Lessons from the longest study on human development | Helen Pearson

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hiwa Foundation II

Today I want to confess something to you,

ئەمڕۆ ئەمەوێ دان بە شتێکا بنێم بۆتان،

but first of all I'm going to ask you a couple of questions.

بەڵام پێش هەموو شتێک ئەمەوێت دوو پرسیارتان لێبکەم.

How many people here have children?

چەند کەس لێرە منداڵیان هەیە؟ و

And how many of you are confident

چەندێک لە ئێوە متمانەی بەخۆیەتی

that you know how to bring up your children

کە بزانێت چۆن مناڵەکەی بەخێوکات

in exactly the right way?

بەشێوەیەکی ڕاست؟

(Laughter)

(پێکەنین)

OK, I don't see too many hands going up on that second one,

باشە، بۆ ئەوەی دووەمیان زۆر دەست نابینم بەرز بکرێتەوە، و

and that's my confession, too.

ئەوە دانپێدانانی منیشە.

I've got three boys;

سێ کوڕم هەیە؛

they're three, nine and 12.

سێ، نۆ، و دوانزە ساڵن.

And like you, and like most parents,

وەک ئێوەش، و وەک زۆر دایک و باوکیش،

the honest truth is I have pretty much no idea what I'm doing.

ڕاستییەکە ئەوەیە کە منیش هیچ بیرۆکەیەکم نییە کە چی ئەکەم.

I want them to be happy and healthy in their lives,

ئەمەوێ دڵخۆش و لەش ساغ بن لە ژیانیاندا،

but I don't know what I'm supposed to do

بەڵام نازانم پێویستە چی بکەم

to make sure they are happy and healthy.

بۆ ئەوەی دڵنیابم لەوەی تەندروست و لەش ساغ ئەبن.

There's so many books offering all kinds of conflicting advice,

چەندین کتێب هەیە کە ئامۆژگاری دژ بەیەک پێشکەش ئەکەن،

it can be really overwhelming.

ئەکرێت نوقمت کەن لەناو خۆیانا.

So I've spent most of their lives just making it up as I go along.

کەواتە بەدرێژایی ژیانیان بەپێی ئەوکاتە بەخێوم کردوون.

However, something changed me a few years ago,

بەڵام، چەند ساڵێک لەمەوبەر شتێک گۆڕیمی،

when I came across a little secret that we have in Britain.

کاتێک نهێنییەکی بچووکم بەرچاو کەوت کە هەمانە لە بەریتانیا.

It's helped me become more confident about how I bring up my own children,

یارمەتی یام زیاتر دڵنیابم لەسەر ئەوەی چۆن مناڵەکانی خۆم بەخێوکەم، و

and it's revealed a lot about how we as a society can help all children.

زۆر شتی ئاشکرا کرد لەسەر ئەوەی چۆن وەک کۆمەڵگایەک یارمەتی هەموو منداڵان بەین.

I want to share that secret with you today.

ئەمەوێ ئەمڕۆ نهێنییەکەتان لەگەڵ هاوبەشکەم.

For the last 70 years,

بۆ ٧٠ ساڵی ڕابردوو،

scientists in Britain have been following thousands of children through their lives

زانایانی بەریتانی لەگەڵ هەزاران منداڵدا ڕۆشتوون بەدرێژایی ژیانیان

as part of an incredible scientific study.

وەک بەشێک لە توێژینەوەیەکی زانستی سەرسوڕهێنەر.

There's nothing quite like it anywhere else in the world.

هیچ شتێکی تری هاوشێوە نییە لە هیچ شوێنێکی تری جیهاندا.

Collecting information on thousands of children

کۆکردنەوەی زانیاری لەسەر هەزاران منداڵ

is a really powerful thing to do,

بەڕاستی کارێکی بەهێزە کراوە،

because it means we can compare the ones who say,

چونکە واتای ئەوەیە ئەتوانین بەراورد بکەین بۆ ئەوانەی ئەڵێن

do well at school or end up healthy or happy or wealthy as adults,

باشبە لە قوتابخانە یان تەندروستبە یان دڵخۆش یان دەوڵەمەند بە گەورەیی، و

and the ones who struggle much more,

ئەوانەش کە زۆر زیاتر ئەناڵێنن، و

and then we can sift through all the information we've collected

ئینجا ئەتوانین بگەڕێین بەناو هەموو زانیارییەکانی کۆمانکردۆتەوە و

and try to work out why their lives turned out different.

