Have we reached the end of physics? | Harry Cliff

Translator: Artur Tatsianin Reviewer: Hanna Baradzina

A hundred years ago this month, a 36-year-old Albert Einstein

Сто год таму 36-гадовы Альберт Айнштайн

stood up in front of the Prussian Academy of Sciences in Berlin

выступаў у Прускай акадэміі навук ў Берліне,

to present a radical new theory of space, time and gravity:

дзе прэзентаваў радыкальна новую тэорыю прасторы, часу і гравітацыі --

the general theory of relativity.

агульную тэорыю адноснасці.

General relativity is unquestionably Einstein's masterpiece,

Агульная тэорыя адноснасці -- бясспрэчны шэдэўр.

a theory which reveals the workings of the universe at the grandest scales,

Гэтая тэорыя апісвае функцыянаванне сусвету

ў вялізарных маштабах.

capturing in one beautiful line of algebra

У адным алгебраічным запісе

яна дае адказы на ўсё:

everything from why apples fall from trees to the beginning of time and space.

ад таго, чаму падае яблык,

да пачатку часу і прасторы.

1915 must have been an exciting year to be a physicist.

Думаю, 1915 быў цудоўным годам для фізікаў.

Two new ideas were turning the subject on its head.

Дзве новыя ідэі змянілі ўсе колішнія ўяўленні.

One was Einstein's theory of relativity,

Адной з іх была

the other was arguably even more revolutionary:

тэорыя адноснасці Айнштайна,

а другая, можа быць, яшчэ больш рэвалюцыйная --

quantum mechanics,

квантавая механіка.

a mind-meltingly strange yet stunningly successful new way

Гэта быў новы, дзіўны і ашаламляльны спосаб

of understanding the microworld, the world of atoms and particles.

разумення свету

ў вельмі маленькіх маштабах,

свету атамаў і часціц.

Over the last century, these two ideas have utterly transformed

За мінулае стагоддзе гэтыя дзве ідэі вельмі змянілі

our understanding of the universe.

наша разуменне сусвету.

Менавіта дзякуючы тэорыі адноснасці

It's thanks to relativity and quantum mechanics

і квантавай механіцы

that we've learned what the universe is made from,

мы даведаліся, з чаго зроблены сусвет,

how it began and how it continues to evolve.

дзе яго пачатак, і як ён змяняецца.

A hundred years on, we now find ourselves at another turning point in physics,

Праз сто год мы апынуліся яшчэ ў адным пераломным моманце ў фізіцы,

but what's at stake now is rather different.

але цяпер на кану ўжо іншае.

The next few years may tell us whether we'll be able

Наступныя некалькі год пакажуць,

ці будзем мы здольныя

to continue to increase our understanding of nature,

працягнуць пашырэнне нашых ведаў пра прыроду,

or whether maybe for the first time in the history of science,

ці ўпершыню за ўсю гісторыю навукі

we could be facing questions that we cannot answer,

мы не зможам знайсці адказаў на нашыя пытанні.

not because we don't have the brains or technology,

Не таму, што нам бракуе розуму ці тэхналогій,

but because the laws of physics themselves forbid it.

а таму, што самі законы фізікі не дазваляюць знайсці адказаў.

This is the essential problem: the universe is far, far too interesting.

І гэта сапраўдная праблема, бо сусвет вельмі цікавы.

Relativity and quantum mechanics appear to suggest

Адноснасць і квантавая механіка вядуць нас да высновы,

that the universe should be a boring place.

што сусвет, хутчэй за ўсё, вельмі сумнае месца.

It should be dark, lethal and lifeless.

Штосьці цёмнае і мёртвае.

But when we look around us, we see we live in a universe full of interesting stuff,

Але калі паглядзець навокал, мы бачым шмат займальных рэчаў:

full of stars, planets, trees, squirrels.

зоркі, паланеты, дрэвы, вавёркі.

The question is, ultimately,

Галоўнае пытанне ў тым,

why does all this interesting stuff exist?

чаму гэта ўсё існуе?

Why is there something rather than nothing?

Чаму ёсць нешта замест нічога?

