The operating system of life - George Zaidan and Charles Morton

Translator: Sanntint Tint Reviewer: Moon Thit

Every chicken was once an egg,

ကြက်ပေါက်တိုင်းက တစ်ခါက ဥတစ်ဥ၊

every oak tree an acorn,

ဝက်သစ်ချပင်တိုင်းက အသီးတစ်လုံး၊

every frog a tadpole.

ဖားတိုင်းက ဖားလောင်းတစ်ကောင်ပါ။

The patch of mold on that old piece of bread

သင့်ရဲ့ ရေခဲသေတ္တာ နောက်ဘက်က ဒီပေါင်မုန့်ဟောင်းလေးပေါ်က မှိုကွက်လား။

in the back of your fridge,

not so long ago that was one, solitary cell.

မကြာခင်က ဒါက အထီးကျန်ဆဲလ်တစ်ခုပါ။

Even you were once but a gleam

သင်တောင် တစ်ချိန်က သင့်မိဘတွေရဲ့

in your parents' eyes.

မျက်လုံးထဲက လင်းလက်မှုတစ်ခုပါ။

All these organisms share

ဒီဇီဝရုပ်အားလုံးမှာ

the same basic goal:

သူတို့ရဲ့ ကိုယ်ပိုင် ဖြစ်တည်မှု

to perpetuate their own existence.

ဆက်တည်တံ့ဖို့ တူညီတဲ့ အခြေခံ ပန်းတိုင်ရှိတယ်။

All lifeforms that we've discovered so far

အခုအချိန်အထိ တွေ့ရှိထားတဲ့ သက်ရှိ ပုံစံတွေအားလုံးက

stay alive by using

အခြေခံအနေနဲ့၊ တူညီတဲ့

basically the same rules, materials, and machinery.

စည်းမျဉ်းတွေ၊ပစ္စည်းတွေနဲ့ ယန္တရားတွေကို သုံးရင်း အသက်ဆက်ရှင်နေတာပါ။

Imagine a factory full of robots.

 စက်ရုပ်တွေ ပြည့်နေတဲ့ စက်ရုံကို စိတ်ကူးကြည့်ပါ။

These robots have two missions:

ဒီစက်ရုပ်တွေမှာ တာဝန်နှစ်ခုရှိတယ်၊

one, keep the factory running,

တစ်က စက်ရုံလည်ပတ်နေစေဖို့နဲ

and two, when the time is right,

နှစ်က အချိန်ကျတဲ့အခါ

set up an entirely new factory.

စက်ရုံသစ်တစ်ရုံ တည်ထောင်တာပါ။

To do those things,

they need assembly instructions,

ဒါတွေ လုပ်ဆောင်ဖို့၊

စက်ရုပ်တွေတောင် အခပေးဖို့

raw materials,

လိုတာကြောင့်၊

plenty of energy,

တပ်ဆင်ရေး ညွှန်ကြားချက်တွေ၊

a few rules about when to work normally,

ကုန်ကြမ်းတွေ၊ စွမ်းအင်များစွာ၊

when to work quickly,

ဘယ်အချိန် ပုံမှန် အလုပ်လုပ်၊

or when to stop,

and some exchange currencies

ဘယ်အချိန် အမြန်လုပ်၊ ဘယ်အချိန်

because even robots need to get paid.

ရပ်ရမယ်ဆိုတဲ့ စည်းမျဉ်းအနည်းငယ် လိုအပ်တယ်။

Each factory has a high security office with blueprints

စက်ရုံတစ်ရုံစီမှာ ဖြစ်နိုင်တဲ့ စက်ရုံ ဖွဲ့စည်းပုံအားလုံးအတွက်

for all the possible factory configurations

အသေးစိတ်ပုံစံတွေပါတဲ့ လုံခြုံရေး မြင့်တဲ့ ရုံးခန်းရှိပြီး

and complete sets of instructions

စက်ရုံက လိုအပ်နိုင်တဲ့

to make all the different types of robots

စက်ရုပ်အမျိုးအစားအားလုံးကိုဖန်တီးဖို့

a factory could ever need.

ညွှန်ကြားချက်အစုံအလင်ရှိတယ်။

Special robots photocopy these instructions

အထူးစက်ရုပ်တွေက ဒီညွှန်ကြားချက်တွေကို ပုံတူပွားပြီး နောက်ထပ်စက်ရုပ်တွေရဲ့

and send them off

to help make the building blocks of more robots.