هەوڵبەین تێبگەین کە بۆچی ژیانیان ئاوای لێهاتووە.

This British study -- it's actually a kind of crazy story.

ئەم توێژینەوە بەریتانییە -- بەڕاستی چیرۆکێکی شێتانەیە.

So it all starts back in 1946,

هەمووی ساڵی ١٩٤٦ دەستیپێکرد،

just a few months after the end of the war,

تەنیا چەند مانگێک دوای کۆتاییهاتنی جەنگی جیهانی،

when scientists wanted to know

کاتێک زانایان ئەیانویست بزانن

what it was like for a woman to have a baby at the time.

چی ئەگەیەنێت بۆ ژنان لەو کاتەیا مناڵیان ببێت.

They carried out this huge survey of mothers

ئەم سەرژمێرییە گەورەیەیان کرد لەسەر دایکەکان و

and ended up recording the birth of nearly every baby

دەرئەنجام لەدایکبوونی زۆربەی زۆری منداڵەکانیان تۆمارکرد

born in England, Scotland and Wales in one week.

کە لە ئینگلتەرا، سکۆتلەندا و وەیڵس لەدایکبوون لە هەفتەیەکدا.

That was nearly 14,000 babies.

ئەوەش بەنزیکەیی ١٤ هەزار منداڵی ئەکرد.

The questions they asked these women

پرسیارەکانی لەم ژنانەیان ئەکرد

are very different than the ones we might ask today.

زۆر جیاوازن لەو پرسیارانەی لەوانەیە ئەمڕۆ بیانکەین.

They sound really old-fashioned now.

بەڕاستی ئێستا لە پرسیاری کۆنەباو ئەچن.

They asked them things like,

هەندێک شتی لەم جۆرەیان لێئەپرسین،

"During pregnancy,

"لەکاتی دووگیانیدا،

did you get your full extra ration of a pint of milk a day?"

ئازووقەی تەواوی یەک بتڵی شیری زیادەت پێئەدرا بۆ هەر ڕۆژێک؟"

"How much did you spend on smocks, corsets,

"چەندێکت سەرف ئەکرد لە کۆرسێت و کراسی دووگیانی،

nightdresses, knickers and brassieres?"

جلی شەو، و جلی ژێرەوە؟"

And this is my favorite one:

ئەمەشیان زۆر خۆشە بەلامەوە:

"Who looked after your husband while you were in bed with this baby?"

"کێ ئاگای لە مێردەکەت ئەبوو کاتێک لە جێگەیا بوویت لەگەڵ مناڵەکەتا؟"

(Laughter)

(پێکەنین)

Now, this wartime study actually ended up being so successful

ئێستا، ئەم توێژینەوەیەی کاتی جەنگ ئەوەنە سەرکەوتوو بوو

that scientists did it again.

کە زانایان دووبارەشیان کردۆتەوە.

They recorded the births of thousands of babies born in 1958

لەدایکبوونی هەزاران منداڵیان تۆمارکردووە کە لە ١٩٥٨دا لەدایکبوون و

and thousands more in 1970.

هەزارەهای تریش لە ١٩٧٠دا.

They did it again in the early 1990s,

دووبارە لە سەرەتاکانی ١٩٩٠ەکاندا کردوویانەتەوە، و

and again at the turn of the millennium.

دووبارەش لە کۆتایی هەزارەی دووەمدا.

Altogether, more than 70,000 children have been involved in these studies

هەمووی پێکەوە، زیاتر لە ٧٠ هەزار منداڵ بەشێک بوون لەم توێژینەوانە

across those five generations.

بەدرێژایی پێنج نەوە.

They're called the British birth cohorts,

پێیان ئەوترێت کۆمەڵە لەدایکبوونی بەریتانی و

and scientists have gone back and recorded more information

زانیان گەڕاونەتەوە و زانیاری زیاتریان تۆمارکردووە

on all of these people every few years ever since.

لەو کاتەوە بۆ هەموو کەسێک هەموو چەند ساڵ جارێک.

The amount of information that's now been collected on these people

بڕی زانیارییەکەی کە ئێستا کۆئەکرێتەوە لەسەر ئەم کەسانە

is just completely mind-boggling.

بەتەواوەتی سەرسوڕهێنەرە.

It includes thousands of paper questionnaires

هەزاران کاغەزە لە پرسیارکردن و

and terabytes' worth of computer data.