This contradiction is the most pressing problem in fundamental physics,

Супярэчнасці -- галоўная праблема фундаментальнай фізікі.

and in the next few years, we may find out whether we'll ever be able to solve it.

І наступныя некалькі гадоў дадуць нам адказ,

ці зможам мы іх вырашыць.

At the heart of this problem are two numbers,

У цэнтры гэтай праблемы -- дзве лічбы.

two extremely dangerous numbers.

Дзве вельмі небяспечныя лічбы.

These are properties of the universe that we can measure,

Існуюць уласцівасці сусвету, якія мы можам вымяраць.

and they're extremely dangerous

І яны небяспечныя,

because if they were different, even by a tiny bit,

бо, калі іх значэнні былі б іншымі,

нават зусім крыху,

then the universe as we know it would not exist.

сусвет у цяперашнім выглядзе не існаваў бы.

The first of these numbers is associated with the discovery that was made

Першая з гэтых лічбаў звязаная з адкрыццём,

a few kilometers from this hall, at CERN, home of this machine,

якое было зроблена за некалькі кіламетраў ад гэтай залы.

the largest scientific device ever built by the human race,

ЦЭРН з'яўляецца ўладальнікам самай вялікай навуковай прылады,

the Large Hadron Collider.

пабудаванай чалавекам, --

The LHC whizzes subatomic particles around a 27-kilometer ring,

Вялікага гандроннага калайдара.

Ён канцэнтруе субатамныя часціцы

вакол 27-кіламетровага кальца,

getting them closer and closer to the speed of light

набліжаючы іх бліжэй і бліжэй

before smashing them into each other inside gigantic particle detectors.

да хуткасці святла

перад тым, каб сутыкнуць іх унутры

нязмернага дэтэктара элементарных часціц.

On July 4, 2012, physicists at CERN announced to the world

4 ліпеня 2012 года фізікі ЦЭРН абвясцілі,

that they'd spotted a new fundamental particle

што яны заўважылі новую фундаментальную часціцу

being created at the violent collisions at the LHC: the Higgs boson.

падчас сутыкнення ў гандронным калайдары. Яе назва -- Базон Гігса.

Now, if you followed the news at the time,

Калі вы тады сачылі за навінамі,

you'll have seen a lot of physicists getting very excited indeed,

вы б убачылі шмат сапраўды ўзрушаных фізікаў.

and you'd be forgiven for thinking

І мы б даравалі вам уражанне,

we get that way every time we discover a new particle.

нібыта яны заўсёды так сябе паводзяць,

Well, that is kind of true,

калі знаходзяць новую часціцу.

І гэта насамрэч праўда.

but the Higgs boson is particularly special.

Але Базон Гігса -- нешта асаблівае.

We all got so excited because finding the Higgs

Мы былі вельмі ўзрушаны,

proves the existence of a cosmic energy field.

бо існаванне Базона Гігса азначае існаванне поля касмічнай энергіі.

Now, you may have trouble imagining an energy field,

Яго цяжка ўявіць,

but we've all experienced one.

але кожны з ім сутыкаецца.

If you've ever held a magnet close to a piece of metal

Калі вы трымалі магніт побач з нейкім металам,

and felt a force pulling across that gap,

то вы адчувалі нейкую сілу,

якая цягнула іх праз прамежак.

then you've felt the effect of a field.

Гэта і ёсць эфект поля.

And the Higgs field is a little bit like a magnetic field,

А поле Гігса шмат у чым нагадвае магнітнае поле,

except it has a constant value everywhere.

але яго значэнне паўсюль аднолькавае.

It's all around us right now.

Гэтае поле вакол нас.

We can't see it or touch it,

Мы не можам убачыць ці дакрануцца да яго,

but if it wasn't there,

але калі б яго не было,

we would not exist.

не было б нас.

The Higgs field gives mass

Поле Гігса надае вагу

усім фундаментальным часціцам,

to the fundamental particles that we're made from.

з якіх усе мы зроблены.

If it wasn't there, those particles would have no mass,

Калі б не было поля Гігса,

у часціц не было б ніякай вагі,

and no atoms could form and there would be no us.

і не адбылося фармаванне ніводнага атаму,

І не было б нас.

