Have we reached the end of physics? | Harry Cliff

Çeviri: Cüneyt Cüneydioglu Gözden geçirme: Cedide Karahan

A hundred years ago this month, a 36-year-old Albert Einstein

Yüzyıl önce bu ay 36 yaşında olan Albert Einstein

stood up in front of the Prussian Academy of Sciences in Berlin

Berlin'de Prusya Bilim Akademisi'nde konuşma yapmak için yer aldı ve

to present a radical new theory of space, time and gravity:

uzay, zaman ve yer çekimi; genel izafiyet teorisiyle

the general theory of relativity.

ilgili yeni ve radikal bir teori sundu.

General relativity is unquestionably Einstein's masterpiece,

Genel İzafiyet elmaların ağaçtan neden düştüğünden

a theory which reveals the workings of the universe at the grandest scales,

zaman ve uzayın başlangıcına kadar evrenin işlerini en geniş ölçekleriyle

capturing in one beautiful line of algebra

güzel bir cebir denkleminde yakalayarak

everything from why apples fall from trees to the beginning of time and space.

açıklayan bu teori tartışmasız Einstein'ın başyapıtıdır.

1915 must have been an exciting year to be a physicist.

1915, fizikçi olmak için heyecan verici bir yıl olsa gerek.

Two new ideas were turning the subject on its head.

İki yeni fikir, konuyu bambaşka bir yere çekti.

One was Einstein's theory of relativity,

Biri Einstein'ın İzafiyet Teorisi

the other was arguably even more revolutionary:

diğeri ise daha da yenilikçi sayılabilecek olan

quantum mechanics,

kuantum mekaniğidir:

a mind-meltingly strange yet stunningly successful new way

beyin yakacak seviyede zor ama mikro dünyayı yani atom ve

of understanding the microworld, the world of atoms and particles.

parçacıkların dünyasını anlamamızda çığır açmıştır.

Over the last century, these two ideas have utterly transformed

Son yüzyılda, bu iki fikir evreni algılayışımızı

our understanding of the universe.

tamamen farklı bir noktaya taşıdı.

It's thanks to relativity and quantum mechanics

Evrenin neden yaratıldığını, nasıl başladığını

that we've learned what the universe is made from,

ve nasıl evrildiğini bilmemizi

how it began and how it continues to evolve.

kuantum mekaniğine ve izafiyet teorisine borçluyuz.

A hundred years on, we now find ourselves at another turning point in physics,

Bir asrın ardından, şu an kendimizi fizikte başka bir dönüm noktasında bulduk.

but what's at stake now is rather different.

Ancak şu an söz konusu durum oldukça farklı.

The next few years may tell us whether we'll be able

Gelecek birkaç yıl bize

to continue to increase our understanding of nature,

doğayı anlama kapasitemizi geliştirmeye devam edip

or whether maybe for the first time in the history of science,

edemeyeceğimizi gösterecek ya da bilim tarihinde ilk kez

we could be facing questions that we cannot answer,

beyinlerimiz ya da teknolojimiz olmadığından değil de

not because we don't have the brains or technology,

ancak fizik kanunları buna izin vermediğinden cevap

but because the laws of physics themselves forbid it.

veremeyeceğimiz sorularla yüzleşip yüzleşmeyeceğimizi.

This is the essential problem: the universe is far, far too interesting.

Asıl sorun şu ki evren; çok, çok enteresan.

Relativity and quantum mechanics appear to suggest

İzafiyet ve kuantum mekaniği sanki bize evrenin

that the universe should be a boring place.

sıkıcı bir yer olması gerektiğini gösteriyor.

It should be dark, lethal and lifeless.

Karanlık, ölümcül ve hayattan yoksun gibi.

But when we look around us, we see we live in a universe full of interesting stuff,

Ancak etrafımıza baktığımızda tamamen ilginç şeylerle, yıldızlarla

full of stars, planets, trees, squirrels.

gezegenlerle,ağaçlarla sincaplarla yaşadığımızı görüyoruz

The question is, ultimately,

Velhasıl kelam soru şu,

why does all this interesting stuff exist?

neden bu kadar ilginç şey var hayatta?

Why is there something rather than nothing?

