Deborah Gordon: What ants teach us about the brain, cancer and the Internet

Translator: Ereblir Kadriu Reviewer: Iris Xholi

I study ants

Une i studioje milingonat

in the desert, in the tropical forest

ne shkretetire, ne pyllin tropikal

and in my kitchen,

dhe ne kuzhinen time,

and in the hills around Silicon Valley where I live.

dhe ne kodrat perreth Lugines Silicon ku une jetoj.

I've recently realized that ants

Se fundmi kam kuptuar se milingonat

are using interactions differently

jane duke perdorur bashkeveprimin ne menyre te ndryshme

in different environments,

ne ambiente te ndryshme,

and that got me thinking that we could learn from this

dhe kjo me beri te mendoj se ne mund te mesojme nga kjo

about other systems,

per sisteme te tjera,

like brains and data networks that we engineer,

sikurse truri dhe rrjetet e te dhenave qe ne ndertojme,

and even cancer.

dhe madje kancerin.

So what all these systems have in common

Pra cka kane te perbashket keto sisteme

is that there's no central control.

eshte se nuk ka kontroll qendror.

An ant colony consists of sterile female workers --

Nje koloni e miliongonave perbehet nga puntoret sterile femra--

those are the ants you see walking around —

ato jane milingonat qe i shihni qe shetisin--

and then one or more reproductive females

dhe pastaj nje ose me shume femra riprodhuese

who just lay the eggs.

te cilat vetem leshojne vezet.

They don't give any instructions.

Ato nuk japin asnje udhezim.

Even though they're called queens,

Edhe pse quhen mbretresha,

they don't tell anybody what to do.

ato nuk i tregojne askujt cfare te bejne.

So in an ant colony, there's no one in charge,

Pra ne nje koloni te milingonave, nuk eshte askush ne krye,

and all systems like this without central control

dhe te gjitha sistemet si kjo pa kontrollin qendror

are regulated using very simple interactions.

jane te sistemuar duke perdorur bashkeveprime shume te thjeshta.

Ants interact using smell.

Milingonat bashkeveprojne duke perdorur eren(nuhatjen)

They smell with their antennae,

Ato nuhasin me antenen e tyre,

and they interact with their antennae,

dhe ato bashkeveprojne me antenen e tyre,

so when one ant touches another with its antennae,

pra kur nje milingone prek tjetren me antenen e saj

it can tell, for example, if the other ant

mund te tregoj, per shembull, nese milingona tjeter

is a nestmate

eshte nje partner foleje

and what task that other ant has been doing.

dhe cka ishin detyrat e milingonave tjera.

So here you see a lot of ants moving around

Pra ja ku kemi shume miliongona qe sillen per rreth

and interacting in a lab arena

duke bashkevepruar ne nje zone laboratorike

that's connected by tubes to two other arenas.

qe eshte e lidhur me dy tuba me dy zona tjera.

So when one ant meets another,

Pra kur nje milingone takon tjetren,

it doesn't matter which ant it meets,

nuk ka rendesi cilen milingone takon,

and they're actually not transmitting

dhe keto faktikisht nuk jane duke transmetuar

any kind of complicated signal or message.

asnje lloj sinjali ose mesazhi te komplikuar.

All that matters to the ant is the rate

E gjitha cka i intereson milingones eshte norma

at which it meets other ants.

në të cilën ajo takon milingonat e tjera.

And all of these interactions, taken together,

Dhe te gjitha keto bashkeveprime, te bera bashke,

produce a network.

prodhojne nje rrjet.

So this is the network of the ants

Pra ky eshte rrjeti i milingonave

that you just saw moving around in the arena,

qe e keni pare qe sillet ne zona,

and it's this constantly shifting network

dhe eshte ky nderrim konstant i rrjetit

that produces the behavior of the colony,

qe prodhon sjelljen e kolonise,

like whether all the ants are hiding inside the nest,

si pershembull te gjitha milingonat fshehur brenda ne fole,

or how many are going out to forage.

ose sa jane duke shkuar ne foragjere.

