What's invisible? More than you think - John Lloyd

Што такое нябачнае? Больш, чым вы думаеце — Джон Ллойд

Translator: tom carter Reviewer: Bedirhan Cinar

Translator: Ростислав Голод Reviewer: Hanna Baradzina

(Circus music)

(Музыка)

[Ted N' Ed's Carnival]

[Карнавал Ted N' Ed]

[John Lloyd's Inventory of the Invisible]

[Джон Ллойд. Сховішча нябачнага]

[Адаптацыя TED-прамовы Джона Ллойда ў 2009 г.]

[Adapted from a TEDTalk given by John Lloyd in 2009]

June Cohen: Our next speaker has spent his whole career

Джун Коэн: Наш наступны дакладчык амаль увесь свой час у навуцы

eliciting that sense of wonder.

спрабаваў дакапацца да цуда.

Please welcome John Lloyd.

Калі ласка, вітайце Джона Ллойда.

(Applause)

(Апладысменты)

[Hall of Mirrors]

[Люстэркавая зала]

The question is, "What is invisible?"

Пытанне: «Што ёсць нябачнае?»

There's more of it than you think, actually.

Гэта больш, чым вы думаеце.

Everything, I would say -- everything that matters --

Усё, я бы сказаў — усё тое, што існуе.

Except every thing, and except matter.

За выключэннем усяго і за выключэннем матэрыі.

We can see matter

Мы можам назіраць матэрыю,

but we can't see what's the matter.

але не можам убачыць тое, што за матэрыя ў аснове яе.

We can see the stars and the planets but we can't see what holds them apart,

Мы можам назіраць за зорамі і планетамі, але не бачым тое, што трымае іх паасобку,

or what draws them together.

ці што іх прыцягвае і трымае разам.

With matter as with people, we see only the skin of things,

З матэрыяй так, як і з людзьмі — мы бачым толькі знешнюю абалонку.

we can't see into the engine room, we can't see what makes people tick,

Мы не можам зазірнуць «ў машынны пакой», не можам бачыць, што там «цікае» ў людзях.

at least not without difficulty,

Ну, гэта няпроста.

and the closer we look at anything, the more it disappears.

Але чым пільней мы ўглядаемся ў нешта, тым хутчэй яно знікае.

In fact, if you look really closely at stuff,

На самой справе, калі вы глядзіце вельмі пільна на нешта,

if you look at the basic substructure of matter,

калі ўглядаецеся ў складальнік матэрыі,

there isn't anything there.

то там нічога няма.

Электроны знікаюць у падабенстве мітусні, і застаецца толькі энергія.

Electrons disappear in a kind of fuzz, and there is only energy.

One of the interesting things about invisibility is,

У нябачным ёсць адна цікавостка:

the things that we can's see, we also can't understand.

тое, што мы не назіраем, тое мы не можам зразумець.

Gravity is one thing that we can't see, and which we don't understand.

Напрыклад, гравітацыя — гэта тое, што не бачым і не можам зразумець.

It's the least understood of all the four fundamental forces,

Гэта адно з самых найменей зразумелых з чатырох фундаментальных узаемадзеянняў,

and the weakest, and nobody really knows what it is or why it's there.

але гэта яшчэ і слабейшае, таму ніхто не ведае, што гэта.

For what it's worth, Sir Isaac Newton, the greatest scientist who ever lived,

Нават сам Сэр Ісаак Ньютан, найвялікшы вучоны ў гісторыі

he thought Jesus came to Earth specifically

лічыў, што Хрыстос прыйшоў на Зямлю з той мэтай,

to operate the levers of gravity.

каб уладарыць з дапамогай «рычагоў гравітацыі».

That's what he thought he was there for.

Вось, ён лічыў, навошта тут Ісус.

So, bright guy, could be wrong on that one, I don't know.

Такі разумны чалавек таксама можа памыляцца.

(Laughter)

(Смех)

Consciousness. I see all your faces; I've no idea what any of you are thinking.

Свядомасць. Я бачу вашыя твары, але не здагадваюся, аб чым вы думаеце.

Isn't that amazing?

Ці ж гэта не цікава?

Isn't it incredible that we can't read each other's minds,

Гэта ж неверагодна, што мы не можам чытать думкі іншых людзей.

when we can touch each other, taste each other,

Можа, калі мы наблізімся, мы можам кранацца адзін аднаго,

perhaps, if we get close enough, but we can't read each other's minds.

нават нюхаць іншага чалавека, але не можам чытаць чужыя думкі?

I find that quite astonishing.