دەیان تێرابایت زانیاری کۆمپیتەر.

Scientists have also built up a huge bank of tissue samples,

زانایان بانقێکی گەورەی نموونەی شانەشیان بنیاتناوە،

which includes locks of hair, nail clippings, baby teeth and DNA.

کە تۆپەڵە قژ، نینۆک، ددانی منداڵ و دی ئێن ئەیشی لەخۆگرتووە.

They've even collected 9,000 placentas from some of the births,

٩ هەزار وێڵاشی هەندێک لە لەدایکبوونەکانیشیان هەڵگرتۆتەوە،

which are now pickled in plastic buckets in a secure storage warehouse.

کە ئێستا لە سەتڵی پلاستیکیدا هەڵگیراون لە گەنجینەیەکی تایبەتدا.

This whole project has become unique --

ئەم پرۆژەیە زۆر تایبەتە لەوەدا --

so, no other country in the world is tracking generations of children

کە هیچ وڵاتێکی تری جیهان بەدوای نەوەکانی منداڵاندا ناچێت

in quite this detail.

بەم وردەکارییە زۆرە.

These are some of the best-studied people on the planet,

ئەمانە هەندێکن لەو کەسانەی بە باشترین شێوە توێژینەوەیان لەسەر کراوە، و

and the data has become incredibly valuable for scientists,

زانیارییەکەی دەریخستووە هەتا بڵێی بەنرخە بۆ زانایان،

generating well over 6,000 academic papers and books.

زیاتر لە ٦ هەزار توێژینەوەی ئەکادیمی و کتێبی لەسەر دەرکراوە.

But today I want to focus on just one finding --

بەڵام ئەمڕۆ ئەمەوێ تیشک بخەمە سەر یەک دۆزینەوە --

perhaps the most important discovery to come from this remarkable study.

لەوانەیە گرنگترین دۆزینەوە بێت کە لەم توێژینەوە بێهاوتایەوە هاتبێت.

And it's also the one that spoke to me personally,

هەروەها ئەوەشیانە کە زۆر بەتایبەتی گرنگە بۆ من،

because it's about how to use science to do the best for our children.

چونکە دەربارەی ئەوەیە کە چۆن زانست بەکاربێنیت بۆ ئەنجامدانی باشترین بۆ منداڵەکانمان.

So, let's get the bad news out of the way first.

بۆیە با یەکەمجار هەواڵە خراپەکە لابەرین لەسەر ڕێگەکە.

Perhaps the biggest message from this remarkable study is this:

لەوانەیە گەورەترین پەیام لەم توێژینەوە بێوێنەیە ئەمە بێت:

don't be born into poverty or into disadvantage,

لەدایک مەبە بۆناو هەژاری یان دۆخێکی نالەبار،

because if you are,

چونکە ئەگەر وابیت،

you're far more likely to walk a difficult path in life.

ئەگەری زۆر زیاتر ئەبێت ڕێگایەکی قورسترت هەبێت لە ژیانا.

Many children in this study were born into poor families

زۆر منداڵ لەم توێژینەوەیەیا لەدایکبوون بۆناو خێزانی هەژار

or into working-class families that had cramped homes or other problems,

یان بۆناو خێزانی چینەکانی کرێکاران کە ماڵی بچووک یان کێشەی تریان هەبووە، و

and it's clear now that those disadvantaged children

ئێستا زۆر ڕوونە کە ئەو منداڵانەی لە دۆخی نالەباردان

have been more likely to struggle on almost every score.

ئەگەریان زیاتر بووە لە هەموو نمرەیەکدا زیاتر بناڵێنن.

They've been more likely to do worse at school,

ئەگەریان زیاتر بووە کە خراپتر بن لە قوتابخانە،

to end up with worse jobs and to earn less money.

دەرئەنجام کاری خراپتریان دەستکەوێت و پارەیەکی کەمتریان دەستکەوێت.

Now, maybe that sounds really obvious,

ئێستاش، ئەوە لەوانەیە ئاشکرا بێت،

but some of the results have been really surprising,

بەڵام هەندێک لە ئەنجامەکان بەڕاستی سەرسامکەرن،

so children who had a tough start in life

بۆیە منداڵەکانی کە سەرەتایەکی قورسیان هەبووە لە ژیاندا

are also more likely to end up unhealthy as adults.

