What's invisible? More than you think - John Lloyd

Translator: tom carter Reviewer: Bedirhan Cinar

Translator: Hiwa Foundation II Reviewer: ronya bewran

مۆسیقا

(Circus music)

[Ted N' Ed's Carnival]

کەرنەڤاڵی تێد، ڕۆژانە کراوەیە.. بەدرێژایی ڕۆژ. چوبوی نوێ بەشدارە،لە ڕێگەیە گوگڵەوە دەتوانی بەشێوەیەکی خێرا داخڵ ببیت

[John Lloyd's Inventory of the Invisible]

داهێنانه‌ نادیاره‌که‌ی جۆ لیۆید

[Adapted from a TEDTalk given by John Lloyd in 2009]

له‌ لایه‌ن (تێد)ه‌وه‌ ئاماده‌ کراوه‌ و جۆن لیۆید پێشکه‌شی کرد له‌ساڵی ٢٠٠٩

ئێستا، میوانی داهاتوومان که‌سێکه‌ هه‌موو ژیانی له‌ به‌دواکه‌وتنی هه‌ستی سه‌رسام بون به‌سه‌ر بردووه‌

June Cohen: Our next speaker has spent his whole career

eliciting that sense of wonder.

تکایه‌ به‌خێرهاتنی جۆن لیۆید بکه‌ن، چه‌پڵه‌ لێدان

Please welcome John Lloyd.

(Applause)

پرسیاره‌که‌ ئه‌وه‌یه‌، چ شتێک نادیاره‌؟

[Hall of Mirrors]

The question is, "What is invisible?"

له‌ڕاستیدا زۆر زیاتر له‌وه‌ هه‌یه‌ که‌ تۆ بیری لێده‌که‌یته‌وه‌

There's more of it than you think, actually.

Everything, I would say -- everything that matters --

من ده‌ڵێم هه‌موو شتێک -- هه‌موو شتێکی گرنگ

Except every thing, and except matter.

بێجگه‌ له‌هه‌موو شتێک و بێجگه‌ له‌ شته‌ گرنگه‌کان

We can see matter

ده‌توانین ماده‌ ببینین

but we can't see what's the matter.

به‌ڵام ئه‌وه‌ی نایبینین ئه‌وه‌یه‌ که‌ چی شتێک له‌ ماده‌که‌ گرنگتره‌

We can see the stars and the planets but we can't see what holds them apart,

ده‌توانین ئه‌ستێره‌کان و هه‌ساره‌کان ببینین، به‌ڵام ئه‌و شته‌ نابینین که‌ هه‌ڵیگرتووه‌

or what draws them together.

یان به‌یه‌که‌وه‌ وێنه‌ی کێشاون

With matter as with people, we see only the skin of things,

ته‌نها پێست ده‌بینین ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی به‌ مرۆڤه‌وه‌ هه‌یه‌

به‌شی ناوه‌کی نابینین، ئه‌و شته‌ نابینین که‌ وا له‌مرۆڤ ده‌کات تکه‌تک بکات

we can't see into the engine room, we can't see what makes people tick,

at least not without difficulty,

به‌لایه‌نی که‌مه‌وه‌ به‌ قورسی

and the closer we look at anything, the more it disappears.

هه‌تا له‌نزیکه‌وه‌ ته‌ماشای هه‌رشتێک بکه‌ین

زیاتر وون ده‌بێت

In fact, if you look really closely at stuff,

له‌ڕاستیدا، ئه‌گه‌ر به‌وردی ته‌ماشای شت بکه‌ی، ئه‌گه‌ر ته‌ماشای ناوه‌ڕۆکی ماده‌ بکه‌ی

if you look at the basic substructure of matter,

there isn't anything there.

هیچ شتێکی تێدانییه‌، ئه‌لیکترۆنه‌کان به‌ناڕوونی وون ده‌بن، وه‌ک وزه‌ش هه‌یه‌

Electrons disappear in a kind of fuzz, and there is only energy.