But there is something deeply mysterious about the Higgs field.

Але ў поля Гігса ёсць і свае таямніцы.

Relativity and quantum mechanics tell us that it has two natural settings,

Тэорыя адноснасці і квантавая механіка кажуць нам,

што гэтае поле мае два прыродныя станы,

a bit like a light switch.

як выключальнік святла.

It should either be off,

Яно можа быць выключаным,

so that it has a zero value everywhere in space,

тады яго значэнне роўнае нулю паўсюль у прасторы.

or it should be on so it has an absolutely enormous value.

Ці яно ўключана, тады значэнне гэтага поля павінна быць вельмі вялікім.

In both of these scenarios, atoms could not exist,

У абодвух выпадках атамы не могуць існаваць.

and therefore all the other interesting stuff

А таму і ўсе іншыя цікавыя рэчы,

that we see around us in the universe would not exist.

што мы бачым у сусвеце,

не маглі б існаваць.

In reality, the Higgs field is just slightly on,

У рэчаіснасці, поле Гігса знаходзіцца

ў стане толькі крыху ўключанага.

not zero but 10,000 trillion times weaker than its fully on value,

Яго значэнне не нуль,

але ў 10 трыльёнаў разоў меншае за магчымае.

a bit like a light switch that's got stuck just before the off position.

Нібыта вы націснулі выключальнік святла не да канца.

And this value is crucial.

Існуючае значэнне поля вельмі важнае.

If it were a tiny bit different,

Калі б яно хоць крыху адрознівалася,

then there would be no physical structure in the universe.

ніякіх фізічных структур не было б.

So this is the first of our dangerous numbers,

Такім чынам, першая небяспечная лічба --

the strength of the Higgs field.

моц поля Гігса.

Theorists have spent decades trying to understand

Тэарэтыкі працавалі некалькі дэкад, каб зрузумець,

why it has this very peculiarly fine-tuned number,

чаму гэтае поле мае

менавіта такое дакладнае значэнне.

and they've come up with a number of possible explanations.

І яны знайшлі некалькі магчымых тлумачэнняў.

They have sexy-sounding names like "supersymmetry"

Усе яны маюць сэксуальныя на слых назвы.

or "large extra dimensions."

Напрыклад, "суперсіметрыя"

ці "вялікія дадатковыя вымярэнні".

I'm not going to go into the details of these ideas now,

Я не буду распавядаць дэталі,

but the key point is this:

але галоўнае тое,

if any of them explained this weirdly fine-tuned value of the Higgs field,

што калі штосьці з гэтага сапраўды тлумачыць

дзіўнасць значэння поля Гігса,

then we should see new particles being created at the LHC

тады з дапамогай калайдару

мы павінны ўбачыць з разам с Базонам Гігса

along with the Higgs boson.

і новыя часціцы.

So far, though, we've not seen any sign of them.

Але на дадзены момант, няма ніякіх прыкмет іх існавання.

But there's actually an even worse example

Існуе і горшы прыклад

of this kind of fine-tuning of a dangerous number,

дакладнай небяспечнай лічбы.

and this time it comes from the other end of the scale,

Яе мы атрымалі з зусім іншай галіны фізікі --

from studying the universe at vast distances.

з вывучэння сусвета на вялізарных адлегласцях.

One of the most important consequences of Einstein's general theory of relativity

Адзін з самых важных вынікаў тэорыі адноснасці Айнштайна --

адкрыццё таго факту,

was the discovery that the universe began as a rapid expansion of space and time

што наш сусвет пачаўся з Вялікага Выбуху --

хуткага пашырэння часу і прасторы,

13.8 billion years ago, the Big Bang.

якое пачалося 13,8 мільярдаў гадоў таму.

Now, according to early versions of the Big Bang theory,

Згодна з першымі версіямі гэтай тэорыі,

the universe has been expanding ever since

сусвет працягвае пашырацца з таго часу,

with gravity gradually putting the brakes on that expansion.

але гравітацыя паступова спыняе хуткасць гэтага пашырэння.

But in 1998, astronomers made the stunning discovery

У 1998 годзе астраномы зрабілі цікавае адкрыццё.

that the expansion of the universe is actually speeding up.

