The rise and fall of the Mongol Empire - Anne F. Broadbridge

Translator: Reviewer: Myo Aung

သမိုင်းမှာ အကျယ်ဝန်းဆုံး အင်ပါယာကြီးရှိခဲ့ဖူးရာ၊

It was the largest contiguous land empire in history—

stretching from Korea to Ukraine and from Siberia to southern China,

ကိုရီးယားကနေ ယူကရိန်းအထိ၊ ဆိုက်ဘေးရီးယားမှ တရုတ်ပြည်တောင်ပိုင်းအထိ

and was forged on the open plains.

ကျယ်ပြန်ခဲ့တဲ့ လွင်ပြင်ကြီးပါ။

In the 12th century CE, before the Mongol Empire formed,

မွန်ဂို အင်ပါယာကြီး ပေါ်မလာခင် ၁၂ ရာစုမှာ

the East Asian steppe was home to scattered groups of Mongol

အရှေ့အာရှက စတက်လွင်ပြင်ကြီးတွေမှာ

မွန်ဂို လူစုတွေနဲ့ ခန်တွေ ဦးဆောင်ခဲ့ကြတဲ့ ရွှေ့ပြောင်း သာသနာပြုတွေ နေထိုင်ခဲ့ကြတယ်။

and Turkic pastoral nomads led by Khans.

The people herded sheep, cattle, yaks and camels.

လူမျိုးစုတွေဟာ သိုးတွေ၊ ကျွဲနွားနဲ ကုလားအုပ်တွေ ကျောင်းရင်း နေထိုင်ခဲ့ကြတယ်။

သူတို့ဟာ ရွက်ဖျင်တဲတွေနဲ့ နေထိုင်ခဲ့ကြပြီး နွေနဲ့ ဆောင်းနေရာကို ပြောင်းခဲ့တယ်။

They lived in felt tents and moved between summer and winter campsites.

အဲ့လို့ ရွှေ့ပြောင်းနေထိုင်စဉ် အမျိုးသမီးတွေဟာ သိသာတဲ့ အာဏာရှိခဲ့ပြီး

Nomadic women held significant authority,

အဲ့လို ပြောင်းရွေ့မှုတွေနဲ့ များပြားခဲ့တဲ့ အကောင်တွေနဲ့ ကုန်သွယ်ရေး စီမံခဲ့ကြတယ်။

managing these migrations, many of the flocks and trade.

Meanwhile, men specialized in mounted warfare.

အဲ့အချိန်မှာ အမျိုးသားတွေကျတော့ မြင်းစီး စစ်ဆင်သူတွေ ဖြစ်လာကြတယ်။

These nomadic groups often fought each other.

အဲဒီခြေသလုံးအိမ်တိုင်အုပ်စုတွေဟာ အချင်းချင်း တိုက်ခိုက်နေခဲ့ကြတယ်။

That was to change under Temujin, who was born into an aristocratic Mongol family.

အဲ့အခြေအနေဟာ မွန်ဂိုမင်းမျိုးမိသားစုမှာ မွေးခဲ့သူ Temujin ရဲ့ လက်ထဲ ပြောင်းလာမယ်။

သူကလေးဘဝမှာ သူ့ဖခင် ဆုံးသွားခဲ့ကာ ဆင်းဆင်းရဲရဲ နေထိုင်ခဲ့ရပေမဲ့ သူဟာ

Despite losing his father at an early age and growing up in poverty,

he quickly rose to power by forging strategic alliances with other leaders.

အခြားခေါင်းဆောင်တွေနဲ့ မဟာမိတ် ဖွဲ့ရင်း မြန်ဆန်စွာ အာဏာကို ရယူနိုင်ခဲ့တယ်။

Unlike those khans, Temujin promoted soldiers based on merit

ခန်တွေနဲ့ မတူဘဲ၊ Temujin ဟာ စစ်သားတွေကို အရည်အချင်းအလိုက် ချီးမြှင့်ခဲ့ပြီး

and distributed spoils evenly among them.

ဆက်ကြေးတွေကို သူတို့အကြားမှာ ညီမျှစွာ ခွဲဝေပေးရင်း အုပ်ချုပ်ခဲ့တယ်။

His most brilliant move was to scatter the nomads he conquered

သူ သိမ်းပိုင်နိုင်ခဲ့တဲ့ ခြေသလုံးအိမ်တိုင် တွေကို သူ့စစ်သားတွေ အကြားမှာ တကွဲတပြား

among his own soldiers so they couldn't join together against him.

