What is the universe made of? - Dennis Wildfogel

Translator: Wafa Edris Reviewer: Daban Q Jaff

هەموو ئەو کەرەستانەی لە دەورووبەرتن

All the material objects around you

are composed of submicroscopic units

لە یەکەی بە مایکڕۆسکۆپ نەبینراو پێک دێت

we call molecules.

پێی دەڵێین گەردەکان.

And molecules in turn are composed

هەروەها گەردەکان پێک دێن لە

of individual atoms.

تاکە گەردیلەکان

Molecules frequently break apart

زۆر جار گەردەکان دابەش دەبن

and then form new molecules.

پاشان گەردی نوێ پێک دێت.

On the other hand,

لە لایەکی ترەوە،

لە ڕاستیدا، هەموو ئەو گەردیلانەی کە بەرکەتنتان لەگەڵی هەبووە

virtually all the atoms you come in to contact with

through the course of your life,

لە تەواوی ژیانتدا،

the ones in the ground beneath you,

ئەوانەی لە ژێر زەوی ژێر قاچتە،

the air you breath, the food you eat,

ئەو هەوایەی هەڵیدەمژی، ئەو خواردنەی دەیخۆیت،

those that make up every living thing, including you,

ئەو شتانەی کە وادەکات هەموو شتێک زیندوو بێت، لە نێوانیشیاندا تۆ،

have existed for billions of years

بلیۆنان ساڵ پێش ئێستا هەبووە

and were created in places very unlike our planet.

و لە شوێنێکی جیاوازتر لە هەسارەکەمان درووست بوون

How those atoms came about is what I want to share with you.

ئەو گەردیلانە چۆن دروست بوون؟ ئەمەیە دەمەوێت لەگەڵتان هاوبەشی پێ بکەم

It all started 14 billion years ago

هەموو شتێک ۱٤ بلیۆن ساڵ پێش ئێستا دەستی پێ کرد

with an event we call The Big Bang,

لە ڕووداوێک پێی دەگوترێت تەقینەوە مەزنەکە،

which resulted in a universe consisting of gas alone.

کە دەریدەخات گەردوون بە تەنها لە گاز پێک دێت.

There were no stars and no planets.

هیچ ئەستێرە و هەسارەیەک بوونی نەبوو.

The gas was made up only of atoms

گازەکە تەنها لە گەردیلەکان پێک هاتبوو

belonging to the simplest elements.

بۆ سادەترین توخم دەگەڕێتەوە.

It was about 75 percent hydrogen

نزیکی سەدا ۷٥ی هایدرۆجین بوو

and almost all the rest was helium.

و بە نزیکی هەموو ئەوانەی تر هیلیۆم بوون

No elements like carbon, oxygen or nitrogen existed.

هیچ توخمێکی وەک کاربۆن، ئۆکسجین یان نایترۆجین بوونی نەبوو.

No iron, silver or gold.

نە ئاسن و زیو نە زێڕیش.

In some places, the density of this gas was slightly higher than in others.

لە هەندێک شوێندا، چڕی ئەو گازە زیاترە بە بەراورد بە هەندێک شوێنی تر.

Due to gravity, those places attracted even more gas,

بەهۆی هێزی کێشکردنەوە، ئەو شوێنانە گازی زیاتر کێش دەکەن،

which further strengthened the pull of gravity,

کە بووە هۆی بەهێزتر کردنی هێزی کێشکردن،

which then drew more gas in, and so on.

کە گازی زیاتری ڕاکێشا و بەم شێوەیە.

Eventually, large dense gas balls formed,

لە ئەنجامدا، تۆپەڵی گازی گەورە درووست بوون،

shrinking under their own gravity

دەپووکێنەوە بە هۆی هێزی کێشکردنیان

and consequently heating up on the inside.

و ئەو پلەی گەرمییەی لە ناویدایە.