Хуткасць пашырэння сусвета, насамрэч, павялічваецца.

The universe is getting bigger and bigger faster and faster

Сусвет становіцца большым і большым.

Усё хутчэй і хутчэй.

driven by a mysterious repulsive force called dark energy.

Гэта адбываецца праз таямнічую сілу,

назва якой -- цёмная энергія.

Now, whenever you hear the word "dark" in physics,

Калі вы чуеце ад фізікаў слова "цёмная",

you should get very suspicious

гэта азначае,

што яны, хутчэй за ўсё, дакладна не ведаюць,

because it probably means we don't know what we're talking about.

пра што яны гавораць.

(Laughter)

(Смех)

We don't know what dark energy is,

Мы не ведаем, што такое цёмная энергія,

but the best idea is that it's the energy of empty space itself,

але лепшая ідэя -- тое, што гэта энергія пустой прасторы,

the energy of the vacuum.

энергія вакуума.

Now, if you use good old quantum mechanics to work out

Выкарыстоўваючы старую добрую квантавую механіку,

how strong dark energy should be,

можна зразумець,

you get an absolutely astonishing result.

якой моцы павінна

быць цёмная энергія.

І вынік сапраўды ўражвае.

You find that dark energy

Цёмная энергія павінна быць у

should be 10 to the power of 120 times stronger

10 у 120 ступені разоў мацнейшая,

than the value we observe from astronomy.

чым мы звычайна назіраем у астраноміі.

That's one with 120 zeroes after it.

Гэта 1 з 120 нулямі пасля яе.

This is a number so mind-bogglingly huge

Гэтая лічба настолькі чароўная,

that it's impossible to get your head around.

што немагчыма яе нават уявіць.

We often use the word "astronomical" when we're talking about big numbers.

Мы часта выкарыстоўваем тэрмін "астранамічны",

калі размова ідзе пра вялікія лічбы.

Well, even that one won't do here.

Але гэтая лічба нават большая.

This number is bigger than any number in astronomy.

Больш за любую астранамічную лічбу.

It's a thousand trillion trillion trillion times bigger

Яна ў тысячы трыльёнаў разоў большая

than the number of atoms in the entire universe.

за колькасць атамаў ва ўсім сусвеце.

So that's a pretty bad prediction.

І гэта даволі дрэнны прагноз.

In fact, it's been called the worst prediction in physics,

Ён нават быў названы

самым дрэнным у фізіцы.

and this is more than just a theoretical curiosity.

І гэта больш за тэарытычную зацікаўленасць.

If dark energy were anywhere near this strong,

Калі б цёмная энергія была такой моцнай,

then the universe would have been torn apart,

наш сусвет быў бы проста разарваны,

stars and galaxies could not form, and we would not be here.

зоркі і галактыкі не сфармаваліся б

і нас бы не было.

So this is the second of those dangerous numbers,

Такім чынам, другая небяспечная лічба --

the strength of dark energy,

гэта моц цёмнай энергіі.

and explaining it requires an even more fantastic level of fine-tuning

А яе тлумачэнне патрабуе яшчэ большага ўзроўню дакладнасці

than we saw for the Higgs field.

ў параўнанні з полем Гігса.

But unlike the Higgs field, this number has no known explanation.

Але ў адрозненні ад поля Гігса, гэтая лічба пакуль не мае тлумачэння.

The hope was that a complete combination

Надзея была на тое, што

of Einstein's general theory of relativity,

тэорыя адноснасці Айнштайна,

which is the theory of the universe at grand scales,

вучэнне пра сусвет у вялікіх памерах,

with quantum mechanics, the theory of the universe at small scales,

разам з квантавай механікай,

тэорыяй пра сусвет у маленькіх памерах,

might provide a solution.

могуць знайсці рашэнне.

Einstein himself spent most of his later years

Айнштайн правёў свае апошнія гады жыцця,

on a futile search for a unified theory of physics,

спрабуючы абагульніць тэорыю фізікі,

and physicists have kept at it ever since.

але сама фізіка не адкрывае таямніцу і дагэтуль.