နေရာချပေးခဲ့ပြီး လက်တွဲမဆန့်ကျင်နိုင်အောင် လုပ်နိုင်ခဲ့ခြင်းက အတော်ဆုံး အကြံအစည်ပါ။

These innovations made him unstoppable,

အဲ့ဆန်းသစ်မှုတွေကြောင့် သူ့ကို ရပ်တန့်မရနိုင်ခဲ့လို့

and by 1206, he had united the people of the felt-walled tents

၁၂၀၆ မှာ ရွက်ဖျင်တဲနေ လူမျိုးစုတွေ အားလုံးကို စုစည်းနိုင်ခဲ့ပြီးတဲ့ နောက်မှာ

and become Chinggis Khan.

သူဟာ ဂျန်ဂျစ်ခန်ဆိုပြီး နာမည်တွင်လာခဲ့တယ်။

မွန်ဂိုလူမျိုးတွေဟာ နတ်ကိုးကွယ်သူတွေ

The Mongols were shamanists,

believing that the spirits of nature and their ancestors

ဖြစ်ကြပြီး သဘာဝတရားကြီးနဲ့ ဘိုးဘေးတွေရဲ့ ဝိညာဉ်တွေဟာ သူတို့ ပတ်ဝန်းကျင်မှာ

inhabited the world around them.

နေထိုင်နေကြတယ်လို့ ယုံကြည်ခဲ့ကြတယ်။

Over all arched the Sky god Tenggeri.

ကောင်းကင်နတ်ဘုရား Tenggeri က အထွတ်အမြတ် ဖြစ်ခဲ့တယ်။

Chinggis Khan believed that Tenggeri wanted him to conquer the entire world

နတ်ဘုရား Tenggeri က သူ့အား တစ်ကမ္ဘာလုံးကြီးကို တိုက်ယူသိမ်းပိုက်

in his name.

စေလိုကြောင်း ဂျန်ဂျစ်ခန်း ယုံကြည်ခဲ့တယ်။

With the nomads of the Mongolian plain united,

ခြေသလုံးအိမ်တိုင် မွန်ဂိုတွေကို စုစည်းနိုင်ခဲ့တဲ့ နောက်မှာ

this seemed within reach.

အဲ့လို ပန်းတိုင် လက်လှမ်းမီဖို့ နီးစပ်လာခဲ့တယ်။

Anyone who resisted the Mongols was resisting Tenggeri's will,

မွန်ဂိုတွေကို ဆန့်ကျင်သူ ဘယ်သူမဆိုဟာ Tenggeri ရဲ့ ဆန္ဒကို ဆန့်ကျင်တာမို့

and for this insubordination, had to die.

အဲဒီလို မနာခံမှုအတွက် သေဆုံးရမှာ ဖြစ်တယ်။

ဂျန်ဂျစ်ခန် ရဲ့ အုပ်ချုပ်မှုအောက်မှာ

Under Chinggis Khan,

the Mongols first subdued northern China and the eastern Islamic lands.

မွန်ဂိုတွေဟာ အစတွင် တရုတ်မြောက်ပိုင်း၊ အရှေ့ဘက်အစ္စလာမ်မြေတွေ သိမ်းယူခဲ့တယ်။

၁၂၂၇ ခုနှစ်တွင် ဂျန်ဂျစ်ခန် ကွယ်လွန်သွားတဲ့နောက်မှာ၊

After his death in 1227,

the Divine Mandate passed to his family, or the Golden Lineage.

နတ်ဘုရားရဲ့ လုပ်ပိုင်ခွင့်က ရွှေမျိုးရိုး အစဉ်အလာအရ သူ့မိသားစု လက်ထဲ ရောက်လာခဲ့တယ်။

In the 1230s, Chinggis Khan's sons and daughters

၁၂၃၀ ပြည့်နှစ်များတွင် ဂျန်ဂျန်ခန်ရဲ့ သားတွေနဲ့ သမီးတွေဟာ

conquered the Turks of Central Asia and the Russian princes,

အာရှအလယ်ပိုင်းရှိ တူရ်က်တွေနဲ့ ရုရှားမင်းသားတွေကို အောင်နိုင်ခဲ့ပြီး

then destroyed two European armies in 1241.