ئەگەریان زیاترە کە گەورەبوون کەمتر لەشیان ساغبێت.

They're more likely to be overweight,

ئەگەریان زیاترە کێشیان زۆربێت،

to have high blood pressure,

پەستانی خوێنیان بەرز بێت، و

and then decades down the line,

ئینجا دوای چەندین دەیەش،

more likely to have a failing memory, poor health and even to die earlier.

ئەگەریان زیاترە یادەوەرییان خراپ بێت، تەندروستیان تێکچێت، و تەنانەت زووتریش بمرن.

Now, I talked about what happens later,

ئێستا، باسی ئەوەم کرد دواتر چی ڕووئەیات،

but some of these differences emerge at a really shockingly early age.

بەڵام هەندێک لەم جیاوازییانە لە تەمەنێکی زۆر زوودا سەرهەڵئەیەن.

In one study,

لە توێژینەوەیەکدا،

children who were growing up in poverty

منداڵەکانی لە هەژاریدا گەورە ئەبوون

were almost a year behind the richer children on educational tests,

نزیکەی ساڵێک لەدوای منداڵە دەوڵەمەنترەکانەوە بوون لە تاقیکردنەوەکاندا، و

and that was by the age of just three.

ئەوەش هەتا تەمەنی سێ ساڵی.

These types of differences have been found again and again across the generations.

ئەم جۆرە جیاوازییانە دووبارە و دووبارە دۆزراوەتەوە بەدرێژایی نەوەکان.

It means that our early circumstances have a profound influence

واتای ئەوەیە کە بارودۆخە سەرەتاکانمان کاریگەری بەرچاوی هەیە

on the way that the rest of our lives play out.

لەسەر ئەوەی بەشەکەی تری ژیانمان چۆن ئەبێت.

And working out why that is

گەڕانیش بۆ هۆکاری ئەوە

is one of the most difficult questions that we face today.

یەکێکە لە قورسترین پرسیارەکانی کە ئەمڕۆ ڕووبەڕووی ئەبینەوە.

So there we have it.

کەواتە بەردەستخراوە بۆمان.

The first lesson for successful life, everyone, is this:

یەکەم وانە بۆ ژیانی سەرکەوتوو، ئەمەیە:

choose your parents very carefully.

زۆر بە وریاییەوە دایک و باوکت هەڵبژێرە.

(Laughter)

Don't be born into a poor family or into a struggling family.

(پێکەنین)

لەدایک مەبە بۆناو خێزانێکی هەژار یان خێزانێک کە ئەناڵێنێت.

Now, I'm sure you can see the small problem here.

ئێستا دڵنیام کە لێرەیا کێشە بچووکەکە ئەبینن.

We can't choose our parents or how much they earn,

ناتوانین دایک و باوکمان هەڵبژێرین یان هەڵیبژێرین چەندێک پەیا ئەکەن،

but this British study has also struck a real note of optimism

بەڵام ئەم توێژینەوە بەریتانییە گەشبینییەکیشی خستۆتە ئاراوە

by showing that not everyone who has a disadvantaged start

بە نیشاندانی ئەوەی هەموو ئەوانەی دەستپێکێکی ناخۆشیان هەیە

ends up in difficult circumstances.

کۆتاییەکەشیان بارودۆخێکی قورس نابێت.

As you know, many people have a tough start in life,

وەک ئەزانن، زۆر کەس دەستپێکێکی قورسیان هەیە لە ژیاندا،

but they end up doing very well on some measure nevertheless,

بەڵام هەرچۆنێک بێت لە هەندێک لایەندا زۆر باش ئەبن، و

and this study starts to explain how.

ئەم توێژینەوە ڕوونی ئەکاتەوە چۆن ئەوە ئەبێـ.

So the second lesson is this:

وانەی دووەم ئەمەیە:

parents really matter.

دایکان و باوکان بەڕاستی گرنگن.

In this study,

لەم توێژینەوەیەیا،

children who had engaged, interested parents,

منداڵانەی دایک و باوکیان بە بایەخ بوون،

ones who had ambition for their future,

ئەوانەی گرنگیان بە داهاتووی منداڵەکە یاوە،

were more likely to escape from a difficult start.

ئەگەریان زیاتر بووە لەو دەستپێکە قورسە ڕزگاریان بێت.

It seems that parents and what they do are really, really important,

لەوە ئەچێت دایکان و باوکان و ئەوەی ئەیکەن زۆر زۆر گرنگ بێت،

especially in the first few years of life.