One of the most promising candidates for a unified theory is string theory,

Вельмі перспектыўны кандыдат на абагульняльную тэорыю --

гэта тэорыя струн.

and the essential idea is,

Галоўная яе ідэя ў тым,

if you could zoom in on the fundamental particles that make up our world,

што калі зменшыць фундаментальныя часціцы,

з якіх створаны наш свет,

you'd see actually that they're not particles at all,

вы ўбачыце, што мы зроблены не з часціц,

but tiny vibrating strings of energy,

а невялічкіх вібруючых струн энергіі.

with each frequency of vibration corresponding to a different particle,

Прычым кожная частата вібрацыі суадносіцца з рознымі часціцамі.

a bit like musical notes on a guitar string.

Прыблізна як музыкальныя ноты на гітарнай струне.

So it's a rather elegant, almost poetic way of looking at the world,

Такім чынам, гэта вельмі элегантны,

нават паэтычны погляд на свет вакол нас.

but it has one catastrophic problem.

Але гэта тэорыя мае адну катастрафічную праблемую

It turns out that string theory isn't one theory at all,

Тэорыя струн -- насамрэч не адна тэорыя,

but a whole collection of theories.

а цэлы збор тэорый.

It's been estimated, in fact,

Было падлічана, што існуе ад 10 да 500

that there are 10 to the 500 different versions of string theory.

розных версій тэорыі струн.

Each one would describe a different universe

І кожная апісвае розны сусвет

with different laws of physics.

з рознымі законамі фізікі.

Now, critics say this makes string theory unscientific.

Існуе меркаванне, што праз гэта

тэорыя струн

You can't disprove the theory.

не можа быць навуковай.

Мы не можам аспрэчыць тэорыю.

But others actually turned this on its head

Іншыя, наадварот, перавярнулі ўсё з ног на галаву.

and said, well, maybe this apparent failure

Для іх няўдача тэорыі насамрэч

is string theory's greatest triumph.

з'яўляецца яе галоўным трыумфам.

What if all of these 10 to the 500 different possible universes

А што, калі ўсе гэтыя магчымыя сусветы

actually exist out there somewhere

сапраўды дзесьці існуюць

in some grand multiverse?

як часткі вялікага мультысусвету.

Suddenly we can understand

Нечакана мы зразумелі

the weirdly fine-tuned values of these two dangerous numbers.

гэтыя дакладныя значэнні дзвюх небяспечных лічбаў.

У большасці гэтых сусветаў

In most of the multiverse,

значэнне цёмнай энергіі настолькі вялікае,

dark energy is so strong that the universe gets torn apart,

што гэтыя сусветы проста распадаюцца,

or the Higgs field is so weak that no atoms can form.

ці поле Гігса настолькі слабое, што атамы не могуць з'явіцца.

We live in one of the places in the multiverse

Мы жывем у адным з месцаў мультысусвету,

where the two numbers are just right.

дзе гэтыя дзве лічбы правільныя.

We live in a Goldilocks universe.

Мы жывем у сусвеце тонкага наладу.

Now, this idea is extremely controversial, and it's easy to see why.

Сама гэтая ідэя выклікае шмат спрэчак.

Зразумела, чаму.

If we follow this line of thinking,

Калі мы працягнем думаць гэтымі катэгорымі,

then we will never be able to answer the question,

мы ніколі не знойдзем адказ на пытанне:

"Why is there something rather than nothing?"

"Чаму існуе штосьці замест нічога?"

In most of the multiverse, there is nothing,

У большасці сусветаў няма нічога.

and we live in one of the few places

А мы жывем у адным з месцаў,

where the laws of physics allow there to be something.

дзе законы фізікі дазваляюць рэчам існаваць.

Even worse, we can't test the idea of the multiverse.

Мы не маем доступу да іншых сусветаў.

We can't access these other universes,

Таму мы не можам даведацца,

so there's no way of knowing whether they're there or not.

ці яны існуюць.

So we're in an extremely frustrating position.

Мы знаходзімся ў вельмі незразумелым стане.

That doesn't mean the multiverse doesn't exist.

Гэта не значыць, што мультысусвету няма.

There are other planets, other stars, other galaxies,

Ёсць іншыя планеты, зоркі і галактыкі.

so why not other universes?

