The rise and fall of the Mongol Empire - Anne F. Broadbridge

Translator: Ayan Organization Reviewer: Daban Q Jaff

It was the largest contiguous land empire in history—

گەورەترین ئیمپراتۆرییەتی سنور یەکگرتوو بوو لە مێژوودا—

stretching from Korea to Ukraine and from Siberia to southern China,

لە کۆریادا درێژ دەبێتەوە تاوەکو ئۆکرانیا و لە سیبریاوە تا باشووری چین،

and was forged on the open plains.

و سنوورەکانی تا دۆڵە کراوەکان بوو.

In the 12th century CE, before the Mongol Empire formed,

لە سەدەی 12ی پێش زایینی، پێش درووست بوونی ئیمپراتۆرییەتی مەنگۆلی،

the East Asian steppe was home to scattered groups of Mongol

دۆڵەکانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا شوێنی ڕەسەنی کۆمەڵە پەرتوبڵاوەکانی مەغۆلەکان

and Turkic pastoral nomads led by Khans.

و گوندەوارە دەشتەکییەکانی تورکن کە خانەکان سەرۆکاییەتییان دەکردن.

The people herded sheep, cattle, yaks and camels.

خەڵکەکەی مەڕ، گا و حوشتریان بەخێو دەکرد.

They lived in felt tents and moved between summer and winter campsites.

لەناو خێمەدا دەژیان و گەرمێن و کوێستانیان دەکرد.

Nomadic women held significant authority,

ئافرەتە دەشتەکییەکان خاوەن دەسەڵات بوون،

managing these migrations, many of the flocks and trade.

ئافرەتەکانییان کۆچکردنەکان و بازرگانییەکانیان ڕێک دەخست.

Meanwhile, men specialized in mounted warfare.

لە هەمان کاتدا، پیاوەکان لە شەری شاخاویەکان تایبەتمەندبوون.

These nomadic groups often fought each other.

ئەم دەشتەکیانە زۆر جار شەڕیان لەنێوان خۆیاندا دەکرد.

That was to change under Temujin, who was born into an aristocratic Mongol family.

تیمۆجین کە لە خێزانێکی ئەرستۆکراتی بوو، گۆڕانکاری بەسەر ئەمەدا هێنا.

Despite losing his father at an early age and growing up in poverty,

سەرەڕای ئەوەی کە لە منداڵییدا باوکی لە دەست دا و بە هەژاری گەورە دەبێت،

he quickly rose to power by forging strategic alliances with other leaders.

توانی زوو دەسەڵات بگرێتە دەست لە ڕێگەی دانانی پلانی ستراتیجی لەگەڵ سەرۆکەکانی تر.

Unlike those khans, Temujin promoted soldiers based on merit

بە پێچەوانەی خانەکانی تر، تیمۆجین پلەی لەسەر بنەمایی لێهاتووی دەدا بە سەربازەکانی

and distributed spoils evenly among them.

و دەستکەوتەکانی بە یەکسانی بەسەریاندا دابەش دەکرد.

His most brilliant move was to scatter the nomads he conquered

زیرەکترین جووڵەی پەرت کردنی ئەو دەشتاییانە بوو کە داگیری دەکرن

among his own soldiers so they couldn't join together against him.

بە سەر سەربازەکانی بۆ ئەوەی لە دژی نەوەستنەوە.

These innovations made him unstoppable,

ئەم هەڵسوکەوتانە وای لێکرد کە نەبەزێنرێت،

and by 1206, he had united the people of the felt-walled tents

لە ساڵی 1206، توانی خەڵکی ناو خێمەکان کۆبکاتەوە و یەكیان بخات

and become Chinggis Khan.

بەمەش بوو بە جەنگیز خان.

The Mongols were shamanists,

مەنگۆلیەکان شامانی بوون،

believing that the spirits of nature and their ancestors

باوەڕیان وابوو کە گیانی سروشت و گیانی باپیرانیان

inhabited the world around them.

لە جیهانی دەوروبەریان ئامادەگیان هەیە.

