Are Elvish, Klingon, Dothraki and Na'vi real languages? - John McWhorter

Elvish, Klingon, Dothraki và Na'vi có phải là ngôn ngữ thực sự? - John McWhorter

Translator: Kim Phung Nguyen

To many, one of the coolest things about "Game of Thrones"

Một trong những điều tuyệt nhất của "Game of Thrones"

is that the inhabitants of the Dothraki Sea

là các cư dân vùng Biển Dothraki

have their own real language.

có ngôn ngữ thực sự của họ.

And Dothraki came hot on the heels

Tiếng Dothraki xuất hiện ngay sau

of the real language that the Na'vi speak in "Avatar,"

một ngôn ngữ khác mà người Na'vi sử dụng trong "Avatar",

which, surely, the Na'vi needed

người Na'vi cần có ngôn ngữ riêng

when the Klingons in "Star Trek" have had their own whole language since 1979.

vì người Klingon trong "Star Trek" đã có ngôn ngữ của riêng mình từ năm 1979.

And let's not forget the Elvish languages

Và cũng đừng quên tiếng Elvish

in J.R.R. Tolkien's "Lord of the Rings" trilogy,

trong bộ ba tiểu thuyết "Lord of the Rings" của J.R.R. Tolkien,

especially since that was the official grandfather

nhất là khi nó chính là cha đẻ

of the fantasy conlangs.

của "conlang" (ngôn ngữ nhân tạo).

"Conlang" is short for "constructed language."

"Conlang" là viết tắt của "contructed language".

They're more than codes like Pig Latin,

Chúng không chỉ gồm những mật mã như Pig Latin,

and they're not just collections of fabricated slang like the Nadsat lingo

và cũng không chỉ là những tiếng lóng như biệt ngữ Nadsat

that the teen hoodlums in "A Clockwork Orange" speak,

mà bọn lưu manh tuổi teen trong "A Clockword Orange" sử dụng,

where "droog" from Russian happens to mean "friend."

với từ "droog" trong tiếng Nga nghĩa là "friend" (bạn bè).

What makes conlangs real languages isn't the number of words they have.

Điều khiến "conlang" thực sự trở thành ngôn ngữ không phải ở số lượng từ vựng.

It helps, of course, to have a lot of words.

Dù tất nhiên nó cũng có nhiều từ hữu ích.

Dothraki has thousands of words.

Tiếng Dothraki có hàng ngàn từ.

Na'vi started with 1,500 words.

Tiếng Na'vi khởi đầu với 1.500 từ.

Fans on websites have steadily created more.

Sau đó, fan đã dần tạo thêm nhiều từ mới.

But we can see the difference between vocabulary alone

Nhưng chúng ta có thể thấy sự khác biệt giữa từ vựng nói riêng

and what makes a real language

với điều tạo ra một ngôn ngữ thực

from a look at how Tolkien put together grand old Elvish,

bằng cách xem làm thế nào Tolkien tạo ra tiếng Elvish,

a conlang with several thousands words.

một "conlang" gồm hàng ngàn từ.

After all, you could memorize 5,000 words of Russian

Rốt cuộc thì bạn có thể nhớ 5.000 từ tiếng Nga

and still be barely able to construct a sentence.

mà vẫn hầu như không thể nói thành câu.

A four-year-old would talk rings around you.

Một đứa trẻ 4 tuổi còn nói giỏi hơn bạn.

That's because you have to know how to put the words together.

Đó là vì bạn còn cần phải biết cách sắp xếp từ thành câu.

That is, a real language has grammar.

Vì thế, một ngôn ngữ thực cần có văn phạm.

Elvish does.

Tiếng Elvish có điều đó.

In English, to make a verb past, you add an "-ed."

Trong tiếng Anh, để chia động từ về thì quá khứ, ta thêm "-ed."

Wash, washed.

Wash (giặt, rửa), Washed.

