Are Elvish, Klingon, Dothraki and Na'vi real languages? - John McWhorter

Translator: Ayan Organization Reviewer: Aga Ismael

To many, one of the coolest things about "Game of Thrones"

بۆ زۆربەمان، یەکێک لە ناوازەترین شتەکان دەربارەی زنجیرەی فیلمی

is that the inhabitants of the Dothraki Sea

یاری تەختە پاشاییەکان، بریتییە لە دانیشتوانی

have their own real language.

دەریای دۆسراکی کە زمانی ڕاستی خۆیان هەیە.

And Dothraki came hot on the heels

هەروەها زمانی دۆسراکی هات دوا بە دوای

of the real language that the Na'vi speak in "Avatar,"

''ئاڤاتار'' زمانە ڕاستیەکەیە کە ناڤییەکان قسەیان پێ دەکرد،

which, surely, the Na'vi needed

بێگومان ناڤییەکان پیویستیان پێ بوو

when the Klingons in "Star Trek" have had their own whole language since 1979.

لە ساڵی ١٩٧٩وە کاتێک کلینگۆنەکان لە فیلمی ''ستار تریک''زمانی تەواوەتی خۆیان هەبوو.

And let's not forget the Elvish languages

هەروەها با زمانەکانی ئێلڤشیشمان بیر نەچێت

in J.R.R. Tolkien's "Lord of the Rings" trilogy,

لە ڕۆمانە سێ بەشییەکەی تۆڵکین ''پاشای ئەنگوستیکلەکان،''

especially since that was the official grandfather

بەتایبەتی لەو کاتەوەی کە ئەوە باپیرەی ڕاستەقینەی

of the fantasy conlangs.

کۆنلانگە فانتازیاییەکان بووە.

"Conlang" is short for "constructed language."

''کۆنلانگ'' کورتکراوەیە واتا ''زمانێکی درووست کراو.''

They're more than codes like Pig Latin,

ئەوان زیاتر وەک کۆد وان بۆ نموونە پیگ لاتین،

and they're not just collections of fabricated slang like the Nadsat lingo

و بریتیش نین لە کۆمەڵێک دەستەواژەی بازاڕی هەڵبەستراو هاوشێوەی Nadsat lingo

کە هەرزەکارە ئاژاوەچییەکان لە "Clockwork Orange" بەکاریان هێناوە.

that the teen hoodlums in "A Clockwork Orange" speak,

where "droog" from Russian happens to mean "friend."

کە''درووگ''وشەیەکی ڕووسی بوو بە مانای ''هاوڕێ'' دەهات.''

What makes conlangs real languages isn't the number of words they have.

ئەوەی زمانەکان دەکات بە زمانێکی ڕاستەقینە بریتی نییە لە ژمارەی ئەو وشانەی هەیەتی.

It helps, of course, to have a lot of words.

بێگومان، ئەوە یارمەتیدەرە کە وشەیەکی زۆریان هەبێت.

Dothraki has thousands of words.

زمانی دۆسراکی هەزاران وشەی هەیە.

Na'vi started with 1,500 words.

هەرچی زمانی ناڤییە بە ١،٥٠٠ وشە دەستی پێکرد.

Fans on websites have steadily created more.

بە بەردەوامی هەوادارەکانی لە ماڵپەڕەکان وشەی زیاتریان بۆ دروست کرد.

But we can see the difference between vocabulary alone

بەڵام دەتوانین بە تەنها جیاوازی لە نێوان وشەکان و ئەوەی کە

and what makes a real language

زمانەکە دەکاتە زمانێکی ڕاست ببینین.

from a look at how Tolkien put together grand old Elvish,

بە ڕوانین لەوەی کە چۆن تۆڵکین ئێڵڤشی مەزنی کۆنی درووست کردەوە،

a conlang with several thousands words.

بەڵام وەکو زمانێکی دەستکرد کە هەزاران وشەی هەیە.

After all, you could memorize 5,000 words of Russian

هەرچۆنێک بێت، دەتوانیت ٥،٠٠٠ وشەی زمانی ڕووسی لەبەر بکەیت

and still be barely able to construct a sentence.

بەڵام هیشتا بە زەحمەت دێڕێک دروست بکەیت.

A four-year-old would talk rings around you.

دەکرێت منداڵێکی چوار ساڵ لە تۆ باشتر بدوێت.

That's because you have to know how to put the words together.

ئەمەش لەبەر ئەوەیە کە دەبێت بزانیت بە چ شێوەیەک وشەکان ڕێک بخەیت.

That is, a real language has grammar.

چونکە، زمانی ڕاستەقینە خاوەنی ڕێزمانە.

Elvish does.

ئێلڤیشیش ڕێزمانی هەیە.

In English, to make a verb past, you add an "-ed."

ئەگەر کارێک لە ئینگلیزیدا بکەیت بە ڕابردوو، ed بۆ کارەکە زیاد دەکەیت.

Wash, washed.

بۆ نموونە wash دەبێتە washed.