Neden hiçbir şey olmayabilecekken bir şeyler var?

This contradiction is the most pressing problem in fundamental physics,

Bu çelişki, temel fizikte en baskın sorundur

and in the next few years, we may find out whether we'll ever be able to solve it.

ve gelecek birkaç yılda, bu sorunu belki çözüp çözemeyeceğimizi görebiliriz.

At the heart of this problem are two numbers,

Bu sorunun merkezinde iki rakam var,

two extremely dangerous numbers.

iki inanılmaz tehlikeli rakam.

These are properties of the universe that we can measure,

Bunlar evrenin, bizim ölçebildiğimiz nitelikleridir

and they're extremely dangerous

ve bunlar inanılmaz tehlikelidir

because if they were different, even by a tiny bit,

çünkü onlarda en ufak bir değişim dahi olsaydı,

then the universe as we know it would not exist.

bu yaşadığımız evren var olmazdı.

The first of these numbers is associated with the discovery that was made

Bunların ilkini buradan birkaç kilometre uzakta

a few kilometers from this hall, at CERN, home of this machine,

makine üretildiği yer, Cern'de, insanoğlu tarafından üretilen

the largest scientific device ever built by the human race,

en büyük bilimsel alet olan Büyük Hadron Çarpıştırıcısı'nın keşfi

the Large Hadron Collider.

ile ilişkilendirilir.

The LHC whizzes subatomic particles around a 27-kilometer ring,

LHC, molekül taneciklerini 27 km'lik çeper etrafında dalgalandırarak, onları

getting them closer and closer to the speed of light

devasa molekül sensörleri birbirine çarpmadan önce

before smashing them into each other inside gigantic particle detectors.

birbirine ışık hızı kadar yaklaştırarak yakıyor.

On July 4, 2012, physicists at CERN announced to the world

4 Temmuz 2012'de, CERN'deki fizikçiler dünyaya

that they'd spotted a new fundamental particle

LCH:Higgs Bozonu'nda yüklü baskılar uygulanarak

being created at the violent collisions at the LHC: the Higgs boson.

üretilen yeni bir önemli molekül tespit ettiklerini duyurdular.

Now, if you followed the news at the time,

Evet, haberleri yakından takip ettiyseniz,

you'll have seen a lot of physicists getting very excited indeed,

heyecana kapılmış birçok, fizikçi görmüşsünüzdür,

and you'd be forgiven for thinking

her yeni molekül keşfettiğimizde

we get that way every time we discover a new particle.

bu hissi yaşadığımızı aklınızdan çıkartmayın.

Well, that is kind of true,

Yani, bu kısmen doğru,

but the Higgs boson is particularly special.

ama Higgs bozonu'nun özel bir yeri var.

We all got so excited because finding the Higgs

Hepimiz çok heyecanlıydık çünkü Higgs'i bulunması

proves the existence of a cosmic energy field.

kozmik bir enerji alanının varlığını kanıtlıyordu.

Now, you may have trouble imagining an energy field,

Şu an bir enerji alanını hayal etmekte zorlanabilirsiniz

but we've all experienced one.

ancak hepimiz birini yaşadık.

If you've ever held a magnet close to a piece of metal

Eğer bir mıknatısa bir metali yakın tutarsanız,

and felt a force pulling across that gap,

o boşlukta bir çekim gücü hissedersiniz ve

then you've felt the effect of a field.

bu demek ki alanın etkisini hissettiniz.

And the Higgs field is a little bit like a magnetic field,

Ve Higgs her yerde sabit bir değeri olması dışında

except it has a constant value everywhere.

manyetik alanla çok az benzerlik gösterir.

It's all around us right now.

Şu an burada etrafımızda.

We can't see it or touch it,

Onu göremeyiz ve ona dokunamayız

but if it wasn't there,

ama o olmasaydı

we would not exist.

biz olamazdık.

The Higgs field gives mass

Higgs alanı, kümelere

to the fundamental particles that we're made from.

bizim oluştuğumuz önemli molekül temellerini verir.

If it wasn't there, those particles would have no mass,

Eğer bulunmasaydı, o moleküllerin kümeleri olmazdı

and no atoms could form and there would be no us.

ve hiçbir atom oluşmazdı ve biz de olamazdık.

