The operating system of life - George Zaidan and Charles Morton

Translator: shaema jabar Reviewer: Daban Q. Jaff

Every chicken was once an egg,

هه‌موو مریشكێك هێلكه‌یه‌ك بوه‌،

every oak tree an acorn,

هه‌موو دار به‌رویه‌ك به‌روو بوه‌،

every frog a tadpole.

هه‌موو بۆقێك بێچو بوه‌.

The patch of mold on that old piece of bread

پینه‌له‌ سه‌رئه‌وپارچه‌ نانه‌ كۆنه‌

in the back of your fridge,

له‌ پشت ساردكه‌ره‌وه‌كه‌ت،

not so long ago that was one, solitary cell.

زۆر پێش ئستا ،یه‌ك خانه‌ بوو

Even you were once but a gleam

تۆ جارێك بوی به‌ڵام به‌ دره‌وشاوه‌ی

in your parents' eyes.

له‌ چاوی دایك و باوكت.

All these organisms share

ئه‌م زینده‌وه‌رانه‌ هاوبه‌شن

the same basic goal:

هه‌مان ئامانجی سه‌ره‌كی:

to perpetuate their own existence.

بۆ ئه‌وه‌ی بونی خۆیان به‌رده‌وام بكه‌ن.

All lifeforms that we've discovered so far

هه‌موشێوه‌كانی ژیان كه‌ بۆمان ده‌ركه‌وتوه‌

stay alive by using

به‌ زیندوی بمێنه‌وه‌

basically the same rules, materials, and machinery.

له‌ بنه‌ره‌تدا هه‌مان یاسا، ماده‌،ئامێر.

Imagine a factory full of robots.

كارگه‌یه‌كی خه‌یالی پر له‌ ڕۆبۆت.

These robots have two missions:

دو ئه‌ركیان هه‌یه‌:

one, keep the factory running,

یەک،كارگه‌كه‌ به‌ كاربهێلنه‌وه‌

and two, when the time is right,

دوو،كاتێك كات ته‌واو ده‌بێ،

set up an entirely new factory.

دامه‌زراندنی كارگه‌یه‌كی نوئ

بۆكردنی ئه‌م شتانه‌،

To do those things,

they need assembly instructions,

پێویستیان به‌ رێنمایه‌،

raw materials,

كه‌ره‌سته‌ی خاو،

plenty of energy,

وزه‌یه‌كی زۆر،

a few rules about when to work normally,

هه‌ندێك یاسا كه‌ی به‌ ئاسایی كار بكه‌ی،

when to work quickly,

كه‌ی خێرا كار بكه‌ی،

or when to stop,

كه‌ی بوه‌ستی،

and some exchange currencies

هه‌ندێك دراوی ئاڵوگۆڕ

because even robots need to get paid.

چونكه ئه‌گه‌ر‌ڕۆبۆت پێویستی به‌ پاره‌ بێت.

Each factory has a high security office with blueprints

كارگه‌كان نوسینگه‌ی ئه‌منی به‌رزیان هه‌یه‌

for all the possible factory configurations

بۆ هه‌مو شێوه‌ پێدانێكی كارگه‌ شیاوه‌كان

and complete sets of instructions

كۆمه‌له‌ رێنمایه‌ ته‌واوه‌كان

to make all the different types of robots

بۆ دروستكردنی شێوه‌كانی ڕۆبۆت

a factory could ever need.

كارگه‌كان هه‌میشه‌ پێویستیانه‌.

Special robots photocopy these instructions

ڕۆبۆتی تایبه‌ت فۆتۆكۆپی ئه‌مانه‌ ده‌كا

and send them off

ده‌نێرێته‌ ده‌رێ

to help make the building blocks of more robots.

دروستكردنی بلۆك بۆ ڕۆبۆتی زیاتر

Their colleagues assemble those parts

هاوكاری ده‌كه‌ن بۆ كۆكردنه‌وه‌

into still more robots,

بۆ ڕۆبۆتی زیاتر

which are transported

کەده‌گوازرێته‌وه‌

to the right location in the factory

بۆ لای راستی كارگه‌

and given the tools they need to start working.

ئه‌و ئامرازانه‌ی پێویستن بۆ كاره‌كه‌.

Every robot draws energy

هه‌مو ڕۆبۆتێك وزه‌ ده‌كێشێت

from the central power plant,

له‌ هێزی ناوه‌وه‌

a giant furnace that can burn regular fuel

كه‌ ده‌توانێت سوته‌مه‌نی ئاسایی بسوتێنێت

but also scrap materials

هه‌روه‌ها كه‌لوپه‌لی سكه‌ش

if not enough regular fuel is available.

ئه‌گه‌ر سوته‌مه‌نی ئاسایی پێویست نه‌بو.

Certain zones in the factory

هه‌ندێك ناوچه‌ له‌ كارگه‌

have harsher working conditions,

هه‌لومه‌رجی كاری تونتریان هه‌بێت،

so these areas are walled off.

ئه‌و ناوچانه‌ به‌ دیوار ده‌برێنه‌وه‌.

But the robots inside can at least communicate

ڕۆبۆته‌كان ده‌توانن په‌یوه‌ندی بكه‌ن ناوه‌وه‌

with the rest of the factory

له‌ گه‌ل به‌شه كانی تر

through specialized portals

له‌ رێگه‌ی ده‌روازه‌ی تایبه‌ت

embedded directly into the walls.

راسته‌وخۆ له‌ دیواره‌كان جێگیر بو.

And as you've probably figured out,

وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ تۆ زانیت،

what we're describing here

ئه‌وه‌ی باسی ده‌كه‌ین لێره‌

is a cell.