One of the interesting things about invisibility is,

یه‌کێک له‌ شته‌ سه‌رنج ڕاکێشه‌کان له‌باره‌ی نادیاری ئه‌وه‌یه‌ که‌ شته‌کان نابینین

the things that we can's see, we also can't understand.

هه‌روه‌ها لێی تێناگه‌ین

Gravity is one thing that we can't see, and which we don't understand.

هێزی ڕاکێشانی زه‌وی شتێکه‌ که‌ نایبینین، وه‌ لێشی تێناگه‌ین

It's the least understood of all the four fundamental forces,

ئه‌وه‌ که‌مترین تێگه‌یشتنی هه‌یه‌ به‌راورد به‌ چوار هێزه‌ سه‌ره‌تاییه‌که‌

and the weakest, and nobody really knows what it is or why it's there.

وه‌ لاوازترینیانه‌، وه‌که‌س نازانێت که‌ ئه‌وه‌ چییه‌ و بۆچی هه‌یه‌

For what it's worth, Sir Isaac Newton, the greatest scientist who ever lived,

بۆچی مه‌به‌ستێک، ئیسحاق نیوتن گه‌وره‌ترین زانا هه‌تا ئێستا که‌ هه‌بووبێت

ئه‌و باوه‌ڕی وابوو که‌ مه‌سیح به‌تایبه‌تی بۆ ئه‌وه‌ هاتۆته‌ سه‌ر زه‌وی هه‌تا ده‌سکی هێزی ڕاکێشان به‌ڕێوه‌ ببات

he thought Jesus came to Earth specifically

to operate the levers of gravity.

That's what he thought he was there for.

ئه‌وه‌ باوه‌ڕی ئه‌وبوو له‌باره‌ی مه‌سیح

So, bright guy, could be wrong on that one, I don't know.

له‌به‌رئه‌وه‌، له‌وانه‌یه‌ که‌سێکی زیره‌ک له‌باره‌ی ئه‌وه‌ هه‌ڵه‌ بکات، پێکه‌نین

(Laughter)

Consciousness. I see all your faces; I've no idea what any of you are thinking.

هه‌ستیاره‌، ده‌م و چاوی هه‌مووتان ده‌بینم، هیچ فکره‌یه‌کم نیه‌ که‌ ئێوه‌ بیر له‌چی ده‌که‌نه‌وه‌

Isn't that amazing?

ئه‌وه‌ شتێکی جوان نییه‌؟ ئه‌وه‌ شتێکی گرنگ نییه‌ که‌ ئێمه‌ ناتوانین مێشکی یه‌کتر بخوێنینه‌وه‌

Isn't it incredible that we can't read each other's minds,

کاتێک ده‌توانین ده‌ست له‌یه‌کتر بده‌ین، هه‌ست به‌یه‌کتر ده‌که‌ین، ئه‌گه‌ر زیاتر له‌یه‌کتر نزیک ببینه‌وه‌ به‌ڵام ناتوانین مێشکی یه‌کتر بخوێنینه‌وه‌

when we can touch each other, taste each other,

perhaps, if we get close enough, but we can't read each other's minds.

ئه‌وه‌ به‌سه‌رسوڕهێنه‌رێکی گه‌وره‌ ده‌زانم

I find that quite astonishing.

In the Sufi faith, this great Middle Eastern religion

له‌بیر و باوه‌ڕی سۆفی دا، گه‌وره‌ترین ئاینی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست که‌ هه‌ندێک که‌س ده‌ڵێن سه‌ره‌تای هه‌موو ئایینه‌کان

which some claim is the root of all religions,

Sufi masters are all telepaths, so they say,

هه‌موو ماده‌کانی سۆفییه‌کان وه‌ک ده‌ڵێن، ئامێری په‌یوه‌ندی کردن به‌مێشکه‌وه‌

but their main exercise of telepathy

به‌ڵام مه‌به‌ستی سه‌ره‌کیان له‌ په‌یوه‌ندی کردن به‌ مێشکه‌وه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ نیشانه‌ی به‌هێز ده‌نێرن بۆ هه‌مووی که‌ بوونی نییه‌

is to send out powerful signals to the rest of us that it doesn't exist.