A brain actually works in the same way,

Truri faktkisht punon ne menyre te njejte,

but what's great about ants is

por cka eshte e mrekullushme rreth miliongonave eshte

that you can see the whole network as it happens.

se ju mund te shihni te tere rrjetin se si ndodh.

There are more than 12,000 species of ants,

Ka me shume se 12.000 specie te miliongonave,

in every conceivable environment,

ne nje ambient shume te pershtkoatshem,

and they're using interactions differently

dhe ata jane duke perdorur bashkeveprimin ndryshe

to meet different environmental challenges.

per te perballur sfida te ndryshme mjedisore.

So one important environmental challenge

Pra nje sfide e rendesishme e mjedisit,

that every system has to deal with

qe cdo sistem duhet te merret

is operating costs, just what it takes

eshte shpenzimi operativ, cka nevojitet

to run the system.

per te funksionuar sistemi.

And another environmental challenge is resources,

Dhe një tjetër sfidë e mjedisit është e burimeve,

finding them and collecting them.

gjetjen dhe mbledhjen e tyre.

In the desert, operating costs are high

Në shkretëtirë, shpenzimet operative janë të larta

because water is scarce,

sepse uji është i pakët,

and the seed-eating ants that I study in the desert

dhe milingonat farë-ngrënese që i studioj në shkretëtirë

have to spend water to get water.

duhet të shpenzojnë ujë për të marrë ujë

So an ant outside foraging,

Pra nje milingone jashte tagjise,

searching for seeds in the hot sun,

qe kerkon fara ne diellin e nxehte,

just loses water into the air.

vetem humbet ujin ne ajer.

But the colony gets its water

Por kolonia e merr ujin e saj

by metabolizing the fats out of the seeds

duke metabolizuar yndyrat e pa nevojshme nga farat

that they eat.

qe ato hane.

So in this environment, interactions are used

Pra ne kete mjedis, bashkeveprimet perdoren

to activate foraging.

per te aktivizuar tagjite.

An outgoing forager doesn't go out unless

Nje kerkues i ushqimit nuk del perderisa

it gets enough interactions with returning foragers,

nuk merr bashkeveprime te mjaftushme me kerkuesit e ushimit qe kthehen,

and what you see are the returning foragers

dhe ajo cka shihni jane kerkuesit e ushqimit qe kthehen

going into the tunnel, into the nest,

qe shkojne ne tunel, ne fole,

and meeting outgoing foragers on their way out.

dhe takojne kerkuesit e t tjere qe pergatiten per me dalur.

This makes sense for the ant colony,

Kjo ka kuptim per kolonine e milingonave,

because the more food there is out there,

sepse sa me shume ushqim qe ka ,

the more quickly the foragers find it,

as me shpejt e gjejne kerkuesit ate,

the faster they come back,

sa me shpejt qe kthehen,

and the more foragers they send out.

aq me shume kerkues dergojne jashte.

The system works to stay stopped,

Sistemi funksionon te qendroj i ndalur,

unless something positive happens.

derisa dicka poztive ndodh.

So interactions function to activate foragers.

Pra bashkeveprimi funksionon per te aktivizuar kerkuesit.

And we've been studying the evolution of this system.

Dhe ne e kemi studjuar evulucionin e ketij sistemi.

First of all, there's variation.

Se pari, ka ndryshime.

It turns out that colonies are different.

Duket se kolonite jane te ndryshme.

On dry days, some colonies forage less,

Ne ditet e thata, disa koloni kerkojne me pak,

so colonies are different in how

pra kolonite ndryshojne ne menyrens

they manage this trade-off

se si menaxhojne kete tregti

between spending water to search for seeds

ndermjet shpenzimit te ujit teksa kerkojne per fara

and getting water back in the form of seeds.

dhe kthimin e ujit ne formen e farave.

And we're trying to understand why

Jemi duke provuar te kuptojme pse

some colonies forage less than others

disa koloni kerkojne me pak se tjerat

by thinking about ants as neurons,

duke menduar per milingonat si neurone,

using models from neuroscience.

e duke perdorur modele nga neurosheknca.