At some point, the core of such a ball

لە خاڵێکدا، ناوکی ئەو تۆپەڵە

gets hot enough that nuclear fusion occurs.

هێندە گەرم دەبێت کە پێکداچووی ناووکی ڕوو دەدات.

Hydrogen atoms smash together to form helium,

گەردیلەی هایدرۆجینەکان بۆ دروست بوونی هیلیۆم بە یەکدادەکەون،

accompanied by a great release of energy,

هاوشان دەبێت لەگەڵ دەربازبوونێکی زۆری وزە،

strong enough to counteract the shrinking force of the gravity.

هێندە بەهێزە کە ڕووبەڕووی هێزی پووکانەوەی کێشکردن دەکات.

کاتێک وزەکە لە ئەنجامی کارلێکی پێکداچوونەکان دێتە دەرەوە

When the energy pushing out from the fusion reactions

matches the gravity pulling all the gas inwards,

لە بەرامبەر کێشانەوەی کێشکردنی هەموو گازەکان بۆ ناوەوە،

an equilibrium occurs.

هاوسەنگی ڕوودەدات.

From this a star is born.

بەم شێوەیە ئەستێرە درووست دەبێت.

Over its lifetime,

لە تەواوی ژیانی،

the fusion reactions in the core of a massive star

هەموو کارلێکی پێکداچوونەکان لە ناووکی ئەستێرەیەکی زەبەلاح

will produce not only helium,

تەنها هیلیۆم بەرهەم ناهێنێت،

but also carbon, oxygen, nitrogen

بەڵکو کاربۆن، ئۆکسجین، نایترۆجین

and all the other elements in the periodic table up to iron.

و هەموو توخمەکانی تری خشتەی خولی تا ئاسن.

بەڵام لە کۆتایدا، سووتەمەنی لە ناووک نامێنێت،

But eventually, the core's fuel runs out,

leaving it to collapse completely.

تا بە تەواوی وێران بێت.

That causes an unbelievably powerful explosion

ئەمە بە شێوەیەکی باوەڕ پێنەکراو دەبێتە هۆی تەقینەوەیەکی گەورە

we call a supernova.

پێی دەڵێن Supernova

ئێستا، دوو خاڵی گرینگ هەیە ڕەچاو بکرێت

Now there are two things to note

about how supernovas create elements.

دەربارەی چۆنیەتی درووست کردنی توخمەکان لەلایەن Supernovaـوە

First, this explosion releases so much energy

سەرەتا، ئەو تەقینەوەیە وزەیەکی زۆر دەردەپەڕێنێت

that fusion goes wild

ئەو پێکداچوونە یاخی دەبێت

forming elements with atoms even heavier than iron

بۆ پێکهێنانی توخمەکان لەگەڵ گەردیلەکان کە قورستر بێت لە ئاسن

like silver, gold and uranium.

وەک زیو، زێڕ و یۆرانیۆم

Second, all the elements that had been accumulating

دووەم، هەموو ئەو توخمانەی کۆ بۆتنەوە

in the core of the star,

لە ناووکی ئەستێرەدا،

like carbon, oxygen, nitrogen, iron,

وەک کاربۆن، ئۆکسجین، نایترۆجین، ئاسن

as well as all of those formed in the supernova explosion,

هەروەها هەموو ئەوانەی کە لە تەقینەوەی سوپەرنۆڤا دروست بوون،

are ejected in to interstellar space

دەهاوێژرێتە بۆشایی ئەستێرەکانەوە

where they mix with the gas that's already there.

کە لەگەڵ ئەو گازانەی لەوێ هەن تێکەڵ دەبن.

History then repeats itself.

پاشان مێژوو خۆی دووبارە دەکاتەوە.

Gas clouds, now containing many elements

ئێستا هەورە گازیەکان، چەندین توخمیان تێدایە

besides the original hydrogen and helium,

سەڕەڕای هایدرۆجین و هیلیۆمی سەرەکی

have higher density areas

بوونی ناوچەیەکی چڕی بەرز

that attract more matter, and so on.