Over all arched the Sky god Tenggeri.

کە خودای ئاسمان (تینجێری) درووستی کردووە.

Chinggis Khan believed that Tenggeri wanted him to conquer the entire world

جەنگیز خان پێی وابوو کە تینجێری داوای لێ دەکات لە ژێر ناوی خۆی هەموو.

in his name.

جیهان داگیر بکات.

With the nomads of the Mongolian plain united,

لەگەڵ یەكڕیزی مەغۆلە دەشتەکییەکان،

this seemed within reach.

ئەمە ئاسان دیار بوو.

Anyone who resisted the Mongols was resisting Tenggeri's will,

هەر ڕێگریەك لە مەنگۆلەکان ڕێگری کردن بوو لە خواستی تینجێری،

and for this insubordination, had to die.

سەرئەنجامی ڕێگرییش مردن بوو.

Under Chinggis Khan,

بە سەرکرداییەتی جەنگیزخان،

the Mongols first subdued northern China and the eastern Islamic lands.

سەرەتا، مەغۆلەکان باکووری چین و ڕۆژهەڵاتی ناوچە ئیسلامییەکانیان داگیرکرد.

After his death in 1227,

پاش مردنی لە 1227،

the Divine Mandate passed to his family, or the Golden Lineage.

ڕاسپاردەیی خودا گواسترایەوە بۆ خێزانەکەی، یاخود بنەماڵەی زێڕین.

In the 1230s, Chinggis Khan's sons and daughters

لە سییەکانی سەدەیی سێزدەهەم، کوڕ و کچەکانی جەنگیز خان

conquered the Turks of Central Asia and the Russian princes,

تورکەکانی ئاسیایی ناوەڕاست و میرەکانی ڕوسیایان داگیر کرد،

then destroyed two European armies in 1241.

لە دوای ئەمەش لە ساڵی 1241 دوو سوپایی ئەوروپییان تێک شکاند.

In the 1250s, the Mongols seized Islamic territory as far as Baghdad,

لە پەنجاکانی سەدەی سێزدەهەم، مەغۆلەکان تا بەغداد ناوچە ئیسلامییەکانیان داگیر کرد،

while in the East their grasp reached southern China by 1279.

لە ڕۆژھەڵاتیش لە ١٢٧٩ دەسەڵاتیان گەیشتە باشووری چین .

Life within the Mongol Empire wasn't just war, pillage and destruction.

ژیان لەناو ئیمپراتۆرییەتی مەغۆلی، تەنها جەنگ و تاڵان و وێرانکاری نەبوو.

Once the Mongols conquered a territory, they left its internal politics alone

مەغۆلەکان کە ناوچەییەکیان داگیر دەکرد، وازیان لە سیاسەتی ناوچەکە دەهێنا

and used local administrators to govern for them.

و یەکێک لەخۆیان ڕادەسپارد بۆ بەڕێوەبردنی ناوچەکە.

The Mongols let all religions flourish, as long as the leaders prayed for them.

مەغۆلەکان ڕێگەیان بە هەموو ئاینەکان دەدا، مادام سەرۆکەکان بۆ ئەوان نزا دەکەن.

Although they routinely captured artisans, scholars and engineers,

هەرچەندە ئەوان بەردەوام پیشەساز و تەلارساز و زاناکانییان دەگرت،

they appreciated what those specialists could do

بەڵام ڕێزیان لە کارەکانیان ئەم چینانە دەگرت و

and forcibly settled them across Asia to continue their work.

بەزۆر ئەوانیان نیشتەجێی ناوچەکانی ئاسیا دەکرد تا لە کارەکانیان بەردەوام بن.

The most valuable produce in the Empire was gold brocade,

بە نرخترین بەرهەم لە ئیمپراتۆریەتەکە قوماشی ڕەنگ زێڕی بوو،

which took silk from China, gold from Tibet and weavers from Baghdad.

کە پێك دەهات لە ئاوریشمی چینی، زێری تیبت، چیخیش لە بەغدا.

