What is the universe made of? - Dennis Wildfogel

Аудармашы: Batyrbek Alimzhanov Редактор: Asqat Yerkimbay

All the material objects around you

Айналадағы бүкіл материалдық нәрсе

are composed of submicroscopic units

молекула деп аталатын өте ұсақ

we call molecules.

бөлшектерден тұрады.

And molecules in turn are composed

Ал молекулалардың өзі

of individual atoms.

жекелеген атомдардан тұрады.

Molecules frequently break apart

Молекулалар жиі ыдырап,

and then form new molecules.

жаңа молекулалар түзіп отырады.

On the other hand,

Бірақ басқаша қарасақ,

virtually all the atoms you come in to contact with

өміріңде сенімен қатынаста болған

through the course of your life,

атомдардың бәрі дерлік:

the ones in the ground beneath you,

аяғыңмен басып отырғаның,

the air you breath, the food you eat,

жұтып отырған ауаң, жейтін тамағың,

those that make up every living thing, including you,

әр тіршілік иесін, сені де құрайтындары

have existed for billions of years

миллиардтаған жыл бойы өмір сүріп келеді.

and were created in places very unlike our planet.

Олар Жерден мүлде өзгеше мекенде түзілген.

How those atoms came about is what I want to share with you.

Атомдардың қалай пайда болғанын айтайын.

It all started 14 billion years ago

Бәрі 14 млрд жыл бұрын басталды:

with an event we call The Big Bang,

Үлкен жарылыс деген оқиға болып,

which resulted in a universe consisting of gas alone.

содан тек газдан тұратын ғалам түзілді.

There were no stars and no planets.

Ешқандай жұлдыз не планета болмады.

The gas was made up only of atoms

Әлгі газ ең қарапайым деген

belonging to the simplest elements.

элементтердің атомынан тұрды.

It was about 75 percent hydrogen

75 пайызы сутегі болса,

and almost all the rest was helium.

қалғанының бәрі дерлік гелий еді.

No elements like carbon, oxygen or nitrogen existed.

Көміртегі, оттегі не азот болған жоқ.

No iron, silver or gold.

Темір де, алтын-күміс те болмады.

In some places, the density of this gas was slightly higher than in others.

Кейбір жерлерде бұл газдың тығыздығы басқа жердегіден сәл жоғары болды.

Due to gravity, those places attracted even more gas,

Гравитация бұл жерлерге көптеп газ тартты,

which further strengthened the pull of gravity,

содан гравитацияның тартылысы күшейді,

which then drew more gas in, and so on.

кейін тағы газ тартылып, осылай жалғасты.

Eventually, large dense gas balls formed,

Ақыр соңында алып тығыз газ шары түзілді.

shrinking under their own gravity

Өз гравитациясынан өзі кішірейіп,

and consequently heating up on the inside.

нәтижесінде іші қатты қыза бастайды.

At some point, the core of such a ball

Қыза түскен бұл шарда бір кезде

gets hot enough that nuclear fusion occurs.

термоядролық реакция жүре бастайды.

Hydrogen atoms smash together to form helium,

Сутегі атомдары өзара соқтығысып,

accompanied by a great release of energy,

гелий түзіп, өте көп энергия бөледі.

strong enough to counteract the shrinking force of the gravity.

Бұл энергия гравитацияға қарсы тұра алады.

When the energy pushing out from the fusion reactions

Термоядролық реакциядан шыққан энергия

matches the gravity pulling all the gas inwards,

газды тартатын гравитацияға тең болғанда,

an equilibrium occurs.

тепе-теңдік орнайды.

From this a star is born.

Осыдан жұлдыз туады.

Over its lifetime,

Туған кезінен бастап,

the fusion reactions in the core of a massive star

алып жұлдыздың ядросындағы реакциялар

will produce not only helium,

тек гелийді ғана емес,

but also carbon, oxygen, nitrogen

көміртегі, оттегі, азот және темір

and all the other elements in the periodic table up to iron.

сияқты басқа да элементтерді шығарады.

But eventually, the core's fuel runs out,

Бірақ түбінде ядро отыны таусылады да,

leaving it to collapse completely.

сөйтіп ол толықтай ыдырап кетеді.