Чаму тады не могуць існаваць іншыя сусветы?

The problem is, it's unlikely we'll ever know for sure.

Праблема ў тым, што мы, хутчэй за ўсё, і не знойдзем адказ.

Now, the idea of the multiverse has been around for a while,

Ідэя мультысусвету існуе пэўны час,

but in the last few years, we've started to get the first solid hints

але толькі апошнія некалькі гадоў

мы пачалі атрымліваць першыя дакладныя эківокі на тое,

that this line of reasoning may get born out.

што гэтая логіка можа знайсці пацверджанні.

Нягледзячы на вялікія чаканні

Despite high hopes for the first run of the LHC,

ад першага запуска Вялікага гандроннага калайдара,

what we were looking for there --

чаканні знайсці новыя тэорыі фізікі --

we were looking for new theories of physics:

суперсіметрыю

ці вялікія дадатковыя вымярэнні,

supersymmetry or large extra dimensions

якія могуць растлумачыць

that could explain this weirdly fine-tuned value of the Higgs field.

гэтыя дакладныя значэнні поля Гігса.

But despite high hopes, the LHC revealed a barren subatomic wilderness

Нягледзячы на вялікія чаканні,

мы ўбычылі толькі бясплодную субатамную пустыню,

populated only by a lonely Higgs boson.

населеную самотнымі часціцамі Гігса.

My experiment published paper after paper

У сваіх эксперыментах мы былі

where we glumly had to conclude that we saw no signs of new physics.

вымушаны прызнаць, што няма ніякіх знакаў новай фізікі.

The stakes now could not be higher.

Стаўкі зараз высокія як ніколі.

This summer, the LHC began its second phase of operation

Гэтым летам калайдар пачынае другі этап

дзейнасці з выкарыстаннем энергіі,

with an energy almost double what we achieved in the first run.

якая ў два разы большая за першую спробу.

Ад новага сутыкнення мы спадзяемся

What particle physicists are all desperately hoping for

знайсці новыя часціцы,

are signs of new particles, micro black holes,

маленькія чорныя дзіркі

or maybe something totally unexpected

ці штосьці зусім нечаканае.

emerging from the violent collisions at the Large Hadron Collider.

Калі гэта адбудзецца, мы працягнем нашу доўгую вандроўку,

If so, then we can continue this long journey

якую распачаў Альберт Анштайн

that began 100 years ago with Albert Einstein

100 год таму

з мэтай знайсці больш глыбокае тлумачэнне законаў прыроды.

towards an ever deeper understanding of the laws of nature.

But if, in two or three years' time,

А калі пры новай працяглай

эксплуатацыі калайдара

when the LHC switches off again for a second long shutdown,

мы зноў знойдзем толькі Базоны Гігса,

we've found nothing but the Higgs boson,

мы ўвойдзем у новую эру

then we may be entering a new era in physics:

ў фізіцы:

эру, у якой мы больш не зможам растлумачыць дзіўныя рысы сусвету.

an era where there are weird features of the universe that we cannot explain;

an era where we have hints that we live in a multiverse

Эру, якая нам дае намёкі на тое, што мы жывем у мультысусвеце,

that lies frustratingly forever beyond our reach;

але мы не можам гэтага даказаць і абгрунтаваць.

an era where we will never be able to answer the question,

Эра, калі мы не будзем здольныя адказаць на пытанне:

"Why is there something rather than nothing?"

"Чаму існуе штосьці замест нічога?"

Thank you.

Дзякуй.

(Applause)

(Воплескі)

Bruno Giussani: Harry, even if you just said

Бруна Джысані: Гары, нават калі ты кажаш,

што навука можа не знайсці адказаў,

the science may not have some answers,

I would like to ask you a couple of questions, and the first is:

я хацеў быць задаць табе некалькі пытанняў.

building something like the LHC is a generational project.

Пабудова чагосьці, як калайдар, патрабуе

працы некалькіх пакаленняў.

I just mentioned, introducing you, that we live in a short-term world.

Калі я расказваў пра цябе,

я сказаў,

How do you think so long term,

што мы жывем у свеце кароткіх тэрмінаў.