But there is something deeply mysterious about the Higgs field.

Ancak Higgs alanı hakkında daha önemli bir gizem var.

Relativity and quantum mechanics tell us that it has two natural settings,

İzafiyet ve kuantum mekaniği bize onun birazcık ışık düğmesi gibi doğal

a bit like a light switch.

iki özelliği olduğunu gösteriyor.

It should either be off,

Ya kapalı olması gerek

so that it has a zero value everywhere in space,

ki tüm uzayda sıfır değerine sahip olmasun

or it should be on so it has an absolutely enormous value.

ya da açık olmalı ki mutlak muazzam bir değere sahip olsun.

In both of these scenarios, atoms could not exist,

İki durumda da, atomlar var olamazdı

and therefore all the other interesting stuff

ve bu yüzden evrende gördüğümüz

that we see around us in the universe would not exist.

tüm diğer enteresan öğeler var olamazdı.

In reality, the Higgs field is just slightly on,

Aslında, Higgs alanı

not zero but 10,000 trillion times weaker than its fully on value,

bir ışık düğmesini kapatmadan önce sıkışmasına benzer gibi

a bit like a light switch that's got stuck just before the off position.

sıfır değildir ama asıl gücünden 10.000 trilyon kat güçsüzdür.

And this value is crucial.

Ve bu çok kritik bir değerdir.

If it were a tiny bit different,

Eğer birazcık farklı olsaydı

then there would be no physical structure in the universe.

bu durumda evrende fiziksel gerçeklik olmazdı.

So this is the first of our dangerous numbers,

Ve bu Higgs alanı'nın gücü için kullandığımız

the strength of the Higgs field.

ilk tehlikeli rakamlar.

Theorists have spent decades trying to understand

Kuramcılar yıllarını bunun nasıl bu kadar iyi ayarlanmış

why it has this very peculiarly fine-tuned number,

bir rakama sahip olduğunu anlamakla geçirdiler

and they've come up with a number of possible explanations.

ve birkaç muhtemel açıklama ile karşılaştılar.

They have sexy-sounding names like "supersymmetry"

Kendilerince "süpersimetrik" ya da "ekstra geniş boyutlar"

or "large extra dimensions."

gibi havalı isimler ürettiler.

I'm not going to go into the details of these ideas now,

Bu fikirlerin detayına şimdi inmeyeceğim,

but the key point is this:

fakat kilit nokta şudur ki;

if any of them explained this weirdly fine-tuned value of the Higgs field,

Eğer birisi Higgs alanının tuhafça iyi ayarlanmış değerini açıklarsa

then we should see new particles being created at the LHC

bundan böyle biz Higgs bozonuyla birlikte LHC'de

along with the Higgs boson.

oluşan yeni molekülleri görebiliriz.

So far, though, we've not seen any sign of them.

Şimdiye kadar herhangi bir belirtisini görmedik.

But there's actually an even worse example

Ancak böylesine tehlikeli bir rakamın

of this kind of fine-tuning of a dangerous number,

ince ayarı için daha kötü bir örnek var

and this time it comes from the other end of the scale,

ve bu kez evreni geniş çapta çalışma ile

from studying the universe at vast distances.

ölçeğin diğer ucundan geliyor.

One of the most important consequences of Einstein's general theory of relativity

Einstein'in genel izafiyet teorisinin en önemli sonuçlarından biri

was the discovery that the universe began as a rapid expansion of space and time

evrenin, 13.8 milyar yıl önce, Big Bang'den bu yana, uzay ve zamanın

13.8 billion years ago, the Big Bang.

hızla büyüdüğünü ortaya koymasıydı.

Now, according to early versions of the Big Bang theory,

Şu an, Big Bang teorisinin eski durumuna göre,

the universe has been expanding ever since

evren bu genişlemede onu yavaşlatan

with gravity gradually putting the brakes on that expansion.

yer çekimiyle birlikte genişlemeye devam etmekte.

But in 1998, astronomers made the stunning discovery

Ancak 1998'de astronotlar evrenin büyüme hızının yükseldiğini

that the expansion of the universe is actually speeding up.

belirten çarpıcı bir bulgu ortaya koydu.