အခြေခံအုတ်မြစ်တွေ ကူညီဖန်တီးဖို့ ဒါတွေကို ပို့ပေးတယ်။

Their colleagues assemble those parts

လုပ်ဖော်ကိုင်ဖက်တွေက

into still more robots,

ဒီအစိတ်အပိုင်းတွေကို

which are transported

နောက်ထပ် စက်ရုပ်တွေအဖြစ် တပ်ဆင်ကာ ဒါတွေကို စက်ရုံထဲက

to the right location in the factory

and given the tools they need to start working.

နေရာမှန်ဆီ ပို့ကာ အလုပ်စဖို့ လိုအပ်တဲ့ ကိရိယာတွေကို ပေးတယ်။

Every robot draws energy

စက်ရုပ်တိုင်းက၊

from the central power plant,

ပုံမှန်လောင်စာ မလောက်ရင်၊

a giant furnace that can burn regular fuel

ပုံမှန်လောင်စာကိုသာမက၊ စွန့်ပစ်ပစ္စည်းတွေကိုပါ

but also scrap materials

လောင်ကျွမ်းနိုင်တဲ့ ဧရာမမီးဖိုတစ်ခုဖြစ်တဲ့

if not enough regular fuel is available.

ဗဟို စွမ်းအင် စက်ရုံကနေ စွမ်းအင် ထုတ်ယူတယ်။

Certain zones in the factory

စက်ရုံထဲက ဇုန်တချို့မှာ ပိုခက်ခဲတဲ့ အလုပ်ခွင်အခြေအနေတွေရှိတော့

have harsher working conditions,

so these areas are walled off.

ဒီဧရိယာတွေကို ပိုင်းကန့်ထားတယ်။

But the robots inside can at least communicate

ဒါပေမဲ့၊ အတွင်းပိုင်း စက်ရုပ်တွေက နံရံတွေထဲမှာ တိုက်ရိုက်

with the rest of the factory

မြှုပ်ထားတဲ့ အထူး မုခ်ဝတွေကနေ စက်ရုံရဲ့

through specialized portals

embedded directly into the walls.

ကျန်တာတွေနဲ့ အနည်းဆုံး ဆက်သွယ်နိုင်တယ်။

And as you've probably figured out,

သင်​တို့ ​တွေး​ဆ​မိလောက်သလို၊

what we're describing here

ဒီမှာ ​​ဖော်​ပြ​နေတာက

is a cell.

ဆဲလ်​တစ်​ခု​ပါ​။

The high security office is the nucleus.

မြင့်မားတဲ့ လုံခြုံရေးရုံးက နျူကလိယပါ။

It stores the blueprints and instructions

ဒါက အသေးစိတ်ပုံစံတွေနဲ့ ညွှန်ကြားချက်တွေကို

as deoxyribonucleic acid, or DNA.

deoxyribonucleic acid (DNA) အဖြစ် သိုလှောင်ထားတယ်။

The photocopied instructions are RNA.

ပုံတူပွားထားတဲ့ ညွှန်ကြားချက်တွေက RNA ပါ။

The robots themselves are mostly proteins

စက်ရုပ်တွေက အများအားဖြင့် အမိုင်နိုအက်ဆစ်ကနေ

built from amino acids,

တည်ဆောက်တဲ့ ပရိုတင်းတွေဆိုပေမဲ့၊

but they'll often use special tools

ဒါတွေက ဗီတာမင်နဲ့ သတ္တုဓာတ်တွေကနေ လာတဲ့ အထူးကိရိယာတွေကို

that are, or are derived from,

vitamins and minerals.

အသုံးပြုလေ့ရှိတယ်။

The walls between factory zones

စက်ရုံဇုန်တွေနဲ့ စက်ရုံဝန်းကျင်ကြားက

and around the factory itself

နံရံတွေကို

are mostly made up of lipids,

အများအားဖြင့် အဆီဒြပ်ပေါင်း(ဝါ) အဆီတွေနဲ့ ဖွဲ့စည်းထားတယ်။

a.k.a. fats.

In most organisms,

ဇီဝရုပ်အများစုမှာ၊

the primary fuel source are sugars,

အဓိက လောင်စာရင်းမြစ်က သကြားဓာတ်ဆိုပေမဲ့၊

but in a pinch,

လုံးဝ လိုအပ်လာရင်၊ အဆီနဲ့ ပရိုတင်းတွေကို မီးဖိုထဲမှာပါ

fats and proteins can be broken down

and burned in the furnace as well.

ဖြိုခွဲပြီး လောင်ကျွမ်းစေနိုင်တယ်။

The portals are membrane proteins

မုခ်ဝတွေက၊ အလွန်တိကျတဲ့ ပစ္စည်းတွေနဲ့

which allow very specific materials and information

အချက်အလက်တွေကို နံရံတွေက သင့်တော်တဲ့

to pass through the walls at the right times.