So just as a neuron adds up its stimulation

Pra, ashtu sic neuroni shton stimulin

from other neurons to decide whether to fire,

nga te tjere neuron per te vendosur nese te shkrepe,

an ant adds up its stimulation from other ants

nje milingone shton stumulin e saj nga miliongona te tjera

to decide whether to forage.

per te vendosur nese duhet te kerkoj.

And what we're looking for is whether there might be

Dhe ajo që ne jemi duke kërkuar është se a mund të ketë

small differences among colonies

diferenca të vogla ndërmjet kolonive

in how many interactions each ant needs

ne sa nderveprime secila miliongone ka nevoje

before it's willing to go out and forage,

para se te jete e gatshme te dal te kerkoj ushqim,

because a colony like that would forage less.

sepse nje koloni e tille mund te kerkoj me pak.

And this raises an analogous question about brains.

Dhe kjo ngre një pyetje analoge në lidhje me trurin.

We talk about the brain,

Ne flasim per trurin,

but of course every brain is slightly different,

por sigurisht qe c'do tru eshte paksa i ndryshem,

and maybe there are some individuals

dhe ndoshta jane disa individ

or some conditions

ose disa kushte

in which the electrical properties of neurons are such

ne te cilat karakteristikat elektrike te neuroneve jane te tilla

that they require more stimulus to fire,

qe kerkojne me shume stimuj per te reaguar,

and that would lead to differences in brain function.

dhe kjo na dergon ne ndryshime ne funksionin e trurit.

So in order to ask evolutionary questions,

Pra ne vend se te pyesim per pyetje te zhvillimit,

we need to know about reproductive success.

ne kemi nevoje te dime rreth suksesit te riprodhimit.

This is a map of the study site

Kjo eshte nje harte e faqes se studimit

where I have been tracking this population

ku kam qene duke gjurmuar kete popullate

of harvester ant colonies for 28 years,

kolonie të milingonave korrëse për 28 vjet,

which is about as long as a colony lives.

c'ka perkon pothuajse me jetegjatesine e kolonise.

Each symbol is a colony,

Secili simbol eshte nje koloni,

and the size of the symbol is how many offspring it had,

dhe madhesia e simbolit eshte sa pasardhes ajo kishte,

because we were able to use genetic variation

pasi ishim ne gjendje te perdorim variacione gjentike

to match up parent and offspring colonies,

per te perputhur prinderit dhe pasardhesit e kolonive,

that is, to figure out which colonies

qe do te thote, te zbulojme cilat koloni

were founded by a daughter queen

ishin gjetur nga nje vajze e mbretreshes

produced by which parent colony.

prodhuar nga cili koloni prindrore.

And this was amazing for me, after all these years,

Dhe kjo ishte e mrekullushme per mua, pas gjithe ketyre viteve,

to find out, for example, that colony 154,

te zbuloj, per shembull, se kolonia 154,

whom I've known well for many years,

te cilen e kam njohur mire per shume vite,

is a great-grandmother.

eshte nje stergjyshe.

Here's her daughter colony,

Ketu eshte kolonia e vajzes se saj,

here's her granddaughter colony,

ketu eshte kolonia e mbeses se saj,

and these are her great-granddaughter colonies.

dhe keto jane kolonite e ster-mbeses se saj.

And by doing this, I was able to learn

Dhe duke e bere kete une isha ne gjendje te mesoj

that offspring colonies resemble parent colonies

qe pasardhesit e kolonive perfaqesojne kolonite e prinderve

in their decisions about which days are so hot

ne vendimet e tyre se cilat dite jane te nxehta

that they don't forage,

qe ata nuk dalin te kerkojne,

and the offspring of parent colonies

dhe pasaerdhesi i kolonive te prinderve

live so far from each other that the ants never meet,

jetojne aq larg me njeri tjetrin sa milingonat nuk takohen kurre,

so the ants of the offspring colony

pra milingonat e pasardhesit te kolonise

can't be learning this from the parent colony.

nuk mund ta mesojne kete nga kolonia e prinderit.

