a really lasting scar,

Kjo do të thotë se varfëria lë gjurmë

and it means that if we really want to ensure the success and well-being

dhe se nëse duam të sigurohemi për suksesin dhe mirëqenien

of the next generation,

e brezit të ardhshëm,

then tackling child poverty is an incredibly important thing to do.

atëherë përballja me varfërinë është shumë e rëndësishme.

Now, what does all this mean for you and me?

Çfarë do të thotë kjo për mua dhe ju?

Are there lessons here we can all take home and use?

A ka mësime këtu që mund t'i përdorim në shtëpi?

As a scientist and a journalist,

Si shkencëtare dhe gazetare,

I like to have some science to inform my parenting ...

më pëlqen prindërimi i bazuar në shkencë.

and I can tell you that when you're shouting at your kids

Kur iu bërtisni fëmijëve të flenë në një orar të caktuar,

to go to bed on time,

it really helps to have the scientific literature on your side.

të ndihmon të kesh shkencën në anën tënde.

(Laughter)

And wouldn't it be great to think

(Të qeshura)

A nuk do të ishte mirë të mendonim

that all we had to do to have happy, successful children

se për të pasur fëmijë të lumtur dhe të suksesshëm,

was to talk to them, be interested in their future,

duhet thjesht të flasim me ta,

të interesohemi për të ardhmen,

put them to bed on time, and give them a book to read?

t'i vëmë të flenë në orar dhe t'u japim një libër?

Our job would be done.

Puna jonë do të mbaronte.

Now, as you can imagine,

Siç mund ta imagjinoni,

the answers aren't quite as simple as that.

përgjigjiet nuk janë aq të thjeshta.

For one thing, this study looks at what happens

Ky studim vëzhgon se çfarë iu ndodh mijëra fëmijëve,

to thousands and thousands of children on average,

but that doesn't necessarily say what will help my child or your child

por nuk thotë se çfarë do të ndihmonte fëmijën tim apo tuajin

or any individual child.

apo cilindo fëmijë.

In the end, each of our children is going to walk their own path,

Në fund secili prej fëmijëve do të ndjekë rrugën e tij

and that's partly defined by the genes they inherit

dhe kjo ndikohet pjesërisht nga gjenet që trashëgojnë

and of course all the experiences they have through their lives,

dhe nga përvojat që përjetojnë në jetë

including their interactions with us, their parents.

përfshirë bashkëveprimin me ne, prindërit.

I will tell you what I did after I learned all this.

Do t'ju rrëfej çfarë bëra pasi mësova të gjithë këtë.

It's a bit embarrassing.

Është pak e sikletshme.

I realized I was so busy working,

Kuptova që isha kaq e zënë duke punuar

and ironically,

dhe në mënyrë ironike,

learning and writing about this incredible study of British children,

mësimi dhe shkrimi mbi këtë studim

të mrekullueshëm të fëmijëve britanik,

that there were days when I hardly even spoke to my own British children.

kishte ditë që flisja pak me djemtë e mi.

So at home, we introduced talking time,

Në shtëpi, futëm në lojë bisedimin,

which is just 15 minutes at the end of the day

rreth 15 minuta në fund të çdo dite

when we talk and listen to the boys.

ne flasim dhe dëgjojmë djemtë.

I try better now to ask them what they did today,

Tani i pyes shumë çfarë bënë gjatë ditës

and to show that I value what they do at school.

dhe për të treguar që e vlerësoj atë që bëjnë në shkollë.

Of course, I make sure they always have a book to read.

Sigurohem të kenë një libër për të lexuar.

I tell them I'm ambitious for their future,

Ju them që jam ambicioze lidhur me të ardhmen e tyre

and I think they can be happy and do great things.

dhe se mendoj se mund të jenë të lumtur

dhe se mund të arrijnë çdo gjë.

I don't know that any of that will make a difference,

Nuk e di nëse ndonjë nga këto

do të bëjë ndryshimin,

but I'm pretty confident it won't do them any harm,

por kam besimin se nuk do t'ju bëjë dëm,

and it might even do them some good.

madje mund t'iu bëjë mirë.

Ultimately, if we want happy children,

Si përfundim, nëse doni fëmijë të lumtur,

all we can do is listen to the science,

vërini veshin shkencës

and of course,

dhe sigurisht,

listen to our children themselves.

vërini veshin vetë fëmijëve.

Thank you.

Ju falemnderit!