بەتایبەتی لە ساڵەکانی سەرەتای ژیاندا.

Let me give you an example of that.

با نموونەیەکی ئەوەتان بەمێ.

In one study,

لە توێژینەوەیەکدا،

scientists looked at about 17,000 children who were born in 1970.

زانایان سەیری نزیکەی ١٧ هەزار منداڵیان کردووە کە ساڵی ١٩٧٠ لەدایکبوون.

They sifted all the mountains of data that they had collected

ئەو شاخە زانیارییەیان بێژاوەتەوە کە کۆیان کردۆتەوە

to try to work out

هەتا بزانن

what allowed the children who'd had a difficult start in life

چی ڕێگەی بەو منداڵانە یاوە کە سەرەتایەکی قورسیان هەبووە لە ژیانا

to go on and do well at school nevertheless.

بتوانن سەرەڕای ئەوە بەردەوام بن لە قوتابخانە و باشیش بن.

In other words, which ones beat the odds.

بە واتایەکی تر، ئەوانەی ڕووبەڕوی ململانێکان بوونەتەوە.

The data showed that what mattered more than anything else was parents.

زانیارییەکی نیشانی یاوە ئەوەی لە هەموو شتێک گرنگتر بووە دایک و باوک بووە.

Having engaged, interested parents in those first few years of life

هەبوونی دایک و باوکێک کە بایەخیان یاوە لە ساڵەکانی سەرەتای ژیاندا

was strongly linked to children going on to do well at school later on.

پەیوەندییەکی بەهێزی هەبووە لەگەڵ باشبوونی منداڵەکە لە دواتردا لە قوتابخانە.

In fact, quite small things that parents do

ڕاستییەکەی، زۆر شتی بچووک کە دایکان و باوکان ئەیکەن

are associated with good outcomes for children.

بەستراونەتەوە بە ئەنجامی باش بۆ منداڵەکان.

Talking and listening to a child,

قسەکردن و گوێگرتن بۆ منداڵ،

responding to them warmly,

وەڵامدانەوەی گەرم بۆیان،

teaching them their letters and numbers,

فێری پیتەکان و ژمارەکانیان بکەیت،

taking them on trips and visits.

بیانبەیت بۆ سەردان و گەشتی کورت.

Reading to children every day seems to be really important, too.

هەموو ڕۆژێک خوێندنەوە بۆ منداڵان لەوانەیە زۆر گرنگ بێت.

So in one study,

بۆیە لە توێژینەوەیەکدا،

children whose parents were reading to them daily when they were five

منداڵەکانی دایک و باوکیان ڕۆژانە کتێبیان بۆ خوێندونەتەوە کاتێک پێنج ساڵ بوون و

and then showing an interest in their education at the age of 10,

ئینجا بایەخیان بە خوێندنەکەیان یاوە کاتێک ١٠ ساڵ بوون،

were significantly less likely to be in poverty at the age of 30

ئەگەریان زۆر کەمتر بووە کە لە ٣٠ ساڵیدا لە هەژارییا بن

than those whose parents weren't doing those things.

وەک لەو دایکان و باوکانەی کە هیچیان نەکردووە.

Now, there are huge challenges with interpreting this type of science.

ئێستا ململانێی زۆر هەیە لە وەرگێڕانی ئەم جۆرە زانستە.

These studies show that certain things that parents do

ئەم توێژینەوانە نیشانی ئەیات هەندێک شتی دیاریکراو کە ئەیکەن

are correlated with good outcomes for children,

پەیوەندیدارە بە ئەنجامی باش بۆ منداڵەکانیان،

but we don't necessarily know those behaviors caused the good outcomes,

بەڵام نازانین ئەگەر ئەو هەڵسوکەوتانە ئەو ئەنجامانەی لێکەوتبێتەوە،

or whether some other factor is getting in the way.

یان ئەگەر هۆکاری تر بێتە سەر ڕێگە.

For example, we have to take genes into account,

بۆ نموونە، پێویستە بۆماوەییش لەبەرچاو بگرین، و

and that's a whole other talk in itself.

ئەوەش بابەتێکی تەواو جیاوازە.

But scientists working with this British study

بەڵام زانایانی لەگەڵ توێژینەوەی بەریتانی کارئەکەن

are working really hard to get at causes,

هەوڵێکی زۆر ئەیەن بگەنە سەر هۆکارەکان و

and this is one study I particularly love.