And so our next step is to look

Pra hapi yne tjeter eshte te shohim

for the genetic variation underlying this resemblance.

per variacionet gjenetike duke nenvizuar kete perfaqesim.

So then I was able to ask, okay, who's doing better?

Keshtu pastaj, kur isha te drejte te pyesja, ne rregull, kush eshte duke ecur me mire?

Over the time of the study,

Gjatë kohës së studimit,

and especially in the past 10 years,

dhe sidomos në 10 vitet e fundit,

there's been a very severe and deepening drought

ka pasur thatesira shume te renda dhe te thella

in the Southwestern U.S.,

ne SHBA-ne Jugperendimore.,

and it turns out that the colonies that conserve water,

dhe kjo sjell qe Kolonitë të cilat kursejnë ujin,

that stay in when it's really hot outside,

qe qendrojne brenda kur me te vertete eshte shume nxehte jashte

and thus sacrifice getting as much food as possible,

dhe në këtë mënyrë sakrifikojnë marrjen e sa më shumë ushqime të jetë e mundur,

are the ones more likely to have offspring colonies.

jane ato te cilat kane gjasa te kene koloni pasardhese.

So all this time, I thought that colony 154

Pra gjate tere ksaj kohe, kam menduar se kolonia 154

was a loser, because on really dry days,

ishte e deshtuar, sepse ne dite vertete te thata,

there'd be just this trickle of foraging,

nuk do te jete vetem kjo rrjedhe e kerkimit,

while the other colonies were out

perderisa koloni te tjera ishin jashte

foraging, getting lots of food,

duke kerkuar, duke marre shume ushqim,

but in fact, colony 154 is a huge success.

por ne fakt, kolonia 154 eshte nje sukses i madh.

She's a matriarch.

Ajo eshte nje matriarkat.

She's one of the rare great-grandmothers on the site.

Ajo eshte nje nder te rrallat stergjyshe

To my knowledge, this is the first time

Me sa di une, kjo eshte hera e pare

that we've been able to track

qe kemi qene ne gjendje te gjejme

the ongoing evolution of collective behavior

evolucionon e vazhdueshëm të sjelljes kolektive

in a natural population of animals

në një popullsi natyrore kafshësh

and find out what's actually working best.

dhe te zbulojme cka ne te verete eshte duke funksionuar me se miri.

Now, the Internet uses an algorithm

Tani, interneti perdor nje algoritem

to regulate the flow of data

per te rregulluar rrjedhen e te dhenave

that's very similar to the one

qe eshte shume e ngjashme me ate

that the harvester ants are using to regulate

qe milingonat korrëse janë duke përdorur për të rregulluar

the flow of foragers.

rrjedhen e kuptimit.

And guess what we call this analogy?

Dhe gjeni cka quajme ne analogji?

The anternet is coming.

Anterneti po vjen.

(Applause)

(Duartrokitje)

So data doesn't leave the source computer

Pra te dhenat nuk lene burimin e kompjuterit

unless it gets a signal that there's enough bandwidth

nese nuk merr sinjal te mjaftueshem

for it to travel on.

per teudhetuar.

In the early days of the Internet,

Ne fillimet e internetit

when operating costs were really high

kur shpenzimet operative ishin me të vërtetë të larta

and it was really important not to lose any data,

dhe ishte me të vërtetë e rëndësishme të mos humbnim asnjë të dhënë,

then the system was set up for interactions

atëherë sistemi u krijua për ndërveprime

to activate the flow of data.

për të aktivizuar rrjedhën e te dhënave.

It's interesting that the ants are using an algorithm

Është interesante se milingonat janë duke përdorur një algoritëm

that's so similar to the one that we recently invented,

që është aq i ngjashem me atë që kohët e fundit kemi shpikur,

but this is only one of a handful of ant algorithms

por kjo është vetëm një pjesë e vogël e algoritme të milingonave

that we know about,

te cilet njohim,

and ants have had 130 million years

dhe milingonat kanë pasur 130 milion vjet

to evolve a lot of good ones,

per te zhvilluar me te mirat,

and I think it's very likely

dhe mendoj se eshte shume e mundshme

that some of the other 12,000 species

se disa nga 12.000 speciet e tjera

are going to have interesting algorithms

jane duke pasur algoritma intersante

for data networks

per te dhena

that we haven't even thought of yet.

per te cilet ende nuk kemi menduar.