Я лічу, што гэта вельмі дзівосна.

In the Sufi faith, this great Middle Eastern religion

У суфізме, старажытным веравызнанні з Блізкага Усходу,

which some claim is the root of all religions,

а некаторыя сцвярджаюць, нібыта з яго пайшлі ўсе рэлігіі,

Sufi masters are all telepaths, so they say,

існуюць такія майстры, якія, маўляў, усе валодаюць тэлепатыяй.

but their main exercise of telepathy

Але іх галоўным навыкам лічыцца

is to send out powerful signals to the rest of us that it doesn't exist.

пасылаць моцныя сігналы ўсім астатнім, што тэлепатыі не існуе.

So that's why we don't think it exists; the Sufi masters working on us.

Таму нам падаецца, што тэлепатыі не існуе. Добра ж у іх атрымліваецца.

In the question of consciousness and artificial intelligence,

У пытанні свядомасці і штучнага інтэлекту

artificial intelligence has really, like the study of consciousness,

стварэнне штучнага інтэлекту, таксама як і вывучэнне свядомасці,

gotten nowhere, we have no idea how consciousness works.

нікуды не рухаецца: ў нас няма здагадак, як працуе свядомасць.

Not only have they not created artificial intelligence,

Яшчэ не толькі не стварылі штучнага інтэлекту,

they haven't yet created artificial stupidity.

але нават не стварылі штучнай дурноты.

(Laughter)

(Смех)

The laws of physics: invisible, eternal, omnipresent, all powerful.

Законы фізікі: нябачныя, вечныя, ўсюдыісныя, дзейсныя.

Remind you of anyone?

Нікога не нагадваюць?

Interesting.

Цікава.

I'm, as you can guess, not a materialist, I'm an immaterialist.

Як можаце здагадацца, я не матэрыяліст, я — імматэрыяліст.

And I've found a very useful new word -- ignostic.

Я знайшоў вельмі карыснае новае слова — «ігностык».

Okay? I'm an ignostic.

Добра? Тады я ігностык.

[God?]

[Бог?]

I refuse to be drawn on the question on whether God exists

Я адмаўляюся ўдзельнічаць у дыскуссіі наконт таго, ці існуе Бог,

until somebody properly defines the terms.

пакуль хто-небудь не дасць дакладных азначэнняў.

Another thing we can't see is the human genome.

Яшчэ адну рэч мы не можам бачыць — геном чалавека.

And this is increasingly peculiar, because about 20 years ago

І гэта вельмі спецыфічна, таму што каля 20 гадоў таму,

when they started delving into the genome, they thought it would probably contain

калі толькі пачалі займацца геномам, то лічылася, што, магчыма, ён мае

around 100 thousand genes.

ну дзесці 100 тысяч генаў.

Every year since, it's been revised downwards.

З таго часу кожны год гэту лічбу памяншалі.

We now think there are likely to be just over 20 thousand genes

І зараз мы лічым, што ў геноме знаходзіцца

in the human genome.

каля 20 тысяч генаў.

This is extraordinary, because rice -- get this --

І гэта вельмі дзіўна, таму што рыс — толькі ўдумайцеся —

rice is known to have 38 thousand genes.

звычайны рыс мае 38 тысяч генаў.

Potatoes have 48 chromosomes, two more than people,

Бульба налічвае 48 храмасомаў, на дзве больш за людзей,

and the same as a gorilla.

і нават у гарылы таксама 48.

(Laughter)

(Смех)

You can't see these things, but they are very strange.

Вы не можаце бачыць гэтыя рэчы, але яны вельмі дзіўныя.

The stars by day, I always think that's fascinating.

Зоркі ўдзень, я заўсёды думаю, што гэта чароўна.

The universe disappears.

Сусвет знікае.

The more light there is, the less you can see.

Чым больш навокал святла, тым менш вы бачыце.

Time. Nobody can see time.

Час. Ніхто не можа бачыць час.

I don't know if you know this.

Я не ведаю, ці вы гэта ведаеце.

There's a big movement in modern physics

У сучаснай фізіцы існуе вялікая плыня,

to decide that time doesn't really exist,

прыхільнікі якой лічаць, што час насамрэч не існуе,

because it's too inconvenient for the figures.

таму што ён вельмі нязручны для падлікаў.

It's much easier if it's not really there.

Лягчэй было б сцвярджаць, што ён увогуле не існуе.

You can't see the future, obviously,

Відавочна, што будучыню вы таксама не бачыце,

and you can't see the past, except in your memory.