So that's why we don't think it exists; the Sufi masters working on us.

له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئێنمه‌ ده‌ڵێین بونیان نییه‌، ماده‌کانی سۆفییه‌کان کار له‌سه‌ر ئێمه‌ ده‌که‌ن

In the question of consciousness and artificial intelligence,

له‌ پرسیاری هه‌ستیاری و دروست کردنی کۆمپیوته‌ری زیره‌ک

artificial intelligence has really, like the study of consciousness,

به‌ڕاستی کۆمپیوته‌ری زیره‌ک وه‌ک زانستی هه‌ستیاری

gotten nowhere, we have no idea how consciousness works.

هیچ ئامانجێکی نییه‌، ئێمه‌ نازانین هه‌ستیاری چۆن کار ده‌کات

Not only have they not created artificial intelligence,

نه‌ک هه‌تا ئێسته‌ کۆمپیوته‌ری زیره‌کیان بنیاد نه‌ناوه‌

they haven't yet created artificial stupidity.

هێشتا دروست کراوی گه‌مژه‌شیان دروست نه‌کردووه‌

(Laughter)

The laws of physics: invisible, eternal, omnipresent, all powerful.

یاساکانی فیزیا: نادیاری، نه‌مری، خودا، هه‌موویان ده‌سه‌ڵاتدارن

Remind you of anyone?

که‌سێکتان به‌بیر ناخاته‌وه‌؟

Interesting.

سه‌رنچ ڕاکێشه‌، من که‌سێکی مادی نیم، وه‌ک ده‌بینن، من که‌سێکی گرنگ نیم

I'm, as you can guess, not a materialist, I'm an immaterialist.

And I've found a very useful new word -- ignostic.

وشه‌یه‌کی تازه‌ی سودمه‌ند ده‌دۆزمه‌وه‌ -- دزێو، باشه‌؟ من که‌سێکی دزێوم خودا

Okay? I'm an ignostic.

[God?]

I refuse to be drawn on the question on whether God exists

من ئه‌و پرسیاره‌ ڕه‌ت ده‌که‌مه‌وه‌ که‌ ده‌ڵێن خوا هه‌یه‌ یان نا

until somebody properly defines the terms.

هه‌تا که‌سێک به‌باشی شیده‌کاته‌وه‌

Another thing we can't see is the human genome.

شتێکی تر لێی تێناگه‌ین ڕه‌گه‌زی مرۆڤه‌

And this is increasingly peculiar, because about 20 years ago

ئه‌مه‌ زۆر سه‌یره‌، چونکه‌ (٢٠) ساڵ پێش ئێستا

when they started delving into the genome, they thought it would probably contain

کاتێک ئه‌وان ده‌ستیان کرد به‌لێکۆڵینه‌وه‌ له‌سه‌ر ڕه‌گه‌زه‌که‌، باوه‌ڕیان وایه‌

که‌ نزیکه‌ی (١٠٠)هه‌زار جین له‌خۆ ده‌گرێت، له‌وکاته‌وه‌ی هه‌موو ساڵێک

around 100 thousand genes.

Every year since, it's been revised downwards.

به‌ره‌وخراپ بوون پێداچونه‌وه‌ی بۆ کرا، ئێستا ئێمه‌ باوه‌ڕمان وایه‌ زیاتر له‌ (٢٠) هه‌زار جین هه‌بێت

We now think there are likely to be just over 20 thousand genes

in the human genome.