کە ماددەی زیاتر ڕادەکێشێت، بەم شێوەیە.

As before, new stars result.

وەک پێشتر، ئەستێرە نوێیەکان درووست بوون.

Our sun was born this way about 5 billion years ago.

خۆرەکەمان بە نزیکی ٥ بلیۆن ساڵ پێش ئێستا بە هەمان شێوە درووست بووە.

That means that the gas it arose from

واتا ئەو گازەی کە لێوەی درووست بووە

had itself been enriched with many elements

بە هەمان ئەو تێکەڵەی توخمە هەمەچەشنەکانی

from supernova explosions since the universe began.

کە لە تەقینەوەکانی سوپەرنۆڤا لە سەرەتای درووست بووی گەردوونە.

So that's how the sun wound up with all the elements.

کەواتە بەم شێوەیە خۆر مامەڵە لەگەڵ توخمەکان دەکات.

It's still mostly hydrogen at 71 percent,

تا ئێستا بە ڕێژەی سەدا ۷۱ ی هایدرۆجینە،

with most of the rest being helium at 27 percent.

هیڵیۆم و ماددەکانی تر ڕێژەی سەدا ۲۷ پێک دەهێنن.

But bear in mind

بەڵام لە بیرمان بێت

that while the first stars were made up

کە یەکەم ئەستێرە بە تەنها

of hydrogen and helium alone,

لە هیلیۆم و هایدرۆجین دروست بوو

the remaining elements in the periodic table

تەواوی توخمەکانی تری خشتەی خولی

make up two percent of the sun.

سەدا ۲ی خۆر پێک دەهێنن.

And what about Earth?

ئەی زەوی؟

هەسارەکان ئەنجامی پڕۆسەیەکی خۆڕسکی بۆ درووست بوونی ئەسترە پێک دەهێنن

Planets form as an incidental process to star formation

out of the same gas cloud as the star itself.

بە هەمان هەوری گازی کە بۆ ئەستێرە وەک خۆیەتی.

هەسارەی بچوکی وەک ئەوەی ئێمە کێش کردنی پێویستی نییە

Small planets like ours don't have enough gravity

to hold on to much hydrogen or helium gas

بۆ هەڵگرتنی ڕێژەیەکی زۆری هایدرۆجین و هیلیۆم

since both of those are very light.

هەر چەندە ئەو دوو گازە زۆڕ سوکن.

So, even though carbon, nitrogen, oxygen and so on

کەواتە، سەڕەڕای ئەوەی کاربۆن، نایترۆجین، ئۆکسجین... هتد

made up only two percent of the gas cloud from which Earth was formed,

تەنها سەدا ۲ی هەورە گازیەکانە کە زەوی لێ دروست بووە.

these heavier elements form the bulk of our planet

ئەو توخمە گرینگانە بەشێکی گەورەی هەسارەکەمان دەبن

and everything on it.

و هەموو شتێک تێدا.

Think about this:

بیر لەوە بکەوە،

with the exception of hydrogen and some helium,

جگە لە هایدرۆجین و کەمێک هیلیۆم،

the ground you walk on,

ئەو زەوییەی لەسەری دەڕۆیت،

the air you breath, you,

ئەو هەوایەی هەڵیدەمژیت،

everything is made of atoms

هەموو شتێک لە گەردیلەکان دروست بووە.

that were created inside stars.

کە لە ناووکی ئەستێرە پێک هاتووە.

When scientists first worked this out

سەرەتا کاتێک زانایان ئەوەیان زانی

over the first half of the 20th Century,

لە نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمدا،

the famous astronomer Harlow Shapley commented,

گەردوون ناسی بەناوبانگ، هارلۆو شاپلی گووتی

"We are brothers of the boulders, cousins of the clouds."

"ئێمە برایانی بەرد و ئامۆزایانی هەورین"