So what happens when operating costs are low?

Pra, çfarë ndodh kur shpenzimet operative janë të ulëta?

Operating costs are low in the tropics,

Shpenzimet operative janë të ulëta në tropik,

because it's very humid, and it's easy for the ants

sepse është shumë e lagësht, dhe është e lehtë për milingonat

to be outside walking around.

që do të dalin jashtë.

But the ants are so abundant

Por milingonat janë kaq të bollshme

and diverse in the tropics

dhe të ndryshme në tropik

that there's a lot of competition.

se ka shumë konkurrencë.

Whatever resource one species is using,

Çfarëdo burim një specie të jete duke përdorur,

another species is likely to be using that

një tjetër specie ka të ngjarë të jetë duke përdorur atë

at the same time.

në të njëjtën kohë.

So in this environment, interactions are used

Pra, në këtë mjedis, ndërveprimet përdoren

in the opposite way.

në mënyrë të kundërt.

The system keeps going

Sistemi funksionon

unless something negative happens,

përveç nëse ndodh diçka negative,

and one species that I study makes circuits

dhe nje specie qe kam studiuar ben rrjete

in the trees of foraging ants

ne dru per miliongat e huaja

going from the nest to a food source and back,

qe shkon nga foleja deri te burimi i ushqimit dhe kthet mbrapa,

just round and round,

vetem sillet perqark,

unless something negative happens,

derisa i ndodh dicka e keqe,

like an interaction

si nderveprimi

with ants of another species.

me miliongona te specieve tjera.

So here's an example of ant security.

Ja nje shembull i sigurise se milingonave.

In the middle, there's an ant

Ne mes, eshte nje milingone

plugging the nest entrance with its head

mbyll hyrjen e foles me koke

in response to interactions with another species.

ne pergjgije te bashkeveprimit me specie tjera.

Those are the little ones running around

Keto jane te vogla qe vrapojne

with their abdomens up in the air.

me barqet e tyre lart ne ajer,

But as soon as the threat is passed,

Por si te kalon rreziku,

the entrance is open again,

hyrja hapet perseri,

and maybe there are situations

dhe ndoshta ka situata

in computer security

ne sigurimin e kompjuterit

where operating costs are low enough

ku shpenzimet operative jane mjaftushem te ulta

that we could just block access temporarily

ku ne mund te bllokojme qasjen perkohesisht

in response to an immediate threat,

ne pergjigje te ndonje kercenimi te menjehershem

and then open it again,

dhe pastaj e hapim perseri,

instead of trying to build

ne vend se te provojme te ndertojme

a permanent firewall or fortress.

nje keshtjelle te perhershme.

So another environmental challenge

Pra, një tjetër sfidë e mjedisit

that all systems have to deal with

qe të gjitha sistemet duhet ta kene parasysh

is resources, finding and collecting them.

jane burimet, ti gjejne dhe mbledhin ato.

And to do this, ants solve the problem

Dhe per te bere kete, miliongonat zgjidhin problemin

of collective search,

e gjetjes kolektive,

and this is a problem that's of great interest

dhe ky eshte nje problem me interes te madh

right now in robotics,

per momentin ne robotike,

because we've understood that,

sepse ne e kemi kuptuar qe,

rather than sending a single,

ne vend se te dergojme nje robot

sophisticated, expensive robot out

te sofistikuar, te shtrejte

to explore another planet

per te eksploruar nje tjeter planet

or to search a burning building,

ose te kerkojme nje ndertese

that instead, it may be more effective

me e dobishme mund te jete qe

to get a group of cheaper robots

te marrim nje grup robotesh me te lire

exchanging only minimal information,

duke shkembyer vetem informacione minimale,

and that's the way that ants do it.

dhe kjo eshte menyra se si milingonat e beje kete gje.