That causes an unbelievably powerful explosion

Нәтижесінде өте қуатты жарылыс болады.

we call a supernova.

Оны біз ғаламатжұлдыз деп атаймыз.

Now there are two things to note

Ғаламатжұлдыздан

about how supernovas create elements.

элемент қалай шығатыны туралы екі нәрсе:

First, this explosion releases so much energy

Біріншіден, жарылыстың күштілігі сондай,

that fusion goes wild

реакция одан сайын күрделеніп,

forming elements with atoms even heavier than iron

тіпті темірден де ауыр элементтер:

like silver, gold and uranium.

күміс, алтын, уран түзіле бастайды.

Second, all the elements that had been accumulating

Екіншіден, жұлдыз ядросында

in the core of the star,

жиналған бүкіл элемент:

like carbon, oxygen, nitrogen, iron,

көміртегі, оттегі, азот, темір, сондай-ақ

as well as all of those formed in the supernova explosion,

ғаламатжұлдыз жарылғанда пайда болғандар

are ejected in to interstellar space

жұлдызаралық ортаға шығарылады да,

where they mix with the gas that's already there.

сол жердегі газбен араласады.

History then repeats itself.

Содан тарих қайталана береді.

Gas clouds, now containing many elements

Сутегі мен гелийден бөлек енді

besides the original hydrogen and helium,

көп элемент жинап алған газ бұлттарындағы

have higher density areas

тығыздығы жоғары аймақтар

that attract more matter, and so on.

көбірек материя тартады, және т.с.с.

As before, new stars result.

Бұрынғыдай жаңа жұлдыздар пайда болады.

Our sun was born this way about 5 billion years ago.

Біздің Күн 5 млрд жыл бұрын осылай туған.

That means that the gas it arose from

Яғни, оның тууына себеп болған газдың өзі

had itself been enriched with many elements

ғалам басталғаннан бері жарылып келген

from supernova explosions since the universe began.

ғаламатжұлдыз элементтеріне бай болған.

So that's how the sun wound up with all the elements.

Күн құрамындағы элементтерді осылай алған.

It's still mostly hydrogen at 71 percent,

Ол әлі де 71 пайыз сутегіден тұрса,

with most of the rest being helium at 27 percent.

қалғанының көбі 27 пайыз гелийден тұрады.

But bear in mind

Бірақ мынаны ескер: алғашқы жұлдыздар

that while the first stars were made up

of hydrogen and helium alone,

сутегі мен гелийден ғана тұрса,

the remaining elements in the periodic table

периодтық кестедегі қалған элементтер

make up two percent of the sun.

күннің екі пайызын ғана құрайды.

And what about Earth?

Ал Жер ше?

Planets form as an incidental process to star formation

Жұлдыздар газ бұлтынан түзіліп жатқандағы

out of the same gas cloud as the star itself.

жанама процестен планеталар түзіледі.

Small planets like ours don't have enough gravity

Жер сияқты кіші планеталарда

to hold on to much hydrogen or helium gas

сутегі мен гелийді ұстап тұрарлықтай

since both of those are very light.

гравитация жоқ, өйткені екеуі де жеңіл.

So, even though carbon, nitrogen, oxygen and so on

Көміртегі, азот, оттегі және басқалары

made up only two percent of the gas cloud from which Earth was formed,

Жерді түзген газ бұлттарының екі пайызын ғана құраса да,

these heavier elements form the bulk of our planet

бұл ауыр элементтер қазір планетамыз бен

and everything on it.

ондағының бәрінде едәуір үлеске ие.

Think about this:

Ойланып көрші:

with the exception of hydrogen and some helium,

сутегі мен кейбір гелийді санамағанда,

the ground you walk on,

басқан жерің,

the air you breath, you,

демалатын ауаң, сенің өзің, бәрі-бәрі

everything is made of atoms

кезінде жұлдыз ішінде түзілген

that were created inside stars.

атомдардан тұрады.

When scientists first worked this out

Ғалымдар 20 ғасырдың бірінші жартысында

over the first half of the 20th Century,

алғаш рет осыны анықтағанда,

the famous astronomer Harlow Shapley commented,

Харлоу Шепли атты астроном былай депті:

"We are brothers of the boulders, cousins of the clouds."

“Тастар – бізге бауыр, ал бұлттар – бөле“.