ئەمەش توێژینەوەیەکە بەدیاریکراوی زۆرم بەدڵە.

In this one,

لەمەیاندا،

they looked at the bedtime routines of about 10,000 children

سەیری رۆتینی کاتی نوستنی نزیکەی دە هەزار منداڵ کراوە

born at the turn of the millennium.

کە لە سەرەتای ٢٠٠٠ەکاندا لەدایکبوون.

Were the children going to bed at regular times,

ئایا منداڵەکان شەوانە لە یەک کاتدا چوونەتە جێگەوە،

or did they go to bed at different times during the week?

یان لە ماوەی هەفتەکەدا هەر شەوە و بە کاتێکی جیاواز؟

The data showed that those children who were going to bed at different times

زانیارییەکە نیشانی یاوە ئەو منداڵانەی کە لە کاتی جیاجیایا چوونەتە جێگە

were more likely to have behavioral problems,

ئەگەریان زیاتر بووە کێشەی هەڵسوکەوتییان هەبووبێت، و

and then those that switched to having regular bedtimes

ئەوانەشی شەوانە لەکاتی خۆیدا چوونەتە جێگەوە

often showed an improvement in behavior,

هەڵسوکەوتیان بەرەو باشتر چووە، و

and that was really crucial,

ئەوەش بەڕاستی هەستیار بووە،

because it suggested it was the bedtime routines

چونکە پێشنیاریکردووە کە رۆتینی کاتی نووستنە

that were really helping things get better for those kids.

کە بەڕاستی یارمەتی ئەیا شتەکان باشتربێت بۆ ئەو منداڵانە.

Here's another one to think about.

ئەمەش شتێکی ترە کە بیری لێبکەیتەوە.

In this one,

لەمەیاندا،

scientists looked at children who were reading for pleasure.

زانایان سەیری منداڵەکانیان ئەکرد کە بۆ خۆشی ئەیانخوێندەوە.

That means that they picked up a magazine, a picture book, a story book.

ئەوەش واتای ئەوەیە کە گۆڤارێک، کتێبێکی وێنە، کتێبێکی چیرۆکیان هەڵگرتووە.

The data showed that children who were reading for pleasure

زانیارییەکە نیشانیداوە منداڵەکانی کە بۆ خۆشی خۆیان خوێندویانەتەوە

at the ages of five and 10

لە تەمەنی پێنج و دە ساڵیدا

were more likely to go on in school better, on average,

ئەگەریان زیاتر بووە بە تێکڕا لە قوتابخانەدا باشتر بن،

on school tests later in their lives.

دواتریش لە تاقیکردنەوەکاندا باشتر بن.

And not just tests of reading,

نەک تەنیا تاقیکردنەوەی خوێندنەوەش،

but tests of spelling and maths as well.

بەڵکو تاقیکردنەوەی سپێڵینگ و بیرکاریش.

This study tried to control for all the confounding factors,

ئەم توێژینەوەیە هەوڵیداوە هەموو هۆکارە گرنگەکانیش لەبەرچاو بگرێت،

so it looked at children who were equally intelligent

بۆیە سەیری منداڵەکانیشی کردووە کە وەک یەک زیرەک بوون و

and from the same social-class background,

لە هەمان ئاستی کۆمەڵایەتیدا بوون،

so it seemed as if it was the reading which really helped those children

بۆیە لەوە ئەچوو کە خوێندنەوەکە بووبێت بەڕاستی یارمەتی ئەو منداڵانەی یابێت

go on and score better on those school tests later in their lives.

بەردەوام بن و لە تاقیکردنەوەکانی قوتابخانە لە ساتەکانی دواتری ژیانیاندا باشتر بن.

Now at the start,

ئێستا لە دەستپێکەکەدا،

I said the first lesson from this study

وتم کە یەکەم وانەی ئەم توێژینەوەیە

was not to be born into poverty or into disadvantage,

ئەوەیە لەدایک نەبیت بۆناو هەژاری یان نالەباری ژیان،

because those children tend to follow more difficult paths in their lives.

چونکە ئەو منداڵانە ئەکەونە سەر ڕێچکەی قورستر لە ژیانیاندا.