In Elvish, "wash" is "allu"

Trong tiếng Elvish, "wash" là "allu"

and "washed" is "allune."

và "washed" là "allune."

Real languages also change over time.

Ngôn ngữ thực cũng thay đổi theo thời gian.

There's no such thing as a language

Chẳng có ngôn ngữ nào

that's the same today as it was a thousand years ago.

mà nó ngày nay lại giống hệt như nó ở một ngàn năm trước.

As people speak, they drift into new habits,

Vì khi nói, chúng ta hình thành các thói quen mới,

shed old ones,

thay cho những cái cũ,

make mistakes, and get creative.

phạm lỗi, và sáng tạo.

Today, one says,

Ngày nay, ta nói (tiếng Anh)

"Give us today our daily bread."

"Give us today our daily bread."

In Old English, they said,

Nhưng, tiếng Anh cổ lại là

"Urne gedaeghwamlican hlaf syle us todaeg."

"Urne gedaeghwamlican hlaf syle us todaeg."

Things change in conlangs, too.

Các "conlang" cũng có sự biến đổi.

Tolkien charted out ancient and newer versions of Elvish.

Tolkien phân ra các phiên bản mới và cũ của tiếng Elvish.

When the first Elves awoke at Cuiviénen,

Người Elves đầu tiên xuất hiện ở Cuiviénen,

in their new language,

trong ngôn ngữ của họ,

the word for "people" was "kwendi,"

"people" (con người) là "kwendi",

but in the language of one of the groups that moved away, Teleri,

nhưng trong ngôn ngữ của nhóm người Elves di cư, Teleri,

over time, "kwendi" became "pendi,"

"kwendi" dần trở thành "pendi",

with the "k" turning into a "p."

với chữ "k" chuyển thành chữ "p".

And just like real languages, conlangs like Elvish split off into many.

Và giống trong ngôn ngữ thực, "conlang" như Elvish cũng phân nhánh.

When the Romans transplanted Latin across Europe,

Khi người La Mã đem tiếng Latin ra toàn châu Âu,

French, Spanish, and Italian were born.

tiếng Pháp, tiếng Tây Ban Nha, và tiếng Ý ra đời.

When groups move to different places,

Khi các nhóm người di cư đi nhiều nơi,

over time, their ways of speaking grow apart,

cách họ nói cũng dần trở nên khác nhau,

just like everything else about them.

cũng như nơi ở khác nhau của họ.

Thus, Latin's word for hand was "manus,"

Do đó, trong tiếng Latin, "hand" (bàn tay) là "manus",

but in French, it became "main,"

nhưng trong tiếng Pháp lại là "main",

while in Spain it became "mano."

và trong tiếng Tây Ban Nha là "mano".

Tolkien made sure Elvish did the same kind of thing.

Tolkien đã đảm bảo rằng tiếng Elvish cũng có điều tương tự.

While that original word "kwendi" became "pendi"

Trong khi "kwnedi" trở thành "pendi"

among the Teleri,

giữa những người Teleri,

among the Avari, who spread throughout Middle Earth,

thì với người Avari sinh sống khắp vùng Trung Địa,

it became "kindi" when the "w" dropped out.

"kwendi" lại thành "kindi" với chữ "w" bị bỏ đi.

The Elvish varieties Tolkien fleshed out the most

Những tộc Elves mà Tolkien tập trung nhiều nhất

are Quenya and Sindarin,

là Quenya và Sindarin,

and their words are different in the same way French and Spanish are.

và ngôn ngữ của họ cũng khác biệt như tiếng Pháp và tiếng Tây Ban Nha.

Quenya has "suc" for "drink,"

Trong tiếng Quenya, "suc" là "drink" (uống),

Sindarin has "sog."

trong tiếng Sindarin lại là "sog"

And as you know, real languages are messy.

Và bạn cũng biết đấy, ngôn ngữ thực rất rắc rối.