၁၂၄၁ ခုနှစ်မှာ ဥရောပက တပ် ၂ ခုကို ချေမှုန်းပစ်ခဲ့ကြတယ်။

In the 1250s, the Mongols seized Islamic territory as far as Baghdad,

၁၂၅၀ ပြည့်နှစ်များတွင် မွန်ဂိုတွေက အစ္စလမ် ဒေသတွေကို သိမ်းပိုက်ခဲ့ရာ ဘဂ္ဂဒတ်အထိနဲ့

while in the East their grasp reached southern China by 1279.

အရှေ့ဘက်တွင် ၁၂၇၉ ခုနှစ် အရောက်မှာ သူတို့ တရုတ်တောင်ပိုင်းကို သိမ်းနိုင်ခဲ့ပါပြီ။

Life within the Mongol Empire wasn't just war, pillage and destruction.

မွန်ဂိုအင်ပါယာတွင်း ဘဝဟာ စစ်မက်တွေ၊ လုယက် မှုတွေနဲ့ ဖျက်ဆီးမှုတွေနဲ့ ပြည့်မနေခဲ့ပါ။

Once the Mongols conquered a territory, they left its internal politics alone

မွန်ဂိုတွေဟာ နယ်မြေတစ်ခု သိမ်းပိုက်ပြီးရင် နိုင်ငံ့အတွင်းရေးကို လွတ်လပ်စွာ

သူတို့ကိုယ်စား ဒေသခံ အုပ်ချုပ်သူတွေဖြင့် စီမံအုပ်ချုပ်စေခဲ့ကြတာပါ။

and used local administrators to govern for them.

The Mongols let all religions flourish, as long as the leaders prayed for them.

ဘာသာရေးခေါင်းဆောင်တွေ သူတို့အတွက် ဆုတောင်း ပေးရင် မွန်ဂိုတွေ ဘာသာတွေကို ခွင့်ပြုတယ်။

သူတို့ဟာ လက်မှုပညာရှင်တွေ၊ ပညာရှင်တွေနဲ့ အင်ဂျင်နီယာတွေကို ရံဖန်ရံခါ ဖမ်းခဲ့ကြပေမဲ့

Although they routinely captured artisans, scholars and engineers,

they appreciated what those specialists could do

ကျွမ်းကျင်ပညာရှင်တွေကို တန်ဖိုးထားကြလို့

and forcibly settled them across Asia to continue their work.

အာရှတဝန်းတွင် နေရာချပေးခဲ့ပြီး သူတို့အလုပ်ကို ဆက်လုပ်ခွင့် ပြုခဲ့ကြတယ်။

The most valuable produce in the Empire was gold brocade,

အင်ပါယာကြီးရဲ့ တန်ဖိုးအရှိဆုံး ထုတ်ကုန်မှာ ရွှေဘရိုကိတ် ဖြစ်ခဲ့ရာ၊

which took silk from China, gold from Tibet and weavers from Baghdad.

တရုတ်ကလာတဲ့ ပိုးထည်၊ တိဘက်မှ ရွှေတွေနဲ့ ဘဂ္ဂဒတ်က ရက်ကန်းရက်သူတွေ ပါဝင်ခဲ့တယ်။

Gold brocade clothed the Mongol rulers, covered their horses

ဘရိုကိတ်ကို မွန်ဂို အုပ်ချုပ်သူ လူတန်းစား ဝတ်ဆင်ခဲ့ကြပြီး သူတို့မြင်းတွေ ဆင်ယင်လျက်

သူတို့ရဲ့ ရွက်ဖျင်တဲတွေကို အလှဆင်ခဲ့ကြတယ်။

and lined their tents.

The Mongols particularly prized gunpowder technicians from China.

မွန်ဂိုတွေဟာ တရုတ်နိုင်ငံမှ ယမ်းမှုန့် ပညာရှင်တွေကို အထူးတန်ဖိုးထားခဲ့ကြတယ််။

With much of Eurasia politically unified, trade flourished along the Silk Road,

ယူရေးရှားဒေသ အများစုကို နိုင်ငံရေးအရ စည်းလုံးထားခဲ့လို့၊ ပိုးလမ်းမတစ်လျှောက်မှာ

helped by an extensive system of horse messengers and relay posts.