အချိန်တွေမှာ ဖြတ်သန်းခွင့်ပြုတဲ့ အမြှေးပါး ပရိုတင်းတွေပါ။

Many interactions between robot proteins

စက်ရုပ်ပရိုတိန်းတွေကြားက တုံ့ပြန်မှုများစွာက

require some kind of push,

တွန်းအားလိုမျိုးတစ်ခု လိုအပ်တယ်၊

think robot minimum wage.

စက်ရုပ် အနိမ့်ဆုံး လုပ်ခကို တွေးကြည့်ပါ။

A few small but crucial forms of money

နည်းပေမဲ့၊ အရေးကြီးတဲ့ ငွေကြေးပုံစံတွေက

are transferred between proteins

ဒီတွန်းအား​ ပေး’ဖို့ ပရိုတင်းတွေကြားထဲကို

to provide this push.

လွှဲပြောင်းပေးတယ်။

Electrons, protons, oxygen, and phosphate groups

အီလက်ထရွန်၊ ပရိုတွန်၊ အောက်ဆီဂျင်နဲ့ ဖော့စဖိတ်အုပ်စုတွေက

are the main chemical currencies,

ဓာတု ငွေကြေးတွေဖြစ်ပြီး

and they're kept in small molecular wallets

ဒါတွေ ဘေးကင်းဖို့ ဒါတွေကို မော်လီကျူးအသေးစား အိတ်တွေ

or larger tote bags to keep them safe.

ဒါမှမဟုတ် ပိုကြီးတဲ့ အိတ်တွေမှာ သိမ်းထားတယ်။

This is biochemistry,

ဒါက ဇီဝဓာတုဗေဒပါ၊

the study of how every part of the factory

ပြင်းထန်တဲ့စိန်ခေါ်မှုတွေကို ရင်ဆိုင်ရချိန်မှာ

interacts to keep your life running smoothly

သင့်ဘဝကို ချောမွေ့စွာ လည်ပတ်နေစေဖို့

in the face of extreme challenges.

စက်ရုံ အစိတ်အပိုင်းတိုင်းရဲ့   တုံ့ပြန်ပုံကို လေ့လာမှုပါ။

Maybe there's too much fuel;

လောင်စာ များလွန်းနိုင်တယ်။

your body will store the excess as glycogen or fat.

ခန္ဓာကိုယ်က ပိုနေတာကို glycogen အဆီအဖြစ် သိုလှောင်မယ်။

Maybe there's not enough;

လုံလောက်မှု မရှိလောက်ဘူး။

your body will use up those energy reserves.

သင့်ခန္ဓာကိုယ်က ဒီအရန်စွမ်းအင်တွေကို သုံးပစ်မယ်။

Maybe a virus or bacteria tries to invade;

ဗိုင်းရပ်စ်တွေ၊ဘက်တီးရီးယားတွေက ဝင်ရောက်ဖို့ကြိုးစားနိုင်တယ်။

your body will mobilize the immune system.

ခန္ဓာကိုယ်က ခုခံအားစနစ်ကို လှုံ့ဆော်မယ်။

Maybe you touched something hot or sharp;

ပူတာ (သို့) စူးတာ တစ်ခုခုကို ထိမိနိုင်တယ်၊

your nerves will let you know so you can stop.

သင့် အာရုံကြောတွေက သင့်ကို ရပ်တန့်နိုင်အောင် အသိပေးမယ်။

Maybe it's time to create a new cell

ဒါက ဆဲလ်အသစ်တစ်ခု ဒါမှမဟုတ် လူသစ်တစ်ယောက်

or a new person.

ဖန်တီးချိန် ဖြစ်နိုင်တယ်။

Amazingly, oak trees, chickens, frogs,

အံ့သြစရာက၊ ဝက်သစ်ချပင်တွေ၊ ကြက်ပေါက်တွေ၊ ဖားတွေ၊

and, yes, even you

ဟုတ်တယ်၊ သင်တောင်မှ

share so many of the same

ဇီဝဓာတုဗေဒပညာရှင်တွေက

basic robot and factory designs

တစ်ချိန်တည်းမှာ ဒါတွေ အများကြီး သင်ယူနိုင်တဲ့

that biochemists can learn a lot

တူညီတဲ့ အခြေခံစက်ရုပ်နဲ့

about all of them

all at the same time.

စက်ရုံဒီဇိုင်း အများကြီးကို

မျှယူထားတာပါ။