In Elvish, "wash" is "allu"

لە زمانی ئێڵڤشدا، شوشتن'' بریتییە لە ''ئاڵو''''

and "washed" is "allune."

و ''شوشتی'' بریتییە لە ''ئاڵون.''

Real languages also change over time.

زمانە ڕاستەقینەکان بە تێپەڕ بوونی کاتیش دەگۆڕدرێن.

There's no such thing as a language

هیچ زمانێک بوونی نییە کە

that's the same today as it was a thousand years ago.

کە هاو شێوەی ١٠٠٠ پێش ئێستای مابێتەوە.

As people speak, they drift into new habits,

کاتێک خەڵک قسە دەکەن، توشی هەڵسوکەوتی نوێ دەبن،

shed old ones,

واز لە کۆنەکانیش دەهێنن،

make mistakes, and get creative.

هەڵە دەکەن، و دەشبن بە داهێنەر.

Today, one says,

ئەمڕۆ، یەکێک دەڵێت،

"Give us today our daily bread."

'' نانی ڕۆژانەی ئەمرۆمان پێ بدە''

In Old English, they said,

لە زمانی ئینگلیزی کۆن، دەیانگووت،

"Urne gedaeghwamlican hlaf syle us todaeg."

"Urne gedaeghwamlican hlaf syle us todaeg."

شتەکان لە زمانە دەستکردەکانیش گۆڕانکاریان بەسەردا دێت.

Things change in conlangs, too.

Tolkien charted out ancient and newer versions of Elvish.

تۆڵکین چەشنە کۆن و نوێیەکانی زمانی ئێڵڤشی دیاری کرد.

When the first Elves awoke at Cuiviénen,

کە بۆ یەکەمجار خێوەکان لە کوڤیەنێن دەرکەوتن،

in their new language,

لە زمانە نوێیەکەیاندا،

the word for "people" was "kwendi,"

وشە بۆ ''خەڵک'' بریتی بوو لە ''کوێندی،''

but in the language of one of the groups that moved away, Teleri,

بەڵام کە بەشێکیان کە ناویان تێلێری بوو، کۆچیان کرد،

over time, "kwendi" became "pendi,"

بەدرێژایی کات، ''کوێندی'' بووە ''پێندی،''

with the "k" turning into a "p."

کە پیتی "ک"یان کرد بە پیتی "پ".

And just like real languages, conlangs like Elvish split off into many.

وەکو زمانە ڕاستەقینەکان، زمانی دەستکردی وەکو ئێلڤیش دابەشکراوەیان هەیە.

When the Romans transplanted Latin across Europe,

کاتێک ڕۆمەکان لاتینیان بە ئەوروپادا بڵاو کردەوە،

French, Spanish, and Italian were born.

فەڕەنسی، ئیسپانی، و ئیتاڵی دروست بوون.

When groups move to different places,

کاتێک کۆمەڵەکان بۆ شوێنی جیاواز دەڕۆن،

over time, their ways of speaking grow apart,

بە پێی کات، شێوازەکانی قسەکردنیان گەشە دەکەن.

just like everything else about them.

وەکو هەر شتێکی دیکەیان.

Thus, Latin's word for hand was "manus,"

بەم شێوەیەش، وشەی لاتینی بۆ دەست بریتی بوو لە ''مانوس،''

but in French, it became "main,"

بەڵام لە زمانی فەڕەنسی، بوو بە ''ما،''

while in Spain it became "mano."

لە کاتێکدا لە ئیسپانی دەبێتە''مانۆ،''

Tolkien made sure Elvish did the same kind of thing.

تۆلکین دڵنیایی بەخشی کە هەمان شتیش بەسەر زمانی ئیڵڤیشدا هاتووە.

While that original word "kwendi" became "pendi"

کاتێک وشە ڕەسەنەکە ''کوێندی'' بوو بە ''پێندی''

among the Teleri,

لە ناو هۆزی تێلێری،

among the Avari, who spread throughout Middle Earth,

وەک ئاڤارییەکانیش، کە بە پانتایی زەوی ناوەڕاست بڵاو بوونەوە،

it became "kindi" when the "w" dropped out.

وشەکە بوو بە ''کیندی'' کاتێک دەنگی ''و'' لادرا.

The Elvish varieties Tolkien fleshed out the most

ئەو شێوەزارانەی ئێلڤش کە تۆڵکین بایەخی زیاتری پێدان

are Quenya and Sindarin,

بریتی بوون لە کوێنیا و سیندارین،

and their words are different in the same way French and Spanish are.

وشەکانیان بەهەمان شێوەی زمانی فەڕەنسی و ئیسپانی جیاوازن.

Quenya has "suc" for "drink,"

سوک واتا خواردنەوە لە زمانی کوێینا.

Sindarin has "sog."

سیندارییەکانیش پێی دەڵێن ''سۆگ.''

And as you know, real languages are messy.

هەروەکو دەزانی، زمانە ڕاستەقیینەکان زۆر ناڕێکن.

That's because they change,

چونکە گۆڕانیان بەسەردا دێت،

and change has a way of working against order,

گۆڕانکاریش ڕێگەی خۆی هەیە تاکو دژی ڕێکخستن کار بکات،

just like in a living room or on a bookshelf.

