History through the eyes of the potato - Leo Bear-McGuinness

Translator: Trinh Le Reviewer: Linh Tran

Baked or fried,

Bỏ lò hay chiên,

boiled or roasted,

luộc hay nướng,

as chips or fries.

khoai chiên kiểu Anh hay kiểu Pháp,

At some point in your life, you've probably eaten a potato.

bạn có thể đã từng ăn khoai tây vào một lúc nào đó trong đời.

Delicious, for sure,

Ngon tuyệt, chắc chắn rồi,

but the fact is potatoes have played a much more significant role in our history

nhưng khoai tây đóng vai trò quan trọng trong lịch sử của chúng ta

than just that of the dietary staple we have come to know and love today.

hơn là việc chỉ là một loại thực phẩm chúng ta biết đến và ưa thích ngày nay.

Without the potato,

Nếu thiếu khoai tây,

our modern civilization might not exist at all.

nền văn minh hiện đại của chúng ta có lẽ đã không tồn tại.

8,000 years ago in South America, high atop the Andes,

8000 năm trước ở Nam Mỹ, trên đỉnh núi Andes,

ancient Peruvians were the first to cultivate the potato.

người Peru cổ đại là những người đầu tiên trồng khoai tây.

Containing high levels of proteins and carbohydrates,

Chứa hàm lượng cao protein và carbohydrate,

as well as essential fats, vitamins and minerals,

cũng như các chất béo, vitamin và khoáng chất thiết yếu,

potatoes were the perfect food source to fuel a large Incan working class

khoai tây là nguồn thực phẩm hoàn hảo

cung cấp năng lượng cho một lượng lớn người lao động Inca,

as they built and farmed their terraced fields,

để họ xây dựng và trồng trọt trên ruộng bậc thang,

mined the Rocky Mountains,

đào mỏ trong dãy núi Rocky,

and created the sophisticated civilization of the great Incan Empire.

và tạo ra một nền văn minh công phu của Đế chế Inca.

But considering how vital they were to the Incan people,

Khoai tây đối với người Inca rất quan trọng bao nhiêu,

when Spanish sailors returning from the Andes

thì khi các thuỷ thủ Tây Ban Nha trở về từ Andes

first brought potatoes to Europe,

lần đầu tiên mang khoai tây đến châu Âu,

the spuds were duds.

khoai tây bị xem thường bấy nhiêu.

Europeans simply didn't want to eat

Người châu Âu đơn giản là không muốn ăn

what they considered dull and tasteless oddities from a strange new land,

thứ chán ngắt, vô vị, kì quặc từ một vùng đất mới xa lạ,

thứ gần giống với cây cà dược chết chóc.

too closely related to the deadly nightshade plant belladonna for comfort.

So instead of consuming them,

Thế nên thay vì ăn khoai tây,

they used potatoes as decorative garden plants.

họ sử dụng khoai tây làm cây trang trí vườn.

More than 200 years would pass before the potato caught on

Hơn 200 năm trôi qua

trước khi khoai tây bắt đầu được xem là thực phẩm chính trên toàn châu Âu.

as a major food source throughout Europe,

though even then,

Mặc dù lúc đó, nó chủ yếu được tiêu thụ bởi các tầng lớp dưới.

it was predominantly eaten by the lower classes.

However, beginning around 1750,

Tuy nhiên, bắt đầu vào khoảng năm 1750,

and thanks at least in part

ít nhất một phần nhờ vào sự sẵn có,

to the wide availability of inexpensive and nutritious potatoes,

rẻ tiền và bổ dưỡng của khoai tây,

European peasants with greater food security

nông dân châu Âu có được nguồn an ninh lương thực lớn hơn

no longer found themselves

không còn phải đối mặt thường xuyên

at the mercy of the regularly occurring grain famines of the time,

với nạn đói ngũ cốc thường xuyên vào thời gian đó

and so their populations steadily grew.

và dân số bắt đầu tăng đều.

As a result, the British, Dutch and German Empires

Kết quả là, các đế chế Anh, Hà Lan và Đức

rose on the backs of the growing groups of farmers, laborers, and soldiers,

cưỡi lên lưng tầng lớp nông dân, người lao động và người lính mà phát triển

thus lifting the West to its place of world dominion.

nhờ đó đưa các nước phương Tây lên thống trị thế giới.

However, not all European countries sprouted empires.

Tuy nhiên, không phải nước châu Âu nào cũng phát triển đế chế.

After the Irish adopted the potato,

Sau khi người Ireland chấp nhận khoai tây,

their population dramatically increased,

dân số của họ tăng mạnh,

as did their dependence on the tuber as a major food staple.

đồng thời tăng sự lệ thuộc vào các loại củ như là nguồn thực phẩm chính.

But then disaster struck.

Nhưng sau đó thảm hoạ xảy ra.

From 1845 to 1852,

Từ 1845 đến 1852,

potato blight disease ravaged the majority of Ireland's potato crop,

một dịch bệnh trên khoai tây tàn phá phần lớn khoai tây ở Ireland.

leading to the Irish Potato Famine,

dẫn đến nạn đói khoai tây Ireland,

one of the deadliest famines in world history.

một trong những nạn đói chết chóc nhất trong lịch sử thế giới.

Over a million Irish citizens starved to death,

Hơn một triệu người dân Ireland bị bỏ đói đến chết,

and 2 million more left their homes behind.

và hơn 2 triệu bỏ nhà ra đi.

But of course, this wasn't the end for the potato.

Nhưng, đó chưa phải là cái kết của khoai tây.

The crop eventually recovered,

Khoai tây cuối cùng cũng hồi phục,

and Europe's population, especially the working classes,

và dân số châu Âu, đặc biệt là tầng lớp lao động,

continued to increase.

tiếp tục gia tăng.

Aided by the influx of Irish migrants,

Được trợ giúp bởi dòng người nhập cư Ireland,

Europe now had a large, sustainable, and well-fed population

châu Âu hiện nay có một lượng dân số lớn, bền vững, đủ ăn,

who were capable of manning the emerging factories

có khả năng quản lý các nhà máy

that would bring about our modern world via the Industrial Revolution.

mang đến thế giới hiện đại thông qua cuộc Cách Mạng Công Nghiệp.

So it's almost impossible to imagine a world without the potato.

Vậy nên, thật không thể tưởng tượng ra thế giới mà không có khoai tây.

Would the Industrial Revolution ever have happened?

Cuộc Cách mạng Công nghiệp có thể xảy ra không?

Would World War II have been lost by the Allies

Phe Đồng minh có thể đã thua trong Chiến tranh Thế giới thứ II

without this easy-to-grow crop that fed the Allied troops?

vì không có loại thực phẩm dễ trồng này để tiếp tế cho quân đội Đồng minh?

Would it even have started?

Hay nó cũng có thể đã không xảy ra?

When you think about it like this,

Nếu bạn nghĩ về điều đó như thế,

many major milestones in world history can all be at least partially attributed

rất nhiều những cột mốc lịch sử quan trọng của thế giới

ít nhất phần nào đã được đóng góp

to the simple spud from the Peruvian hilltops.

bởi những củ khoai tây khiêm tốn đến từ vùng núi Peru.