So the invasive Argentine ant

Pra miliongonat invazive Argjentinase

makes expandable search networks.

bejne zgjerimin e rrjetit te kerkimit.

They're good at dealing with the main problem

Ato jane te mira ne trajtimin e problemit kryesor

of collective search,

te kerkimit kolektiv,

which is the trade-off between

gje qe eshte nje trade-off ndermjet

searching very thoroughly

kerkimit ne teresi

and covering a lot of ground.

dhe mbulimit,

And what they do is,

when there are many ants in a small space,

Dhe ajo cka ato bejne,

eshte qe kur ka shume miliongona ne vende te vogla,

then each one can search very thoroughly

atehere secila mund te hulumtoj shume thelle

because there will be another ant nearby

sepse do te kete nje tjter miliongone afer

searching over there,

duke kerkuar atje,

but when there are a few ants

por kur jane pak miliongona

in a large space,

ne nje hapersire me te madhe,

then they need to stretch out their paths

atëherë ata duhet të shtrijnë shtigjet e tyre

to cover more ground.

për të mbuluar më shumë terren.

I think they use interactions to assess density,

Unë mendoj se ata përdorin ndërveprimet për të vlerësuar dendësinë,

so when they're really crowded,

keshtu qe kur kane me shume grumbull,

they meet more often,

ato takohen me shpesh,

and they search more thoroughly.

dhe kerkojne me hollesisht.

Different ant species must use different algorithms,

Lloje të ndryshme të milingonave duhet të përdorin algoritme të ndryshme,

because they've evolved to deal with

sepse ata kanë evoluar për t'u marrë me

different resources,

burime të ndryshme,

and it could be really useful to know about this,

dhe kjo mund të jetë vërtetë e dobishme të njihet,

and so we recently asked ants

dhe keshtu ne se fundmi pyetem milingonat

to solve the collective search problem

te zgjidhnin provlemin e kerkimit kolektiv

in the extreme environment

ne ambientin ekstrem

of microgravity

te mikrogravitetit

in the International Space Station.

ne Stacionin Ndërkombëtar të Hapësirës.

When I first saw this picture, I thought,

Per here te pare kur e kam pare kete foto, mendova,

Oh no, they've mounted the habitat vertically,

Oh jo, ata kane montuar ambientin vetikalisht,

but then I realized that, of course, it doesn't matter.

por pastaj kuptova, se kjo gje nuk ka rendesi.

So the idea here is that the ants

Pra idea eshte kjo qe miliongonat

are working so hard to hang on

jane duke punuar kaq shume qe te kapen fort

to the wall or the floor or whatever you call it

ne mur ose dysheme ose sidoqo qe mund ti quani

that they're less likely to interact,

sa ata kane me pak gjasa te bashkeveprojne,

and so the relationship between

dhe keshtu marrdhenia ndermjet

how crowded they are and how often they meet

sa grumbullim i madh eshte dhe sa shpesh takohen ata

would be messed up.

do te ngaterrohet.

We're still analyzing the data.

Ne jemi ende duke analizuar të dhënat.

I don't have the results yet.

Une nuk i kam rezultatet akoma.

But it would be interesting to know

Por do te ishte intersante te dime

how other species solve this problem

se si specie te tjera e zgjidhin kete problem

in different environments on Earth,

ne mjedise te tjera ne planet,

and so we're setting up a program

keshtu qe jemi duke bere nje program

to encourage kids around the world

te inkurajojme femije kudo ne bote

to try this experiment with different species.

te provojne kete eksperiment me specie te ndryshme.

It's very simple.

Eshte shume e thjeshte.

It can be done with cheap materials.

Mund te behet me materiale te lira.

And that way, we could make a global map

Dhe ne kete menyre, ne mund te bejme nje harte globale

of ant collective search algorithms.

te nje algoritmi te kerkimit kolektiv te miliongonave.

And I think it's pretty likely that the invasive species,

Unë mendoj se është shumë e mundshme që speciet invazive,

the ones that come into our buildings,

jane ato te cilat vine ne shtepite tona,

are going to be really good at this,

do te jene shume mire ne kete gje,

because they're in your kitchen

sepse ato jane ne kuzhinen tuaj

because they're really good at finding food and water.

sepse ato jane shume te mira ne gjetjen e ushqimit dhe ujit.