The universe is getting bigger and bigger faster and faster

Evren, karanlık enerji denilen gizemli bir itme kuvveti tarafından

driven by a mysterious repulsive force called dark energy.

gittikçe büyüyor ve hızlanıyor.

Now, whenever you hear the word "dark" in physics,

Yani fizikte ne zaman"karanlık" kelimesini duysanız

you should get very suspicious

çok işkillenmelisiniz

because it probably means we don't know what we're talking about.

çünkü muhtemelen biz de neden bahsettiğimizi bilmiyoruzdur.

(Laughter)

(Kahkaha)

We don't know what dark energy is,

Karanlık enerjinin ne olduğunu bilmiyoruz

but the best idea is that it's the energy of empty space itself,

ama en iyi fikir bunun boş uzayın kendi enerjisi olduğu

the energy of the vacuum.

uzay boşluğunun enerjisi.

Now, if you use good old quantum mechanics to work out

Yani karanlık enerjinin gücünü anlamak için eski iyi

how strong dark energy should be,

bir kuantum mekaniği kullanırsanız

you get an absolutely astonishing result.

kesinlikle şaşırtıcı bir sonuç elde edersiniz.

You find that dark energy

Karanlık enerjinin astronomiden

should be 10 to the power of 120 times stronger

elde ettiğimiz değerden gücü 10 olandan 120 kat

than the value we observe from astronomy.

daha güçlü olmalı.

That's one with 120 zeroes after it.

Bu sayının arkasında 120 sıfır var demek.

This is a number so mind-bogglingly huge

Bu öyle akıllara durgunluk veren bir rakam ki

that it's impossible to get your head around.

işin içinden çıkmak imkansız.

We often use the word "astronomical" when we're talking about big numbers.

Genelde yüksek rakamlardan bahsederken 'astronomik' kelimesini kullanırız.

Well, even that one won't do here.

Burada o bile işe yaramayacak.

This number is bigger than any number in astronomy.

Bu rakam, astronomideki tüm rakamlardan daha büyük.

It's a thousand trillion trillion trillion times bigger

Bu, tüm evrendeki atom sayılarından

than the number of atoms in the entire universe.

binlerce kat trilyonlarca daha büyük.

So that's a pretty bad prediction.

Yani bu oldukça kötü bir tahmin.

In fact, it's been called the worst prediction in physics,

Aslında buna fizikte yapılmış en kötü tahmin denir

and this is more than just a theoretical curiosity.

ve bu sadece kuramsal bir meraktan daha fazlası.

If dark energy were anywhere near this strong,

Karanlık enerji herhangi yakın bir yerde bu kadar güçlü

then the universe would have been torn apart,

olsaydı bu durumda evren ikiye ayrılırdı,

stars and galaxies could not form, and we would not be here.

yıldızlar ve galaksiler oluşamaz ve biz burada olmazdık.

So this is the second of those dangerous numbers,

Bu da bahsettiğimiz kritik rakamların ikincisiydi.

the strength of dark energy,

karanlık enerjinin gücü

and explaining it requires an even more fantastic level of fine-tuning

ve onu açıklamak, Higgs alanında gördüğümüzden daha mükemmel

than we saw for the Higgs field.

bir seviyede ayar gerektiriyor.

But unlike the Higgs field, this number has no known explanation.

Ancak Higgs alanının aksine bu rakamın bilinen bir tabiri yok.

The hope was that a complete combination

Tüm umut Einstein'ın genel izafiyet teorisinin

of Einstein's general theory of relativity,

tamamlanmış kombinasyonuyla

which is the theory of the universe at grand scales,

evreni büyük ölçeklerde kuantum mekaniğiyle

with quantum mechanics, the theory of the universe at small scales,

ise küçük ölçekleriyle anlayarak

might provide a solution.

bir çözüm getireceğiydi.

Einstein himself spent most of his later years

Einstein bundan sonraki yıllarını

on a futile search for a unified theory of physics,

birleşik fizik teorisi için sonuçlanamayan bir araştırmaya harcadı

and physicists have kept at it ever since.

ve fizikçiler de ondan sonra devam etti.