But then I said that parenting matters,

بەڵام ئینجا وتیشم بایەخدانی دایک و باوک گرنگە، و

and that good parenting, if you can call it that,

دایکایەتیکردن و باوکایەتیکردنی باش، ئەگەر بتوانی وای ناو بنێیت

helps children beat the odds

ئەتوانێت یارمەتی منداڵەکان بات و

and overcome some of those early disadvantages.

بتوانن بەسەر ئەو بارودۆخە نالەبارانەیا زاڵبێت.

So wait,

بۆیە بووەستن،

does that actually mean, then, that poverty doesn't matter after all?

ئایا ئەوە بەڕاستی واتای ئەوەیە، کە هەژاری هیچ گرنگ نییە؟

You could argue it doesn't matter if a child is born poor --

ئەتوانی بڵێیت گرنگ نییە ئەگەر منداڵەکە بە هەژاری لەدایکبێت --

as long as their parents are good parents, they're going to do just fine.

ئەگەر دایک و باوکی کەسانێکی باش بن، ئەوکاتە لە ژیاندا باش ئەبن.

I don't believe that's true.

لەو باوەڕەیا نیم ئەوە ڕاست بێت.

This study shows that poverty and parenting matter.

ئەم توێژینەوەیە نیشانی ئەیات هەژاری و باوانیکردن گرنگە. و

And one study actually put figures on that,

توێژینەوەیەک بەدیاریکراوی تیشکی خستە سەر ئەوەیان،

so it looked at children growing up in persistent poverty

بۆیە سەیری منداڵەکانی کرد کە لە هەژاری بەردەوامدا گەورەبوون و

and how well they were doing at school.

چەندێک باش بوون لە قوتابخانەیا.

The data showed

زانیارییەکە نیشانی یاوە

that even when their parents were doing everything right --

تەنانەت کاتێکیش دایک و باوکیان هەموو شتێکیان بە ڕاستی کردووە --

putting them to bed on time

لەکاتی خۆیا خستبێتیاننە جێگەوە و

and reading to them every day and everything else --

هەموو ڕۆژێک بۆیان خوێندبێتنەوە و هەموو شتێکی تر --

that only got those children so far.

کە ئەو منداڵانە وەریانگرتووە.

Good parenting only reduced the educational gap

باوانیکردنی باش تەنیا ئەو بۆشایی خوێندنەی کەمکردۆتەوە

between the rich and poor children by about 50 percent.

لەنێوان منداڵە دەوڵەمەند و هەژارەکان بە ڕێژەی لەسەدا ٥٠.

Now that means that poverty leaves a really lasting scar,

ئەوە واتای ئەوەیە کە هەژاری برینێکی درێژخایەن ئەهێڵێتەوە، و

and it means that if we really want to ensure the success and well-being

واتای ئەوەیە ئەگەر بەڕاستی بمانەوێت دڵنیابینەوە لە سەرکەوتن و سەلامەتی

of the next generation,

نەوەی داهاتوو،

then tackling child poverty is an incredibly important thing to do.

ئەوا نەهێشتنی هەژاری منداڵان کارێکی زۆر گرنگە کە بکرێت.

Now, what does all this mean for you and me?

ئێستا هەموو ئەمە چی ئەگەیەنێت بۆ منیش و بۆ ئێوەش؟

Are there lessons here we can all take home and use?

هیچ وانە هەیە لێرەیا کە هەموومان بتوانین بیبەینە ماڵەوە و بەکاریبێنین؟

As a scientist and a journalist,

وەک زانایەک و ڕۆژنامەوانێک،

I like to have some science to inform my parenting ...

حەز ئەکەم هەندێک زانستم هەبێت بە شێوازی باوانیکردنی خۆمی بڵێم..

and I can tell you that when you're shouting at your kids

ئەتوانم پێتان بڵێم کاتێک هاوار ئەکەن بەسەر منداڵەکانتانا

to go to bed on time,

بۆ ئەوەی لەکاتی خۆیا بنوون،

it really helps to have the scientific literature on your side.

بەڕاستی یارمەتیدەر ئەبێت بۆ ئەوەی وێژە زانستییەکەت لەبەرە بێت.

(Laughter)

And wouldn't it be great to think

(پێکەنین)

ئینجا خۆشیش نابێت بیر بکەینەوە

that all we had to do to have happy, successful children

هەموو ئەوەی لەسەرمانە بۆ ئەوەی منداڵی دڵخۆش و سەرکەوتوومان هەبێت

was to talk to them, be interested in their future,

ئەوەیە قسەیان لەگەڵکەین، بایەخ بە داهاتوویان بەین،

put them to bed on time, and give them a book to read?