That's because they change,

Vì chúng thường thay đổi,

and change has a way of working against order,

và thay đổi theo cách chống lại trật tự,

just like in a living room or on a bookshelf.

giống như trong phòng khách hoặc trên kệ sách.

Real languages are never perfectly logical.

Ngôn ngữ thực chẳng bao giờ hợp lý hoàn toàn.

That's why Tolkien made sure that Elvish had plenty of exceptions.

Đó là lý do tại sao Tolkien tạo ra tiếng Elvish với rất nhiều ngoại lệ.

Lots of verbs are conjugated in ways you just have to know.

Rất nhiều động từ bất quy tắc mà bạn buộc phải biết.

Take even the word "know."

Hãy lấy từ "know" (biết) làm ví dụ.

In the past, it's "knew,"

Ở thì quá khứ, nó là "knew",

which isn't explained by any of the rules in English.

nhưng lại không có quy tắc nào giải thích điều này.

Oh well.

Tương tự.

In Elvish, "know" is "ista,"

Trong tiếng Elvish, "know" là "ista",

but "knew" is "sinte."

nhưng "knew" là "sinte".

Oh well.

Vâng.

The truth is, though, that Elvish is more a sketch for a real language

Dù vậy, sự thực thì Elvish giống một bản phác họa ngôn ngữ

than a whole one.

hơn là ngôn ngữ thực.

For Tolkien, Elvish was a hobby

Với Tolkien, Elvish là một sở thích

rather than an attempt to create something people could actually speak.

hơn là việc cố gắng tạo ra một ngôn ngữ mà người ta có thể sử dụng.

Much of the Elvish the characters in the "Lord of the Rings" movies speak

Phần lớn tiếng Elvish mà các nhân vật trong "Lord of the Rings" nói

has been made up since Tolkien by dedicated fans of Elvish

đều do các fan trung thành của thứ tiếng này tạo ra

based on guesses as to what Tolkien would have constructed.

dựa trên suy đoán về những gì Tolkien có thể sẽ xây dựng.

That's the best we can do for Elvish because there are no actual Elves around

Đó là cách tốt nhất cho tiếng Elvish bởi chẳng có người Elves nào xung quanh

to speak it for us.

để nói cho ta nghe tiếng ấy.

But the modern conlangs go further.

Nhưng các "conlang" hiện đại còn tiến xa hơn nữa.

Dothraki, Na'vi, and Klingon are developed enough

Dothraki, Na'vi, and Klingon đã phát triển đủ để

that you can actually speak them.

chúng ta có thể thực sự nói chúng.

Here's a translation of "Hamlet" into Klingon,

Đây là bản dịch vở "Hamlet" sang tiếng Klingon,

although performing it would mean getting used

dù việc trình diễn nó có nghĩa là phải quen với

to pronouncing "k" with your uvula,

việc phát âm "k" với lưỡi gà,

that weird, cartoony thing hanging in the back of your throat.

thứ kỳ quặc giống thế này đang lơ lửng trong cổ họng bạn.

Believe it or not, you actually do that in plenty of languages around the world,

Tin hay không tùy bạn, nhưng người ta thực sự nói như thế trong nhiều thứ tiếng

like Eskimo ones.

như tiếng Eskimo.

Pronouncing Elvish is much easier, though.

Phát âm tiếng Elvish lại dễ hơn nhiều.

So, let's take our leave for now

Vậy thì giờ hãy tạm ngừng

from this introduction to conlangs in Elvish

phần giới thiệu các "conlang" trong tiếng Elvish

and the other three conlangs discussed

và ba "conlang" khác mà ta đã thảo luận,

with a heartfelt quad-conlangual valedictory:

với một lời tạm biệt chân thành bằng cả bốn thứ tiếng này nhé:

"A Na Marie!"

"A Na Marie!"

"Hajas!"

"Hajas!"

Na'vi's "Kiyevame!"

"Kiyevame!"

"Qapla!"

"Qapla!"

and "Goodbye!"

và "Tạm biệt!"