One of the most promising candidates for a unified theory is string theory,

Birleşim teorisi için en umut verici adaylardan biri cisim teorisidir

and the essential idea is,

ve temelde yatan fikirse;

if you could zoom in on the fundamental particles that make up our world,

eğer dünyamızı oluşturan temel molekülleri yakından görseydiniz onların

you'd see actually that they're not particles at all,

aslında molekül olduğunu değil de

but tiny vibrating strings of energy,

biraz, gitar tellerindeki notalara benzer

with each frequency of vibration corresponding to a different particle,

her titreşim frekansı farklı bir moleküle tekabül eden

a bit like musical notes on a guitar string.

ufak titreşim dizeleri olduğunu görürdünüz.

So it's a rather elegant, almost poetic way of looking at the world,

Yani bu dünyaya oldukça hoş, neredeyse şairane bir bakış açısı

but it has one catastrophic problem.

ancak çok feci bir sorunu var.

It turns out that string theory isn't one theory at all,

Görünüşe bakılırsa sicim teorisi tek başına bir teori

but a whole collection of theories.

değil de tüm teorilerin bir derlemesi gibi.

It's been estimated, in fact,

Ancak tahmin edilen o ki

that there are 10 to the 500 different versions of string theory.

10'dan tutun da 500'e kadar farklı sicim teorisi mevcut.

Each one would describe a different universe

Her biri farklı fizik kanunlarıyla farklı bir

with different laws of physics.

evreni bize tanımlıyor. Eleştirmenler

Now, critics say this makes string theory unscientific.

bunun sicim teorisini

bilime aykırı kıldığını

You can't disprove the theory.

belirtiyor ama bu teoriyi çürütemezsiniz.

But others actually turned this on its head

Aslında bazıları konuyu saptırdı ve

and said, well, maybe this apparent failure

bu bariz başarısızlığı sicim teorisinin

is string theory's greatest triumph.

en büyük başarısı olarak adlandırdılar.

What if all of these 10 to the 500 different possible universes

Peki ya bu 10'dan tutun 500'e kadar birbirinden farklı evren

actually exist out there somewhere

gerçekten büyük bir çoklu evrende

in some grand multiverse?

var olsaydı?

Suddenly we can understand

Tam bu anda bu garip iki tehlikeli

the weirdly fine-tuned values of these two dangerous numbers.

rakamın ince ayar değerini anlıyoruz.

In most of the multiverse,

Çoklu evrenin çoğu kısmında

dark energy is so strong that the universe gets torn apart,

karanlık enerji o kadar güçlüdür ki evren ikiye bölünür

or the Higgs field is so weak that no atoms can form.

ya da Higgs alanı o kadar güçsüzdür ki hiç atom oluşamaz.

We live in one of the places in the multiverse

Biz bu iki rakamın kusursuz olduğu

where the two numbers are just right.

çoklu evrenin bir yerinde yaşıyoruz.

We live in a Goldilocks universe.

İdeal bir evrende yaşıyoruz.

Now, this idea is extremely controversial, and it's easy to see why.

Bu fikir tartışmaya çok açık ve bunun sebebini görmek çok da zor değil.

If we follow this line of thinking,

Düşünme tarzımızı bu çizgide devam

then we will never be able to answer the question,

ettireceksek şu soruya asla cevap veremeyeceğiz.

"Why is there something rather than nothing?"

''Neden hiçlik mümkünken bir şeyler var?''

In most of the multiverse, there is nothing,

Çoklu evrenin çoğunda hiçbir şey yoktur

and we live in one of the few places

ve biz fizik kanunlarının bir şeylerin

where the laws of physics allow there to be something.

olmasına izin verdiği birkaç yerden birinde yaşıyoruz.

Even worse, we can't test the idea of the multiverse.

Daha kötüsü, biz çoklu evren fikrini test edemeyiz.

We can't access these other universes,

Diğer evrenlere erişemeyiz

so there's no way of knowing whether they're there or not.

bu yüzden onların var olup olmadığını bilmemizin bir yolu yok.

So we're in an extremely frustrating position.

Bu yüzden çok moral bozucu bir durumun içindeyiz.

That doesn't mean the multiverse doesn't exist.

Bu, çoklu evrenin var olmadığı anlamına gelmiyor.