له‌ ڕه‌گه‌زی مرۆڤدا

This is extraordinary, because rice -- get this --

ئه‌وه‌ شتێکی باوه‌ڕ پێنه‌کراوه‌، چونکه‌ برنج -- ته‌ماشای ئه‌مه‌ بکه‌

rice is known to have 38 thousand genes.

برنج وا نیشان دراوه‌ که‌ (٣٨) هه‌زار جین هه‌بێت

Potatoes have 48 chromosomes, two more than people,

په‌تاته‌ (٤٨) کڕۆسۆمی هه‌یه‌، دوو دانه‌ زیاتر له‌ هی مرۆڤ

and the same as a gorilla.

وه‌ هاوتایه‌ به‌ هی غۆریلا، پێکه‌نین

(Laughter)

You can't see these things, but they are very strange.

ناتوانی ئه‌مانه‌ ببینین، به‌ڵام زۆر سه‌رنج ڕاکێشن

The stars by day, I always think that's fascinating.

ئه‌ستێره‌کان له‌ ڕۆژدا هه‌میشه‌ به‌شێکی جوان ده‌زانم

The universe disappears.

جیهان له‌ونبوندایه‌، هه‌تا ڕوناکی زیاتر بیت، که‌مترده‌یبینی

The more light there is, the less you can see.

Time. Nobody can see time.

کات، که‌س ناتوانێ کات ببینێت

I don't know if you know this.

نازانم ئه‌گه‌ر ئێوه‌ بزانن، فیزیاوانی مۆدێرن -- جوڵانه‌وه‌یه‌کی گه‌وره‌ هه‌یه‌ له‌ فیزیای مۆدێرندا

There's a big movement in modern physics

to decide that time doesn't really exist,

بۆ بڕیاردان که‌ کات بونی نیه‌، چونکه‌ ئاسان نیه‌ بۆ دۆزینه‌وه‌

because it's too inconvenient for the figures.

It's much easier if it's not really there.

زۆر ئاسانتره‌ که‌ کات نه‌بێت

You can't see the future, obviously,

ئه‌وه‌ ئاشکرایه‌ که‌ ناتوانین داهاتوو ببینین

and you can't see the past, except in your memory.

وه‌ ناتوانین ڕابردوو ببینین، بێجگه‌ له‌وه‌ی که‌ له‌بیره‌وه‌ریه‌کاندایه‌

One of the interesting things about the past

ئه‌وه‌ی که‌ سه‌رنج ڕاکێشه‌ له‌باره‌ی ڕابردوو ئه‌وه‌یه‌ ناتوانی بیبینیت

is you particularly can't see --

my son asked me this the other day,

ڕۆژێکیان کوڕه‌که‌م پرسیاری ئه‌مه‌ی لێکردم، وتی باوکه‌، به‌بیرت دێته‌وه‌ که‌من چۆن بووم له‌ته‌مه‌نی دوو ساڵیدا؟

"Dad, can you remember what I was like when I was two?

And I said, "Yes." He said, "Why can't I?"

وتم به‌ڵێ، ئه‌و وتی ئه‌ی بۆچی من ناتوانم؟

Isn't that extraordinary?

ئه‌وه‌ شتێکی نائاسایی نییه‌؟ ناتوانیت بزانیت چی له‌تۆ ڕویداوه‌ دوو یان سێ ساڵ پێش ئێستا

You cannot remember what happened to you earlier than the age of two or three.

Which is great news for psychoanalysts, because otherwise they'd be out of a job.

ئه‌وه‌ هه‌واڵێکی خۆشه‌ بۆ پزیشکه‌ ده‌رونییه‌کان چونکه‌ ئه‌گه‌ر تا ئه‌وان بیکار ده‌بوون

چونکه‌ به‌وشێوه‌ هه‌موو شته‌کان ڕووده‌ده‌ن، پێکه‌نین

Because that's where all the stuff happens

(Laughter)

that makes you who you are.