Gold brocade clothed the Mongol rulers, covered their horses

قوماشی ڕەنگ زێڕی بۆ سەرۆکەکان و ئەسپەکانیان و هەروەها

and lined their tents.

داپۆشینی چادرەکانییان بەکار دەهات.

The Mongols particularly prized gunpowder technicians from China.

مەغۆلەکان پسپۆری باروتە چینییەکانیان بە تایبەت خەڵات کرد.

With much of Eurasia politically unified, trade flourished along the Silk Road,

لەگەڵ یەك گرتنی سیاسی ئاسیا و ئەوروپا، بازرگانی لە ڕێگەی ئاوریشم گەشەی کرد،

helped by an extensive system of horse messengers and relay posts.

ئەمەش بە بەکارهێنانی ئەسپەکان بۆ گواستنەوەی کەل و پەلەکان.

Robust trade continued at sea, especially in blue-and-white porcelain,

ئەم بازرگانییە لە دەریاشدا بەردەوام بوو بە تایبەت لە پۆرسەلینی شین و سپی،

which combined white pottery from Mongol China with blue dye from Mongol Iran.

کە تێکەڵ کرابوو لە قاپی سپی مەغۆلی-چینی لەگەڵ بۆیەکی شینی مەغۆلی-ئێرانی.

But this was not to last.

بەڵام ئەمە تا هەتاییە بەردەوام نەبوو.

Succession to the Great Khan didn't automatically go to the eldest son,

دەستاودەست کردنی دەسەڵات لە خانەوە ڕاستەوخۆ نە گوازرایەوە بۆ کوڕە گەورەکەیی،

but rather allowed brothers, uncles and cousins to vie for leadership

بەڵکو ڕێگەی بە براکان و ئامۆزاکان و خێزانی پێشووی خانەکان درا

with senior widows acting as regents for their sons.

ململانێ بکەن بۆ وەرگرتنی دەسەڵات.

By the 1260s,

لە شەستەکانی سەدەی سێزدەهەم،

Chinggis Khan's grandsons were in a full- blown civil war over inheritance

نەوەکانی جەنگیزخان، لەسەر میرات دەستیان بە شەڕی ناوخۆ کرد

and fragmented the realm into four separate empires.

و شانشینەکەیان بۆ چوار ئیمپراتۆرییەت دابەش کرد.

In China, Kublai Khan's Yuan Dynasty

لە چین، خێزانی دەسەڵاتداری کوبلای خان

is remembered as a golden age of science and culture.

بە سەردەمی زێرینی زانست و کەلتور هەژمار دەکرێت.

In Iran, the Ilkhanate inaugurated the development

خانەکانی ئێران، دەستیان بە گەشەپێدانی

of new monumental architecture and Persian miniature painting.

تەلارسازی نوێ و نەخشاندنی فارسی کرد.

In Central Asia, the Chagatai Khanate brought forth leaders like Timur

لە ئاسیای ناوەڕاست، خانەکانی شاگاتی، چوار سەرکردەیان بە جیهان بەخشی وەکو تەیمور

and his descendant Babur, who founded the Mughal Empire in India.

و بابوری کوڕەزایی، کە ئیپڕاتۆرییەتی مەغۆلی لە هیندستان دامەزراند.

And in Eastern Europe, the Golden Horde ruled for years

لە ڕوژھەلاتی ئەوروپا، بۆ چەند ساڵێک "هۆزی زێڕین" دەسەڵاتی هەبوو

until a trading post named Muscovy grew into a major world power.

هەتا سەنتەرێکی بازرگانی بە ناوی مۆسکۆڤی گەشەی سەند و بوو بە هێزێکی جیهانی.

Even though the Empire lasted only a short while,

هەرچەندە ئیمپراتۆریەتەکە زۆری نەخایەند،

the Mongols left a legacy of world- domination that remains unmatched today.

بەڵام کاریگەرییەکی باشیان لەسەر جیهان بەجێهێشت کە تا ئێستا شێوەیی نەبووە.