خانه‌یه‌.

The high security office is the nucleus.

نوسینگه‌ی ئه‌منی به‌رز له‌ ناوه‌وه‌.

It stores the blueprints and instructions

نه‌خشه‌كان كۆده‌كاته‌وه‌

as deoxyribonucleic acid, or DNA.

وه‌ك ترشه‌دیۆكسیربۆنۆلیك،DNA.

The photocopied instructions are RNA.

ڕێنمایه‌ فۆتۆكۆپیه‌كانRNA.

The robots themselves are mostly proteins

ڕۆبۆته‌كان به‌ زۆری پڕۆتینن

built from amino acids,

له‌ ترشه‌ ئه‌مینۆدروست ده‌بئ،

but they'll often use special tools

زۆرئامرازی تایبه‌ت به‌كاردێنن

that are, or are derived from,

كه‌،وه‌رگیراوه‌ له‌،

vitamins and minerals.

ڤیتامین و كانزاكان.

The walls between factory zones

دیواری نێوان كارگه‌كان

and around the factory itself

له‌ ده‌وروبه‌ری كارگه‌كه‌ خۆی

are mostly made up of lipids,

زیاتر له‌ چه‌وری دروستكراوه‌،

a.k.a. fats.

چه‌وریa.k.a

In most organisms,

له‌ زۆربه‌ی زینده‌وه‌ران،

the primary fuel source are sugars,

سه‌رچاوه‌ سوته‌مه‌نی یه‌كه‌م شه‌كره‌،

but in a pinch,

له‌ په‌نجه‌دا،

fats and proteins can be broken down

چه‌وری پڕۆتینه‌كان ده‌شكێنه‌وه‌

and burned in the furnace as well.

له‌ ناو كوره‌كه‌دا سوتا.

The portals are membrane proteins

دەروازەکان پرۆتینەکانی پەردەیی

which allow very specific materials and information

كه‌ ڕێگه‌ به‌ كه‌ره‌سته‌و زانیاری ده‌دات

to pass through the walls at the right times.

له‌ دیواره‌كانی لای ڕاست تێپه‌ری ده‌كات.

Many interactions between robot proteins

كارلێك له‌ نێوان رۆبۆت و پڕۆتین

require some kind of push,

پێویستی به‌ جۆرێك له‌ پاڵنان هه‌یه‌،

think robot minimum wage.

بیر له‌ كه‌مترین كرێی ڕۆبۆت بكه‌وه‌.

A few small but crucial forms of money

فۆرمێكی بچوك به‌ڵام گرنگ له‌ پاره‌

are transferred between proteins

له‌ نێوان پڕۆتینه‌كان ده‌گوازرێته‌وه‌

to provide this push.

بۆ دابینكردنی ئه‌م پاڵپێوه‌نانه‌.

Electrons, protons, oxygen, and phosphate groups

ئیلكترۆن،پڕۆتۆن،ئۆكسجین،گروپه‌ فۆسفاته‌كان

are the main chemical currencies,

سه‌ره‌كیترین دراوی كیمیاین،

and they're kept in small molecular wallets

له‌ گه‌ردیله‌ی بچوكدا ده‌هێلدران

or larger tote bags to keep them safe.

یان جانتای بچوك بۆ پاراستنیان.

This is biochemistry,

زانستی زینده‌كیمیایه‌،

the study of how every part of the factory

لێكۆڵینه‌وه‌ چۆن هه‌مو به‌شێكی كارگه‌

interacts to keep your life running smoothly

بۆ ئه‌وه‌ی ژیان به‌ نه‌رمی به‌رێوه‌ ببه‌یت

in the face of extreme challenges.

له‌ به‌رامبه‌ر به‌ره‌نگاریه‌ زۆره‌كان.

Maybe there's too much fuel;

له‌وانه‌یه‌ سوته‌مه‌نی زۆر بێت:

your body will store the excess as glycogen or fat.

له‌شت زیاده‌ی چه‌وری گلۆجین هه‌لده‌گرێت.

Maybe there's not enough;

له‌وه‌یه‌‌به‌س نه‌بێت:

your body will use up those energy reserves.

له‌شت ئه‌و وزه‌یه‌ به‌كارده‌هێنێت.

Maybe a virus or bacteria tries to invade;

له‌وه‌یه‌ ڤایرۆس و به‌كتریا داگیری بكات:

your body will mobilize the immune system.

جه‌سته‌ت كۆئه‌ندامی به‌رگری هه‌یه‌.

Maybe you touched something hot or sharp;

له‌وه‌یه‌ ده‌ستت له‌ شتی گه‌رم وتیژدابێت:

your nerves will let you know so you can stop.

ده‌ماره‌كانت پێت ده‌زانێت كه‌ بوه‌ستیت.

Maybe it's time to create a new cell

كاتی ئه‌وه‌یه‌ بۆ درستبونی خانه‌ی نوئ

or a new person.

یان كه‌سیكی نوئ.

Amazingly, oak trees, chickens, frogs,

سه‌رسورهێنه‌ره‌،داری به‌رو،مریشك،بۆق

and, yes, even you

به‌ڵئ،ته‌نانه‌ت تۆش،

share so many of the same

به‌شداریكردنی زۆر له‌ هه‌مان شدا

basic robot and factory designs

ڕۆبۆت و دیزاینی كارگه‌

that biochemists can learn a lot

زینده‌وه‌ر ده‌توانئ زۆر شت فێربئ

about all of them

ده‌رباره‌ی هه‌مو ئه‌مانه‌

all at the same time.

هه‌موی له‌ یه‌ك كاتدا.