که‌ ئه‌وه‌ ده‌رده‌خات که‌ تۆ کێیت

Another thing you can't see is the grid on which we hang.

شتێکی تر که‌ ناتوانن بیبینن ئه‌و شێوه‌یه‌ که‌ ده‌مێنێته‌وه‌ له‌سه‌ری

This is fascinating.

ئه‌وه‌ دڵ ڕفێنه‌، له‌وانه‌یه‌ بزانێت، هه‌ندێکتان، که‌ خانه‌کان به‌به‌رده‌وامی تازه‌ ده‌بنه‌وه‌

You probably know, some of you, that cells are continually renewed.

Skin flakes off, hairs grow, nails, that kind of stuff --

تویژاڵی پێست لاده‌چێت، قژ ده‌ردێت، نینۆکه‌کان، ئه‌و شتانه‌

but every cell in your body is replaced at some point.

به‌ڵام هه‌موو خانه‌یه‌کی له‌شت به‌شێوه‌یه‌ک دروست ده‌بێته‌وه‌

Taste buds, every ten days or so.

هه‌موو (١٠٩) ڕۆژێک یان زیاتر تامکردنت ده‌ڕوێته‌وه‌

Livers and internal organs take a bit longer.

جگه‌ر ئۆرگانه‌کانی ناوه‌وه‌ کاتێکی زیاتریان ده‌وێت

Spine takes several years.

بربڕه‌کانی پشت چه‌ند ساڵێکی ده‌وێت

But at the end of seven years, not one cell in your body

به‌ڵام، له‌کۆتایی هه‌ر حه‌وت ساڵێکدا، هیچ خانه‌یه‌کی له‌ش

remains from what was there seven years ago.

وه‌ک پێش حه‌وت ساڵه‌ نامێنێته‌وه‌

The question is: who then are we? What are we?

پرسیاره‌که‌ ئه‌وه‌یه‌ : ئێمه‌ ده‌بین به‌کێ؟ ئێمه‌چین؟ ئه‌وشته‌ چیه‌ که‌ له‌سه‌ری ده‌مێنێته‌وه‌؟

What is this thing that we hang on?

That is actually us?

به‌ڕاستی ئه‌وه‌ ئێمه‌ین؟

Atoms, can't see them. Nobody ever will.

ناتوانین ئه‌تۆمه‌کان ببینین، هه‌رگیز که‌س ناتوانێت، ئه‌وان له‌ شه‌پۆله‌کانی ڕوناکی بچوکترن

They're smaller than the wavelength of light.

Gas, can't see that.

ناتوانین گاز ببینین، سه‌رنج ڕاکێشه‌. ئێستا که‌سێک ناوی (١٦٠٠)ی برد

Interesting, somebody mentioned 1600 recently.

Gas was invented in 1600 by a Dutch chemist called van Helmont.

گاز له‌لایەن (ڤان هێلیمۆنت) له‌ساڵی (١٦٠٠)دا دۆزرایه‌وه‌

It's said to be the most successful ever invention of a word by a known individual.

ده‌وترێت ئه‌وه‌ سه‌رکه‌وتووترین دۆزینه‌وه‌ بووه‌ که‌ له‌لایه‌ن که‌سێکی نه‌ناسراوه‌وه‌ دۆزرایه‌وه‌

Quite good. He also invented a word called "blas," meaning astral radiation.

زۆر باشه‌، هه‌روه‌ها ئه‌و وشه‌یه‌کی به‌ناوی(بلاس) دۆزییه‌وه‌ که‌ به‌مانای تیشکدانه‌وه‌ی ئه‌ستێره‌کان دێت

Didn't catch on, unfortunately.

به‌داخه‌وه‌، ئه‌وه‌ به‌رده‌وام نه‌بوو، پێکه‌نین

(Laughter)

But well done, him.

به‌ڵام، ده‌ست خۆش، ناتوانی ڕوناکی ببینیت

Light -- you can't see light.

