The rise and fall of the Mongol Empire - Anne F. Broadbridge

Reviewer: Cao Tú Bùi

Đây từng là đế quốc có lãnh thổ lớn nhất trong lịch sử

It was the largest contiguous land empire in history—

stretching from Korea to Ukraine and from Siberia to southern China,

trải dài từ Hàn Quốc đến Ukraina từ Siberia đến miền Nam Trung Quốc,

and was forged on the open plains.

và được dựng xây trên các bình nguyên lớn.

In the 12th century CE, before the Mongol Empire formed,

Vào thế kỉ XII sau Công nguyên, trước khi Đế quốc Mông cổ thành lập,

the East Asian steppe was home to scattered groups of Mongol

thảo nguyên Đông Á là nơi sinh sống

của những nhóm dân du mục Mông cổ.

and Turkic pastoral nomads led by Khans.

The people herded sheep, cattle, yaks and camels.

Họ chăn nuôi cừu, gia súc, bò và lạc đà.

They lived in felt tents and moved between summer and winter campsites.

Họ sống trong những túp lều bằng nỉ và di cư vào mùa hè và đông.

Nomadic women held significant authority,

Phụ nữ du mục nắm quyền hành quan trọng,

managing these migrations, many of the flocks and trade.

quản lý các đợt di cư, gia súc và buôn bán.

Meanwhile, men specialized in mounted warfare.

Còn đàn ông chú trọng việc chinh chiến trên lưng ngựa.

These nomadic groups often fought each other.

Những nhóm du mục này thường xảy ra các cuộc ẩu đả.

That was to change under Temujin, who was born into an aristocratic Mongol family.

Điều này hoàn toàn thay đổi dưới thời Thiết Mộc Chân,

người có xuất thân quý tộc.

Despite losing his father at an early age and growing up in poverty,

Dù mồ côi cha từ thuở bé, và có một tuổi thơ nghèo khó,

he quickly rose to power by forging strategic alliances with other leaders.

ông nhanh chóng vươn lên nắm quyền nhờ liên minh với các thủ lĩnh khác.

Unlike those khans, Temujin promoted soldiers based on merit

Khác với các Hãn khác,

Thiết Mộc Chân thăng cấp cho binh sĩ dựa vào công trạng

and distributed spoils evenly among them.

và chia đều chiến lợi phẩm.

His most brilliant move was to scatter the nomads he conquered

Nước cờ tuyệt vời nhất của ông chính là chia nhỏ các bộ lạc đã chế ngự

among his own soldiers so they couldn't join together against him.

cho binh sĩ dưới quyền để họ không thể liên kết chống lại ông.

These innovations made him unstoppable,

Nhờ những đổi mới này, không ai cản nổi bước tiến của ông,

and by 1206, he had united the people of the felt-walled tents

đến năm 1206, ông thống nhất toàn bộ dân du mục

and become Chinggis Khan.

và trở thành Thành Cát Tư Hãn.

The Mongols were shamanists,

Người Mông Cổ sùng bái thánh thần,

believing that the spirits of nature and their ancestors

tin rằng các thế lực siêu nhiên và tổ tiên luôn ở bên họ.

inhabited the world around them.

Over all arched the Sky god Tenggeri.

Vị thần tối cao nhất là thần bầu trời Tenggeri.

Thành Cát Tư Hãn tin rằng

Chinggis Khan believed that Tenggeri wanted him to conquer the entire world

thần muốn ông chinh phục cả thế giới nhân danh ngài.

in his name.

With the nomads of the Mongolian plain united,

Sau khi các bộ lạc Mông Cổ được thống nhất,

this seemed within reach.

điều này gần như trong tầm tay.

Anyone who resisted the Mongols was resisting Tenggeri's will,

Bất cứ ai chống lại quân Mông Cổ là chống lại ý của Tenggeri,

and for this insubordination, had to die.

kẻ không phục tùng buộc phải chết.

Dưới thời Thành Cát Tư Hãn, quân Mông Cổ đầu tiên xâm chiếm

Under Chinggis Khan,

the Mongols first subdued northern China and the eastern Islamic lands.

miền bắc Trung Quốc và những nước Hồi giáo phía Đông.

After his death in 1227,

Sau khi ông qua đời, năm 1227,

the Divine Mandate passed to his family, or the Golden Lineage.

trọng trách này truyền lại cho con cháu trong Hoàng tộc.

In the 1230s, Chinggis Khan's sons and daughters

Vào thập niên 1230, con trai và con gái của Thành Cát Tư Hãn

conquered the Turks of Central Asia and the Russian princes,

đã chinh phạt dân Đột Quyết ở Trung Á và các thân vương người Nga,

then destroyed two European armies in 1241.

sau đó, tiêu diệt hai đội quân châu Âu vào năm 1241.