і мінулае таксама не ўбачыць, хіба што ва ўспамінах.

One of the interesting things about the past

Вельмі цікавая рэч пра мінулае гэта тое,

is you particularly can't see --

што вы не можаце ўбачыць ... —

my son asked me this the other day,

і сын запытаў мяне неяк:

"Dad, can you remember what I was like when I was two?

«Тата, а ты памятаеш, якім я быў у два гады?»

And I said, "Yes." He said, "Why can't I?"

Я адказаў: «Так». Тады ён запытаў: «А чаму я не памятаю?»

Isn't that extraordinary?

Ці гэта не чароўна?

You cannot remember what happened to you earlier than the age of two or three.

Вы не памятаеце, што з вамі здарылася, пакуль вам не споўнілася два ці тры гады.

Which is great news for psychoanalysts, because otherwise they'd be out of a job.

Вельмі добрая навіна для псіхааналітыкаў, бо інкаш яны б засталіся без працы.

Because that's where all the stuff happens

Таму што менавіта ў гэтым узросце ўсё і здараецца...

(Laughter)

(Смех)

і вы становіцеся тымі, хто вы ёсць.

that makes you who you are.

Another thing you can't see is the grid on which we hang.

Яшчэ вы не бачыце шкілет, на якім трымаецца ваше цела.

This is fascinating.

Гэта вельмі дзівосна.

You probably know, some of you, that cells are continually renewed.

Вы пэўна ведаеце, некаторыя з вас, што клеткі няспынна абнаўляюцца.

Skin flakes off, hairs grow, nails, that kind of stuff --

Скура злупіцца, валасы растуць, ногці і іншае,

but every cell in your body is replaced at some point.

але кожная клетка калі-небудзь ў вашым арганізме абнаўляецца.

Taste buds, every ten days or so.

Смакавыя рэцэптары каля аднаго разу на дзесяць дзён.

Livers and internal organs take a bit longer.

Клеткі печані і ўнутраных органаў — трохі падолей.

Spine takes several years.

Пазваночнік — праз некалькі год.

But at the end of seven years, not one cell in your body

Але праз сем гадоў кожная клетка ў арганізме

remains from what was there seven years ago.

абновіцца і з'явіцца замест той, што была сем гадоў таму.

The question is: who then are we? What are we?

Пытанне ў тым, хто мы ёсць на самой справе.

What is this thing that we hang on?

На чым трымаецца наша цела?

That is actually us?

Тое, хто мы ёсць у рэчаіснасці?

Atoms, can't see them. Nobody ever will.

Атамы, што мы не бачым. І ніхто ніколі не ўбачыць.

They're smaller than the wavelength of light.

Яны меншыя за светавую хвалю.

Gas, can't see that.

Газ таксама не бачым.

Interesting, somebody mentioned 1600 recently.

Цікава, хтосьці тут узгадваў 1600.

Gas was invented in 1600 by a Dutch chemist called van Helmont.

Газ адкрыў у 1600 годзе галандскі хімік па імені ван Гельмант.

It's said to be the most successful ever invention of a word by a known individual.

Гэта самае паспяховае вынаходніцтва слова адзіным вядомым чалавекам.

Quite good. He also invented a word called "blas," meaning astral radiation.

Добра ж, але ён таксама прыдумаў слова «блас», што азначае зорную радыяцыю.

Didn't catch on, unfortunately.

Але яно, нажаль, не затрымалася.

(Laughter)

(Смех)

But well done, him.

Але ж добра, малайца.

Light -- you can't see light.

Святло. Вы не можаце бачыць святло.

When it's dark, in a vacuum,

Калі цёмна ў вакуўме

if a person shines a beam of light

і калі нехта выпусціць прамень святла

straight across your eyes, you won't see it.

менавіта перад вашымі вачыма, то вы яго не ўбачыце.

Slightly technical, some physicists will disagree with this.

Крыху агаворымся, некаторыя фізікі з вамі не пагодзяцца.

But it's odd that you can't see the beam of light,

Але ж гэта дзіўна, што можна не ўбачыць промню святла,

you can only see what it hits.

можна толькі ўбачыць тое, з чым ён сутыкаецца.

Electricity, can't see that.

Don't let anyone tell you they understand electricity, they don't.

Электрычнасць нельга ўбачыць.

Што б вам хто ні казаў, але насамрэч яны не разумеюць электрычнасць.

Nobody knows what it is.

(Laughter)

Ніхто не ведае, што гэта.