When it's dark, in a vacuum,

کاتێک لە بۆشایدا تاریک ده‌بێت، ئه‌گه‌ر که‌سێک تیشکێکی ڕوناکی بدات له‌چاوت، تۆ نایبینیت

if a person shines a beam of light

straight across your eyes, you won't see it.

Slightly technical, some physicists will disagree with this.

ئه‌وه‌ شتێکی ته‌کنیکییه‌، هه‌ندێ له‌فیزیاناسه‌کان هاوڕانین له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ نامۆیه‌ که‌تۆ تیشکی ڕوناکی نابینیت

But it's odd that you can't see the beam of light,

ته‌نها ئه‌وه‌ ده‌بینی که‌ پێکدادان دروست ده‌کات

you can only see what it hits.

Electricity, can't see that.

ناتوانی کاره‌با ببینیت، مه‌هێڵه‌ که‌س پێت بڵێت که‌ له‌ کاره‌با ده‌گه‌ن، وانییه‌

Don't let anyone tell you they understand electricity, they don't.

Nobody knows what it is.

(Laughter)

که‌س نازانێ ئه‌وه‌ چییه‌، پێکه‌نین، له‌وانه‌یه‌ تۆ وابیربکه‌یته‌وه‌ که‌ ئه‌لیکتڕۆنه‌کان به‌خێرایی به‌ناو وایه‌ری کاره‌بادا ده‌جوڵێن

You probably think the electrons in an electric wire move instantaneously

down a wire, don't you, at the speed of light,

بۆ وایه‌ره‌که‌، وانییه‌، به‌خیرایی ڕوناکییه‌که‌ کاتێک ڕوناکی هه‌ڵده‌که‌وێت

when you turn the light on, they don't.

به‌وشێوه‌یه‌ نیه‌، ئه‌لیکتڕۆنه‌کان به‌شێوه‌یه‌کی ناڕێک ده‌چن بۆ وایه‌ره‌که‌، وه‌ک ده‌ڵێن به‌خێرایی بڵاو بوونه‌وه‌ی هه‌نگویینه‌

Electrons bumble down the wire,

about the speed of spreading honey, they say.

Galaxies -- hundred billion of them,

سه‌دان بلیپۆن گالاکسی (کاکێشان) له‌ که‌وندا خه‌مڵێنراون، سه‌دان بلیۆن

estimated in the universe. Hundred billion.

How many can we see?

ئێمه‌ چه‌ند دانه‌ ده‌بینین؟ پێنج. پینج له‌سه‌دان بلیۆن گالاکسیدا. به‌چاوی ئاسایی

Five. Five, out of a hundred billion galaxies, with the naked eye.

And one of them is quite difficult to see, unless you've got very good eyesight.

یه‌کێکیان زۆر به‌ ئه‌سته‌م ده‌بینرێ مه‌گه‌ر تۆ چاوت به‌باشی ببینێت

Radio waves. There's another thing.

شه‌پۆله‌کانی ڕادیۆ، دانه‌یه‌کی تره‌ (هێنرێک هیرتز) کاتێک شه‌پۆله‌کانی ڕادیۆت دۆزییه‌وه‌

Heinrich Hertz, when he discovered radio waves, in 1887,

له‌ساڵی (١٨٨٧) ناوی لێنان شه‌پۆله‌کانی ڕادیۆ چونکه‌ تیشک ده‌داته‌وه‌

he called them radio waves because they radiated.

که‌سێک پێی گوت، هێنریک مه‌به‌ستت له‌مانه‌ چییه‌؟ مه‌به‌ست له‌ بوونی شه‌پۆله‌کانی ڕادیۆ چییه‌

Somebody said to him, "What's the point of these, Heinrich?

What's the point of these radio waves that you've found?"