So the most familiar resource for ants

Pra burimi me i njohur per miliongonat

is a picnic,

eshte pikniku,

and this is a clustered resource.

dhe ky eshte nje burim i grupuar.

When there's one piece of fruit,

Ku ka nje cope frut,

there's likely to be another piece of fruit nearby,

ka gjasa qe te kete edhe nje cope frut aty afer,

and the ants that specialize on clustered resources

dhe milingonat te cilat jane te specializuara ne burime te grupuara

use interactions for recruitment.

perdorin bashkeveprimin per rekrutim.

So when one ant meets another,

Pra kur nje milingone takon nje tjeter,

or when it meets a chemical deposited

ose kur takon nje depozite kimike

on the ground by another,

ne toke,

then it changes direction to follow

atëherë ajo ndryshon drejtim për të ndjekur

in the direction of the interaction,

në drejtim të ndërveprimit,

and that's how you get the trail of ants

dhe kjo është menyra si te merrni gjurmët e milingonave

sharing your picnic.

ne piknikun tuaj.

Now this is a place where I think we might be able

Tani ky është një vend ku unë mendoj se ne mund

to learn something from ants about cancer.

të mësojnë diçka nga milingonat rreth kancerit.

I mean, first, it's obvious that we could do a lot

Dua te them, eshte e qarte se ne mund te bejme shume

to prevent cancer

per te parandaluar kancerin

by not allowing people to spread around

duke mos lejuar njerezit te shperndajne

or sell the toxins that promote

ose shesin toksinat qe promovojne

the evolution of cancer in our bodies,

evolimi e kancerit ne trupat tone,

but I don't think the ants can help us much with this

por nuk mendoj qe milingonat mund te na ndihmojne shume rreth kesaj

because ants never poison their own colonies.

sepse miliongat helmojne kolonite e tyre.

But we might be able to learn something from ants

Por ne mund te mesojme dicka nga miliongonat

about treating cancer.

se si te trajtojme kancerin.

There are many different kinds of cancer.

Ka lloje te ndryshme te kancerit.

Each one originates in a particular part of the body,

Secili ze fill ne pjese te vecanta te trupit.

and then some kinds of cancer will spread

dhe disa kancer shperndahen

or metastasize to particular other tissues

ose kalojne ne metastaze ne inde te vecanta

where they must be getting resources that they need.

ku me sa duket furnizohn me lendet qe kane nevoje.

So if you think from the perspective

Pra, nëse ju mendoni nga perspektiva

of early metastatic cancer cells

e qelizat metastatike te hershme të kancerit

as they're out searching around

se si ata janë në kërkim

for the resources that they need,

për burimet qe kanë nevojë,

if those resources are clustered,

nese keto burime jane te grupuara,

they're likely to use interactions for recruitment,

ato kane gjasa te perdorin nderveprime per rekrutim,

and if we can figure out how cancer cells are recruiting,

dhe nese mund te zbulojme si qelizat e kancerit zhvillohen,

then maybe we could set traps

atehere ndodshta mund ti veme ne kurth

to catch them before they become established.

ti kapim ato para se ato te zhvillohen.

So ants are using interactions in different ways

Pra miliongonat jane duke perdorur nderveprim ne menyra te ndryshme

in a huge variety of environments,

ne shume llojshmeri mjedisore

and we could learn from this

dhe ne mund te mesojme nga kjo

about other systems that operate

per sisteme te tjera qe operojne

without central control.

pa kontroll qendror.

Using only simple interactions,

Duke perdorur vetem nderveprime te thjeshta,

ant colonies have been performing

kolonite e miliongonave kane qene duke performuar

amazing feats for more than 130 million years.

"amazing feat"(film vizatimor) per me shume se 130 milion vite.

We have a lot to learn from them.

Ne kemi shume per te mesuar nga ato.

Thank you.

Faleminderit

(Applause)

(Duartroktije)