You probably think the electrons in an electric wire move instantaneously

(Смех)

Вы лічыце, што электроны ў электраправодцы рухаюцца вокамгненна

down a wire, don't you, at the speed of light,

па провадзе, ну так, з хуткасцю свету,

when you turn the light on, they don't.

калі ўключаеш святло? Але гэта не так.

Electrons bumble down the wire,

Электроны рухаюцца нязграбна,

about the speed of spreading honey, they say.

прыблізна з такой хуткасцю, з якой цячэ мёд.

Galaxies -- hundred billion of them,

Галактыкі. Сотні мільярдаў галактык.

estimated in the universe. Hundred billion.

Лічыцца, што ў Сусвеце сто мільярдаў галактык.

How many can we see?

А колькі мы бачым?

Five. Five, out of a hundred billion galaxies, with the naked eye.

Пяць. Пяць з сотні мільярдаў галактык можна ўбачыць простым вокам.

And one of them is quite difficult to see, unless you've got very good eyesight.

А адну з іх вельмі цяжка ўбачыць, толькі калі ў вас вельмі добры зрок.

Radio waves. There's another thing.

Радыёхвалі. Яшчэ адна рэч.

Heinrich Hertz, when he discovered radio waves, in 1887,

Генрых Герц, калі адкрыў электрамагнітныя хвалі ў 1887 годзе,

he called them radio waves because they radiated.

назваў іх хвалямі, таму што яны выпраменьваюцца.

Somebody said to him, "What's the point of these, Heinrich?

Нехта тады спытаў яго: «Ну і навошта гэта ўсё, Генрых?

What's the point of these radio waves that you've found?"

Якая карысць ад гэтых тваіх электрамагнітных хваляў?»

And he said, "Well, I've no idea,

Тады ён адказаў: «Ну, не маю ніякага разумення,

but I guess somebody will find a use for them someday.

але ўпэўнены, што камусьці яны спатрэбяцца калі-небудзь».

The biggest thing that's invisible to us is what we don't know.

Самае істотнае ў тым, што мы не бачым — гэта тое, што мы не ведаем.

It is incredible how little we know.

Неверагодна тое, як мала мы ведаем.

Thomas Edison once said,

Томас Эдысан некалі сказаў:

"We don't know one percent of one millionth about anything."

«Мы не ведаем і аднаго працэнту адной мільённай часткі чагосьці».

And I've come to the conclusion --

І яшчэ адна выснова, да якой я прыйшоў,

because you ask this other question: "What's another thing we can't see?"

таму што вы запытаеце ў мяне: «А што яшчэ мы не можам убачыць?» —

The point, most of us. What's the point?

гэта сутнасць. У чым сутнасць?

The point -- what I've got it down to

Сутнасць рэчаіснасці для мяне

is there are only two questions really worth asking.

зводзіцца да толькі двух вельмі істотных пытанняў:

"Why are we here?",

«Навошта мы тут?»

and "What should we do about it while we are?"

і «Што нам рабіць, пакуль мы тут?»

To help you, I've got two things to leave you with, from two great philosophers,

Каб вам дапамагчы, я пакіну вам два сказы ад двух вялікіх філосафаў,

perhaps two of the greatest philosopher thinkers of the 20th century.

магчыма, двух самых вялікіх мысліцеляў ХХ стагоддзя.

One a mathematician and engineer, and the other a poet.

Адзін з іх — матэматык і інжынер, а другі — паэт.

The first is Ludwig Wittgenstein,

Першы — Людвіг Вітгенштэйн,

who said, "I don't know why we are here,

ён сказаў: «Я не ведаю, навошта мы тут,

but I am pretty sure it's not in order to enjoy ourselves."

але я ўпэўнены, што не для таго, каб толькі цешыцца».

(Laughter)

(Смех)

He was a cheerful bastard, wasn't he?

Ён быў такі вясёлы дзядзька, так?

(Laughter)

(Смех)

And secondly, and lastly, W.H. Auden, one of my favorite poets,

А другі, Уістан Х'ю Одэн, адзін з маіх любімых паэтаў,

who said, "We are here on Earth to help others.

хто сказаў: «Мы жывем на зямлі, каб дапамагаць іншым.

What the others are here for, I've no idea."

А навошта тут іншыя, я не ведаю».

(Laughter)

(Смех)

(Applause)

(Апладысменты)

(Circus music)

(Музыка)

[Get your souvenir photo here!]

[Атрымайце сувенірнае фота!]

[Continue your journey into the unknown!]

[Працягвайце падарожжа ў невядомае!]

(Circus music)

(Музыка)