که‌ تۆ دۆزیوته‌ته‌وه‌ ؟ ئه‌و وتی، نازانم، به‌ڵام ئه‌وه‌ ده‌زانم که‌ ڕۆژێک دێت که‌سێک به‌کاریان ده‌هێنێت

And he said, "Well, I've no idea,

but I guess somebody will find a use for them someday.

گه‌وره‌ترین شت که‌ نادیاره‌ بۆ ئێمه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ نازانین

The biggest thing that's invisible to us is what we don't know.

It is incredible how little we know.

ئه‌وه‌ شتێکی که‌مه‌ که‌ ئێمه‌ ده‌یزانین

Thomas Edison once said,

جارێکیان تۆماس ئه‌دیسۆن وتی، ئێمه‌ له‌ (%١)ی ملیۆنێکی شته‌کان نازانین

"We don't know one percent of one millionth about anything."

And I've come to the conclusion --

من گه‌یشتمه‌ کۆتایی

because you ask this other question: "What's another thing we can't see?"

چونکه‌ ئێوه‌ ئه‌م پرسیاره‌ ده‌که‌ی: شتێکی تر که‌ئێمه‌ نابینین چییه‌؟

مه‌به‌سته‌که‌، مه‌به‌سته‌که‌ چییه‌؟

The point, most of us. What's the point?

The point -- what I've got it down to

مه‌به‌سته‌که‌ وه‌ک ئه‌وه‌ی من دۆزیمه‌وه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ده‌بێت دوو پرسیاری گرنگ بکه‌ین

is there are only two questions really worth asking.

"Why are we here?",

بۆچی ئێمه‌ لێره‌ین و چی بکه‌ین له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی که‌ تیایداین؟

and "What should we do about it while we are?"

To help you, I've got two things to leave you with, from two great philosophers,

بۆئه‌وه‌ی یارمەتیتان بده‌م، دوو شتی گرنگم له‌ فه‌یله‌سوفه‌کانه‌وه‌ ده‌ست که‌وتووه‌ که‌ بۆ ئێوه‌ی جێده‌هێڵم

perhaps two of the greatest philosopher thinkers of the 20th century.

له‌وانه‌یه‌ دوو گه‌وره‌ترین فه‌یله‌سوفانی سه‌ده‌ی (٢٠)ه‌م بن

یه‌کێکیان زانای بیرکاری و ئه‌ندازیارییه‌، وه‌ ئه‌وی تریان شاعیرێکه‌

One a mathematician and engineer, and the other a poet.

The first is Ludwig Wittgenstein,

یه‌که‌میان (لود دینک ویت جێنسن)ه‌وه‌، که‌وتی

who said, "I don't know why we are here,

نازانم بۆچی ئێمه‌ لێره‌ین، به‌ڵام من دڵنیام بۆ ئه‌وه‌ نییه‌ که‌ کاتی خۆش به‌سه‌ر ببه‌ین

but I am pretty sure it's not in order to enjoy ourselves."

(Laughter)

He was a cheerful bastard, wasn't he?

ئه‌و زۆڵێکی ئاسووده‌ بوو. وانییه‌؟ پێکه‌نین

(Laughter)

And secondly, and lastly, W.H. Auden, one of my favorite poets,

دووه‌میان و کۆتایی، ئه‌ودین، یه‌کێک له‌ شاعیره‌کان په‌سه‌نده‌کانم

who said, "We are here on Earth to help others.

که‌ ده‌یوت، ئێمه‌ له‌سه‌ ئه‌م زه‌وییه‌ین بۆ یارمه‌تیدانی یه‌کتری، نازانم ئه‌وانی تر بۆ لێره‌ن

What the others are here for, I've no idea."

(Laughter)

(Applause)

(Circus music)

[Get your souvenir photo here!]

وێنه‌ی یادگاری لێبگره‌ :به‌رده‌وام بن له‌ گه‌شته‌ نادیاره‌کانتان

[Continue your journey into the unknown!]

(Circus music)