There are other planets, other stars, other galaxies,

Başka gezegenler başka yıldızlar başka galaksiler var.

so why not other universes?

o halde neden evrenler olmasın?

The problem is, it's unlikely we'll ever know for sure.

Sorunsa, bu konuda hiçbir zaman emin olamayacağımız.

Now, the idea of the multiverse has been around for a while,

Yani çoklu evren fikri bir süredir konuşulmakta,

but in the last few years, we've started to get the first solid hints

ama son birkaç yıldır elle tutulur ipuçları bulmaya başladık.

that this line of reasoning may get born out.

yani bu doğrultudaki mantık bunu destekleyebilir.

Despite high hopes for the first run of the LHC,

LHC'nin ilk çalışmasındaki büyük umutlara rağmen

what we were looking for there --

orada aradığımız şey --

we were looking for new theories of physics:

aradığımız şey fizik için yeni teorilerdi ki

supersymmetry or large extra dimensions

bunlar Higgs alanının garip şekilde

that could explain this weirdly fine-tuned value of the Higgs field.

ince ayarını açıklayabilecek süpersimetri ya da ekstra geniş boyutlardı

But despite high hopes, the LHC revealed a barren subatomic wilderness

Ancak büyük umutlara rağmen, LHC, içinde yalnızca bir Higgs bozonu bulunan

populated only by a lonely Higgs boson.

çorak bir atomaltı alan ortaya çıkardı.

My experiment published paper after paper

Deneyim birçok yerde yayınlandı ancak artık yeni

where we glumly had to conclude that we saw no signs of new physics.

fizik işaretlerine rastlayamadığımız için istemesek de sonlandırmalıydık.

The stakes now could not be higher.

Şu anki risk daha yüksek olamaz.

This summer, the LHC began its second phase of operation

Bu yaz, LHC ilk çalışmasında başardığımızın neredeyse

with an energy almost double what we achieved in the first run.

iki katı enerjiyi kullanarak testinin ikinci aşamasına geçti.

What particle physicists are all desperately hoping for

Parçacık fizikçilerinin umutsuzca beklediğiyse

are signs of new particles, micro black holes,

yeni partiküller, mikro kara deliklerin, ya da belki

or maybe something totally unexpected

LHC'de meydana gelen şiddetli çarpışmalarda

emerging from the violent collisions at the Large Hadron Collider.

meydana gelecek hiç tahmin edilemeyen şeyler bulmaktı.

If so, then we can continue this long journey

Böyle ise durum, biz, 100 yıl önce Einstein ile

that began 100 years ago with Albert Einstein

başlayan doğanın kanunlarını

towards an ever deeper understanding of the laws of nature.

daha derinlemesine anlama serüvenini devam ettirebiliriz.

But if, in two or three years' time,

Eğer iki ya da üç yıl içinde,

when the LHC switches off again for a second long shutdown,

Higgs bozonu dışında bir şey bulamayıp da LHC

we've found nothing but the Higgs boson,

ikinci kez uzun süreliğine kapatılırsa

then we may be entering a new era in physics:

fizikte yeni bir çağa girebiliriz. Bu öyle bir çağ ki;

an era where there are weird features of the universe that we cannot explain;

evrende açıklayamayacağımız garip özelliklerin bulunduğu ve

an era where we have hints that we live in a multiverse

çoklu evrende yaşadığımıza dair sonsuza dek istesek de

that lies frustratingly forever beyond our reach;

ulaşamayacağımız ipuçlarına sahip olduğumuz bir çağ.

an era where we will never be able to answer the question,

''Hiçlik de olabilecekken neden bir şeyler var?''

"Why is there something rather than nothing?"

sorusunu asla cevaplayamayacağımız bir çağ.

Thank you.

Teşekkür ederim.

(Applause)

(Alkışlar)

Bruno Giussani: Harry, even if you just said

Bruno Giussani: Harry, bilimin bazı cevapları

the science may not have some answers,

olamayabileceğini söylemene rağmen

I would like to ask you a couple of questions, and the first is:

sana bir kaç soru sormak istiyorum, birincisi:

building something like the LHC is a generational project.