لەکاتی خۆیا بیانبەینە جێگەوە، و کتێبێکیان بەینێ بیخوێننەوە؟

Our job would be done.

کارەکەمان تەواو ئەبێت.

Now, as you can imagine,

ئێستا، وەک ئەتوانن بیهێننە بەرچاوتان

the answers aren't quite as simple as that.

وەڵامەکان ئەوەنە سادە نین.

For one thing, this study looks at what happens

توێژینەوەکە سەیری ئەوە ئەکات کە ڕووئەیات بەسەر

to thousands and thousands of children on average,

هەزارەها منداڵ بە تێکڕا،

but that doesn't necessarily say what will help my child or your child

بەڵام مەرج نییە ئەمە بڵێت کە چ شتێک یارمەتی منداڵەکەم یان منداڵەکەت

or any individual child.

یان هەر منداڵێکی تر ئەیات.

In the end, each of our children is going to walk their own path,

لە کۆتاییدا، هەر یەکێک لە منداڵەکانمان بە ڕێگەی خۆیا ئەڕوات، و

and that's partly defined by the genes they inherit

ئەوەش بەشێکی بەو جینانە پێناسە ئەکرێت کە بۆیان ئەمێنێتەوە و

and of course all the experiences they have through their lives,

بێگومان هەموو ئەزموونەکانیش کە ئەیانبێت بە درێژایی ژیانیان،

including their interactions with us, their parents.

بە مامەڵەکردنیشیان لەگەڵ ئێمەی دایکان و باوکانیان.

I will tell you what I did after I learned all this.

پێتان ئەڵێم چیم کرد دوای ئەوەی هەموو ئەمانەم زانی.

It's a bit embarrassing.

کەمێک شەرمەزارکەرە.

I realized I was so busy working,

درکم بەوە کرد کە زۆر سەرقاڵبووم بە کارکردنەوە، و

and ironically,

بەشێوەیەکی گاڵتەخوازانە،

learning and writing about this incredible study of British children,

لەکاتی فێربوون و نوسین لەسەر ئەم توێژینەوەیەی منداڵانی بەریتانیا،

that there were days when I hardly even spoke to my own British children.

ڕۆژی وا هەبووە زۆر کەم قسەم کردووە لەگەڵ منداڵە بەریتانییەکانی خۆم.

So at home, we introduced talking time,

بۆیە لە ماڵەوە، کاتی قسەکردنمان دیاریکرد،

which is just 15 minutes at the end of the day

کە تەنیا ١٥ خولەکە لە کۆتایی ڕۆژەکەیا

when we talk and listen to the boys.

کاتێک قسە لەگەڵ کوڕەکان ئەکەین و گوێیان لێئەگرین.

I try better now to ask them what they did today,

ئێستا باشتر هەوڵ ئەیەم لێیان بپرسم ئەمڕۆ چیان کردووە، و

and to show that I value what they do at school.

نیشانیانبەم ئەوەم بەلاوە گرنگە کە لە قوتابخانە کردوویانە.

Of course, I make sure they always have a book to read.

بێگومان، هەمووکات دڵنیا ئەبمەوە لەوەی کتێبێکیان هەبێت بیخوێننەوە.

I tell them I'm ambitious for their future,

پێیان ئەڵێم هیوای شتی زۆر باش ئەخوازم بۆ داهاتویان، و

and I think they can be happy and do great things.

پێموایە ئەتوانن دڵخۆش بن و کاری مەزنیش بکەن.

I don't know that any of that will make a difference,

نازانم ئەگەر هیچ کام لەوە هیچ جیاوازییەک درووستکات،

but I'm pretty confident it won't do them any harm,

بەڵام زۆر دڵنیام لەوەی هیچ زیانێکیان پێناگەیەنێت، و

and it might even do them some good.

لەوانەشە سوودێکی زۆری هەبێت بۆیان.

Ultimately, if we want happy children,

دەرئەنجام، ئەگەر منداڵی دڵخۆشمان بوێت،

all we can do is listen to the science,

هەموو ئەوەی پێمان ئەکرێت گوێگرتنە لە زانستەکە، و

and of course,

بێگومان،

listen to our children themselves.

گوێگرتن لە منداڵەکانیشمان.

Thank you.

زۆر سوپاس