In the 1250s, the Mongols seized Islamic territory as far as Baghdad,

Vào thập niên 1250, quân Mông Cổ chiếm các nước Hồi giáo đến tận Baghdad,

while in the East their grasp reached southern China by 1279.

còn phía Đông, chiếm được miền Nam Trung Quốc vào năm 1279.

Life within the Mongol Empire wasn't just war, pillage and destruction.

Cuộc sống thời Đế quốc Mông Cổ

không chỉ có chiến tranh, cướp bóc, và tàn phá.

Once the Mongols conquered a territory, they left its internal politics alone

Khi chinh phục được một vùng đất,

quân Mông Cổ sẽ giữ lại chính quyền nơi đó

và dùng quan chức địa phương để cai trị.

and used local administrators to govern for them.

The Mongols let all religions flourish, as long as the leaders prayed for them.

Mông Cổ để các tôn giáo tự do phát triển,

miễn là các vị chức sắc trong giáo hội không chống lại họ.

Although they routinely captured artisans, scholars and engineers,

Dù thường bắt bớ các nghệ nhân, học giả, và kĩ sư,

họ vẫn đánh giá cao chuyên môn của những người này

they appreciated what those specialists could do

and forcibly settled them across Asia to continue their work.

và buộc những người này di cư khắp châu Á và tiếp tục công việc.

The most valuable produce in the Empire was gold brocade,

Sản phẩm có giá trị nhất của Đế quốc là thổ cẩm vàng,

which took silk from China, gold from Tibet and weavers from Baghdad.

dùng lụa Trung Quốc, vàng Tây Tạng và thợ dệt của Baghdad.

Gold brocade clothed the Mongol rulers, covered their horses

Thổ cẩm vàng được dùng làm quần áo cho nhà cầm quyền Mông Cổ

phủ trên lưng ngựa và lót lều.

and lined their tents.

The Mongols particularly prized gunpowder technicians from China.

Người Mông Cổ đặc biệt đánh giá cao kĩ thuật làm thuốc súng của Trung Quốc.

With much of Eurasia politically unified, trade flourished along the Silk Road,

Do phần lớn lãnh thổ Á-Âu được thống nhất,

thương mại phát triển dọc theo Con đường Tơ lụa,

helped by an extensive system of horse messengers and relay posts.

một phần nhờ vào hệ thống ngựa truyền tin lớn mạnh và các trạm tiếp sức.

Robust trade continued at sea, especially in blue-and-white porcelain,

Giao thương trên biển tiếp tục phát triển mạnh,

đặc biệt, sứ trắng xanh

which combined white pottery from Mongol China with blue dye from Mongol Iran.

là sự kết hợp giữa sứ trắng của Trung Quốc và thuốc nhuộm xanh của Iran.

But this was not to last.

Nhưng sự hưng thịnh này không kéo dài.

Succession to the Great Khan didn't automatically go to the eldest son,

Ngai vàng không hiển nhiên được truyền cho con trai trưởng,

but rather allowed brothers, uncles and cousins to vie for leadership

mọi vương thân đều có quyền đoạt vị

with senior widows acting as regents for their sons.

và các thái hậu, thái phi đóng vai trò nhiếp chính cho hoàng nhi của họ.

By the 1260s,

Đến thập niên 1260, các hoàng tôn của Thành Cát Tư Hãn

Chinggis Khan's grandsons were in a full- blown civil war over inheritance

nội chiến tranh giành hoàng vị

and fragmented the realm into four separate empires.

và phân chia Mông Cổ thành bốn Hãn quốc riêng biệt.

In China, Kublai Khan's Yuan Dynasty

Ở Trung Hoa, Hốt Tất Liệt, thời nhà Nguyên

is remembered as a golden age of science and culture.

được nhớ đến như thời hoàng kim của khoa học và văn hoá.

In Iran, the Ilkhanate inaugurated the development

Ở Iran, Hãn quốc Y Nhi mở ra sự phát triển

of new monumental architecture and Persian miniature painting.

cho nền kiến trúc đồ sộ và các bức tiểu hoạ Ba Tư.

In Central Asia, the Chagatai Khanate brought forth leaders like Timur

Ở Trung Á, Hãn quốc Sát Hợp Đài sinh ra những lãnh đạo như Thiếp Mộc Nhi

and his descendant Babur, who founded the Mughal Empire in India.

hay hậu duệ của ông là Babur thành lập Đế quốc Mughal ở Ấn Độ.

And in Eastern Europe, the Golden Horde ruled for years

Và ở Đông Âu, triều Kim Trướng trị vì trong nhiều năm

until a trading post named Muscovy grew into a major world power.

đến khi Đại công quốc Moskva phát triển thành cường quốc thế giới.

Even though the Empire lasted only a short while,

Dù Đế chế Mông Cổ chỉ tồn tại trong một thời gian ngắn,

the Mongols left a legacy of world- domination that remains unmatched today.

di sản siêu cường quốc này để lại,

đến nay, chẳng quốc gia nào có thể sánh kịp.