У доўгатэрміновай перспектыве,

projecting yourself out a generation when building something like this?

што ты думаеш пра пабудову чагосьці падобнага?

Harry Cliff: I was very lucky

Гары Кліф: Мне пашчасціла,

that I joined the experiment I work on at the LHC in 2008,

што я далучыўся да эксперыменту,

just as we were switching on,

над якім я працую, ў 2008,

менавіта тады, калі ўсё пачыналася.

and there are people in my research group who have been working on it

А шмат людзей з нашай групы даследчыкаў

for three decades, their entire careers on one machine.

працуюць над эксперыментам ужо тры дзесяцігоддзі.

So I think the first conversations about the LHC were in 1976,

Усю сваю кар'еру.

Першыя размовы пра калайдар

пачаліся ў 1976 годзе.

and you start planning the machine without the technology

Планаванне машыны пачалося без наяўнасці тэхналогій,

that you know you're going to need to be able to build it.

якія спатрэбіліся б.

У пачатку 90-х, калі пачалася сур'ёзная распрацоўка,

So the computing power did not exist in the early '90s

кампутарныя тэхналогіі не маглі дапамагчы нам.

when design work began in earnest.

One of the big detectors which record these collisions,

Напрыклад, адзін з вялікіх дэтэктараў,

які запісвае сутыкненні.

they didn't think there was technology

that could withstand the radiation that would be created in the LHC,

Распрацоўнікі ведалі,

што няма тэхналогіі,

што вытрымлівала б радыяцыю,

so there was basically a lump of lead in the middle of this object

што стваралася ў калайдары.

Таму, у яго сярэдзіне быў кавалак

with some detectors around the outside,

свінца і некалькі дэтэктарараў вакол.

but subsequently we have developed technology.

Ужо пасля мы распрацавалі тэхналогію.

So you have to rely on people's ingenuity, that they will solve the problems,

Прыходзіцца спадзявацца

на людскую вынаходлівасць,

but it may be a decade or more down the line.

Але на гэта могуць спатрэбіцца дзесяцігоддзі.

BG: China just announced two or three weeks ago

Бруна Джысані: Кітай два ці тры тыдні таму аб'весціў

that they intend to build

свае намеры пабудаваць суперкалайдар,

a supercollider twice the size of the LHC.

удвая большы за памер існуючага.

Мне цікава, як вы і вашыя калегі

I was wondering how you and your colleagues welcome the news.

адрэагавалі на гэтую навіну.

HC: Size isn't everything, Bruno. BG: I'm sure. I'm sure.

Гары Кліф: Памер -- не самае галоўнае, Бруно.

(Laughter)

Бруна Джысані: Так. Так

(Смех)

It sounds funny for a particle physicist to say that.

Смешна гучыць з вуснаў фізіка, што вывучае часціцы.

But I mean, seriously, it's great news.

Але, сур'ёзна, гэта выдатная навіна.

So building a machine like the LHC

Бо пабудова такой машыны як калайдар

requires countries from all over the world to pool their resources.

патрабуе канцэнтрацыі рэсурсаў з усяго свету.

Ніводная нацыя не можа сабе дазволіць

No one nation can afford to build a machine this large,

пабудаваць самастойна такую машыну.

apart from maybe China,

Акрамя, мабыць, Кітая.

because they can mobilize huge amounts of resources,

Бо яны могуць кансалідаваць

manpower and money to build machines like this.

вялікую колькасць рэсурсаў,

працоўнай сілы, грошаў.

So it's only a good thing.

Гэта сапраўды добрая навіна.

What they're really planning to do is to build a machine

Яны плануюць пабудаваць машыну,

that will study the Higgs boson in detail and could give us some clues

каб вывучаць Базоны Гігса дэталёва.

Яны могуць даць нам новыя веды

as to whether these new ideas, like supersymmetry, are really out there,

пра такія новыя ідэі, як суперсіметрыя.

so it's great news for physics, I think.

Я мяркую, гэта цудоўная навіна.

BG: Harry, thank you. HC: Thank you very much.

Бруна Джысані: Дзякуй, Гары. Гары Кліф: Шчыры дзякуй.

(Applause)

(Воплескі)