LHC gibi bir şey inşa etmek, nesiller boyu sürecek bir proje.

I just mentioned, introducing you, that we live in a short-term world.

Az önce bahsettim,seni tanıtırken, üç günlük dünyada yaşıyoruz.

How do you think so long term,

Böyle bir şeyi inşa ederken

projecting yourself out a generation when building something like this?

bu uzun süreli projeye kendini nasıl dahil ettin?

Harry Cliff: I was very lucky

Harry Cliff: Çok şanslıydım

that I joined the experiment I work on at the LHC in 2008,

2008'de LHC'de bu deneye katıldığımda

just as we were switching on,

makineyi devreye koyacaktık

and there are people in my research group who have been working on it

ve araştırma grubumda onun üzerinde tüm kariyerleri, 30 yıl boyunca,

for three decades, their entire careers on one machine.

bu makine üzerinde çalışmış insanlar vardı

So I think the first conversations about the LHC were in 1976,

Yani LHC hakkında ilk konuşmalar 1976 yılındaydı

and you start planning the machine without the technology

ve ihtiyacın olacak teknoloji olmadan

that you know you're going to need to be able to build it.

bir makine tasarlamaya başlıyorsun.

So the computing power did not exist in the early '90s

Tasarımın tüm ciddiyetiyle başladığı 90lı yıllarda

when design work began in earnest.

bilgisayar teknolojisi bu güçte değildi.

One of the big detectors which record these collisions,

Bu çarpışmaları kaydeden büyük dedektör-

they didn't think there was technology

lerden birinin LHC'de oluşabilecek

that could withstand the radiation that would be created in the LHC,

radyasyona karşı koyabileceği tahmin edilmiyordu.

so there was basically a lump of lead in the middle of this object

yani dış kısmında bazı dedektörlerle, bu nesnenin

with some detectors around the outside,

ortasında kurşun bir yığın vardı

but subsequently we have developed technology.

ama daha sonra teknolojiyi geliştirdik.

So you have to rely on people's ingenuity, that they will solve the problems,

Yani insanların sorunları çözebilme hünerlerine güvenmek zorundayız ama

but it may be a decade or more down the line.

bu on yıl veya daha fazla sürebilir.

BG: China just announced two or three weeks ago

BG: Çin iki ya da üç hafta önce

that they intend to build

LHC'nin iki kat büyüklüğünde

a supercollider twice the size of the LHC.

bir süper çarpıştırıcı yapmak istediklerini duyurdular.

I was wondering how you and your colleagues welcome the news.

Sen ve arkadaşlarının bu haberi nasıl karşıladığınızı merak ediyordum.

HC: Size isn't everything, Bruno. BG: I'm sure. I'm sure.

HC: Büyüklük her şey değildir, Bruno. BG:Eminim, eminim.

(Laughter)

(Kahkaha) Bunu

It sounds funny for a particle physicist to say that.

bir parçacık fizikçisinin söylemesi komik

But I mean, seriously, it's great news.

Ama gerçekten, bu iyi haber.

So building a machine like the LHC

Yani LHC gibi bir makine üretebilmek dünyadaki her

requires countries from all over the world to pool their resources.

ülkeden kaynak toplamak demektir.

No one nation can afford to build a machine this large,

Belki Çin hariç hiçbir milletin böylesine bir alet

apart from maybe China,

üretmeye gücü yetmez çünkü

because they can mobilize huge amounts of resources,

onlar büyük kaynağı,

insan gücü ve parayı

manpower and money to build machines like this.

böyle bir alet üretmek için ayırabilirler.

So it's only a good thing.

Yani bu iyi bir şey.

What they're really planning to do is to build a machine

Tasarladıkları şey bir alet yapmak. ve bu çalışma

that will study the Higgs boson in detail and could give us some clues

Higgs bozonunun detayına inerek süpersimetri gibi ipucu

as to whether these new ideas, like supersymmetry, are really out there,

verebilecek yeni fikirlerin var olup olmadığını gösterecek

so it's great news for physics, I think.

ve bu fizik için harika bir haber bence.

BG: Harry, thank you. HC: Thank you very much.

BG:Harry, teşekkür ederim HC: Çok teşekkürler.

(Applause)

(Alkışlar)