မြင်းတွေနဲ့ ပို့ဆောင်ရေးစနစ်နဲ့ အဆင့်ဆင့် သတင်းပို့ရေးစနစ် ထွန်းကားခဲ့တယ်။

Robust trade continued at sea, especially in blue-and-white porcelain,

အီရန်မှ အပြာရောင်ဆိုးဆေးနဲ့ မွန်ဂိုပိုင် တရုတ်မှကြွေထည်နဲ့ ပေါင်းစပ်ထားတဲ့

which combined white pottery from Mongol China with blue dye from Mongol Iran.

အဖြူနဲ့ အပြာရောင် ကြွေထည်တွေ ပင်လယ်တွေမှာ များစွာမှ ရောင်းဝယ်ဖြစ်တယ်။

But this was not to last.

ဒါပေမဲ့ အဲဒါဟာ သိပ်မကြာခဲ့ပါဘူး။

Succession to the Great Khan didn't automatically go to the eldest son,

မဟာခန်ရဲ့ အရိုက်အရာဟာ အကြီးဆုံး သားဆီကို အလိုအလျောက် ရောက်မသွားခဲ့ဘဲ

but rather allowed brothers, uncles and cousins to vie for leadership

အကိုတွေ၊ ဦးလေးတွေနဲ့ ဝမ်းကွဲတွေ၊ အသက်ကြီးပိုင်း မုဆိုးမတွေက

with senior widows acting as regents for their sons.

သူတို့ရဲ့သားတွေကိုယ်စား စီမံအုပ်ချုပ်လာခဲ့ကြပါသေးတယ်။

By the 1260s,

၁၂၆၀ ခုနှစ်အရောက်တွင်၊

Chinggis Khan's grandsons were in a full- blown civil war over inheritance

ဂျန်ဂျစ်ခန်ရဲ့ မြေးတွေဟာ အမွေဆက်ခံရေး ဆိုင်ရာ စစ်မက်တွေထဲမှာ အပြည့်အဝ ပါနေခဲ့ကာ

and fragmented the realm into four separate empires.

လက်တွေ့တွင် တသီတခြား အင်ပါယာ လေးခုအဖြစ် ပြိုကွဲနေခဲ့ပါပြီ။

In China, Kublai Khan's Yuan Dynasty

တရုတ်နိုင်ငံမှာ ကူဗလီခန် မင်းဆက်ကို

is remembered as a golden age of science and culture.

သိပ္ပံပညာနဲ့ ယဉ်ကျေးမှုရဲ့ ရွှေခေတ်ဆိုပြီး အမွှမ်းတင် သတိရကြပါတယ်။

In Iran, the Ilkhanate inaugurated the development

အီရန်မှာ IIknanate က ပါရှန်းပန်းချီကားတွေ၊ အထိမ်းအမှတ်များဆိုင်ရာ ဗိသုကာလက်ရာသစ်တွေ

of new monumental architecture and Persian miniature painting.

တိုးတက်ဖွံ့ဖြိုးမှုကို လမ်းဖွင့်ပေးခဲ့တယ်။

In Central Asia, the Chagatai Khanate brought forth leaders like Timur

အာရှအလယ်ပိုင် Chagatai Khanate က အိန္ဒိယ တွင် Mughal အင်ပါယာ တည်ထောင်သူ Timur နဲ့

and his descendant Babur, who founded the Mughal Empire in India.

သူ့မျိုးဆက်ဖြစ်တဲ့ Babur လို ခေါင်းဆောင်တွေကို မွေးထုတ်ပေးခဲ့တယ်။

And in Eastern Europe, the Golden Horde ruled for years

အရှေ့ဥရောပ ဘက်တွင်မူ၊ Golden Horde က နှစ်ပေါင်းများစွာကြာ အုပ်စိုးခဲ့ရာ၊

until a trading post named Muscovy grew into a major world power.

Muscovy ဆိုတဲ့ ကုန်သွယ်ရေး နေရာဟာ အဓိက ကမ္ဘာ့အင်အားကြီးဒေသ ဖြစ်လာတဲ့အထိပါ။

Even though the Empire lasted only a short while,

အဲ့နောက်မှာတောင် အင်ပါယာကြီးဟာ ခဏကြာ ရပ်တည်နိုင်ခဲ့ပါသေးတယ်။

the Mongols left a legacy of world- domination that remains unmatched today.

မွန်ဂိုတို့ရဲ့ တစ်ကမ္ဘာလုံးအား အုပ်ချုပ် ခဲ့မှုဟာ ပြိုင်စံမရှိတဲ့ အမွေအနှစ်ပါ။