ڕێک هاوشێوەی ژووری دانیشتن یاخود ڕەفەی کتێبخانە.

Real languages are never perfectly logical.

زمانە ڕاستەقینەکان هەرگیز بەتەواوی لۆژیکی نین.

That's why Tolkien made sure that Elvish had plenty of exceptions.

هەر بۆیەش تۆڵکین دەیویست دڵنیا بێت کە ئێڵڤش دەرهاویشتەی زمانەوانی زۆری تێدا بێت.

Lots of verbs are conjugated in ways you just have to know.

زۆرێک لە کارەکان بەشێوەیەک پەیوەست کراون کە تەنها دەبێت بیزانیت.

Take even the word "know."

بۆ نموونە وشەی ''know''.

In the past, it's "knew,"

لە دەمی ڕابردوودا بریتییە لە ''knew،''

which isn't explained by any of the rules in English.

کە بە پێی هیچ ڕێسایەکی ڕێزمانی ئینگلیزی شرۆڤە نەکراوە.

Oh well.

ئۆهـ باشە.

In Elvish, "know" is "ista,"

لە ئێڵڤش، ''زانین'' بریتییە لە ''ئیستا،''

but "knew" is "sinte."

بەڵام ''زانی'' بریتییە لە ''سینتێ.''

Oh well.

ئۆهـ باشە.

The truth is, though, that Elvish is more a sketch for a real language

ڕاستیەکە ئەوەیە، هەرچەندە کە ئێڵڤش زیاتر وەک بەشێکە لە زمانی ڕاستی

than a whole one.

وەک لە زمانێکی تەواو.

For Tolkien, Elvish was a hobby

بۆ تۆڵکین، ئێڵڤش ئارەزوویەک بوو وەک لەوەی

rather than an attempt to create something people could actually speak.

هەوڵێک بێت بۆ درووستکردنی زمانێک کە خەڵکی بتوانن بەڕاستی قسەی پێ بکەن.

Much of the Elvish the characters in the "Lord of the Rings" movies speak

بەشی زۆری ئەو ئێڵڤشەی ئەکتەرەکانی فیلمی ''پادشای ئەنگوستیلەکان''پێی دەدوێن

has been made up since Tolkien by dedicated fans of Elvish

دروست کراوی هەوڵی زۆری تۆڵکین و هەوادارانی زمانی ئیڵڤیشە کە

based on guesses as to what Tolkien would have constructed.

کە لەسەر بنیچینەی پێشبینییەکانی تۆلکین کردوویانە.

That's the best we can do for Elvish because there are no actual Elves around

ئەمە باشترین شتە کە بتوانین بۆ ئیلڤیش بیکەین، چونکە ئێستا هیچ کەسێک نییە

to speak it for us.

هەتا بەم زمانە قسەمان بۆ بکات.

But the modern conlangs go further.

بەڵام زمانە دەست کردە نوێیەکان هەنگاوی دوورتر دەنێن.

Dothraki, Na'vi, and Klingon are developed enough

دۆسراکی، ناڤی، و کلینگۆن بەشێوەیەک پەرەیان پێدراوە

that you can actually speak them.

کە لەڕاستیدا دەتوانیت بەکاریان بهێنیت.

Here's a translation of "Hamlet" into Klingon,

"هاملێت" وەرگێڕدراوە بۆ سەر زمانی کلینگۆن،

although performing it would mean getting used

هەرچەندە بەکارهێنانی ئەمە واتا ڕاهاتن بەوەی

to pronouncing "k" with your uvula,

کە دەنگی ''ک'' بە مەڵاشووت دەرببڕیت،

that weird, cartoony thing hanging in the back of your throat.

ئەوەی سەیرە، شتە کارتۆنیەکەیە کە لە پشتەوەی قورگت هەڵواسراوە.

Believe it or not, you actually do that in plenty of languages around the world,

بڕوا دەکەیت یان نا، تۆ هەمان شت لە زۆرێک لە زمانەکانی جیهان دەکەیت،

like Eskimo ones.

بۆ نموونە وەکو ئیسکیمۆکان.

Pronouncing Elvish is much easier, though.

هەرچەندە، دەربڕینی ئێڵڤش زۆر ئاسانترە.

So, let's take our leave for now

کەواتە، با ئێستا ماڵئاوایی بکەین

from this introduction to conlangs in Elvish

لە پێشەکی بۆ زمانە دەستکردەکان لە ئێڵڤش و

and the other three conlangs discussed

سێ زمانە دەستکردەکەی تر کە باسمان کردن

with a heartfelt quad-conlangual valedictory:

لەگەڵ ماڵاوایی کردنێک لە دڵەوە بە زمانە دەستکردەکان:

"A Na Marie!"

"A Na Marie!"

"Hajas!"

"Hajas!"

Na'vi's "Kiyevame!"

Na'vi's "Kiyevame!"

"Qapla!"

"Qapla!"

and "Goodbye!"

هەروەها ''خواتان لەگەڵ!''