Henry Lin: What we can learn from galaxies far, far away

Translator: Alban Nako Reviewer: Helena Bedalli

Here are some images of clusters of galaxies.

Këto janë disa imazhe të grumbullimeve yjore të galaktikave .

They're exactly what they sound like.

Ato janë pikërisht sic ashtu si tingëllojnë .

They are these huge collections of galaxies,

Ata janë këto grupimet e mëdha të galaktikave ,

bound together by their mutual gravity.

te lidhur së bashku nga graviteti i tyre i perbashket .

So most of the points that you see on the screen

Shumica e pikave që ju shihni në ekran

are not individual stars,

nuk janë yje individuale ,

but collections of stars, or galaxies.

por grumbullime te yjeve ose galaktikave .

Now, by showing you some of these images,

Tani, duke ju treguar disa nga këto imazhe ,

I hope that you will quickly see that

unë shpresoj qe së shpejti të shihni se

galaxy clusters are these beautiful objects,

grupimet yjore te galaktikave janë këto objektet e bukura ,

but more than that,

por më shume se kaq,

I think galaxy clusters are mysterious,

Unë mendoj se grupimet yjore te galaktikave janë misterioze ,

they are surprising,

ato janë të papritura ,

and they're useful.

dhe ato janë të dobishme .

Useful as the universe's most massive laboratories.

Te dobishme si laboratorët më të medhenj të gjithësisë.

And as laboratories, to describe galaxy clusters

Dhe si laboratorë, të përshkruash grupimet yjore te galaktikave

is to describe the experiments

do te thotë të përshkruash eksperimente

that you can do with them.

që mund të bëni me ta .

And I think there are four major types,

Unë mendoj se ekzistojnë katër lloje kryesore,

and the first type that I want to describe

dhe lloji i parë që dua të përshkruaj

is probing the very big.

është hetimi me i madh .

So, how big?

Pra, sa i madh?

Well, here is an image of a particular galaxy cluster.

Këtu është një imazh i një grumbullimi yjor të veçantë galaktike.

It is so massive that the light passing through it

Eshtë aq masiv sa që drita qe kalon nëpër të

is being bent, it's being distorted

është duke u perthyer, duke u shtrembëruar

by the extreme gravity of this cluster.

nga graviteti ekstrem i këtij grumbullimi yjor.

And, in fact, if you look very carefully

Dhe, në fakt, në qoftë se ju shikoni me shumë kujdes

you'll be able to see rings around this cluster.

do të jeni në gjendje që të shikoni unaza rreth këtij grumbulli .

Now, to give you a number,

Tani, për t'ju dhene ju një numër ,

this particular galaxy cluster

ky grumbullim yjor i veçantë i galaktikës

has a mass of over one million billion suns.

ka një masë prej mbi një milion miliard diejsh .

It's just mind-boggling how massive these systems can get.

Është thjesht e pa imagjinueshme se sa masive mund te behen keto sisteme.

But more than their mass,

Por më shumë se masa e tyre ,

they have this additional feature.

ata kanë këtë funksion shtesë .

They are essentially isolated systems,

Ato janë sisteme të izoluara në thelb,

so if we like, we can think of them

kështu që nëse doni, ne mund të mendojmë per ta

as a scaled-down version of the entire universe.

si një version i zvogeluar i të gjithë universit .

And many of the questions that we might have

Dhe shumë nga pyetjet që ne mund të kemi

about the universe at large scales,

rreth universit në nje shkalle të madhe,

such as, how does gravity work?

sic eshte, si funksionon graviteti?

might be answered by studying these systems.

mund ti përgjigjemi duke studiuar këto sisteme.

So that was very big.

Kështu që ishte shumë e madhe.

The second things is very hot.

Gjëja e dytë është shumë e nxehtë.

Okay, if I take an image of a galaxy cluster,

Në qoftë se marr një imazh të një grumbulli yjor galaktike ,

and I subtract away all of the starlight,

dhe heq të gjitha yjet,

what I'm left with is this big, blue blob.

ajo që me mbetet eshte kjo pika e madhe blu.

This is in false color.

Kjo është një ngjyrë e rreme.

It's actually X-ray light that we're seeing.

Në fakt eshte nje rreze-X drita që po shohim.

And the question is, if it's not galaxies,

Dhe pyetja është, nëse nuk jane galaktikat,

what is emitting this light?

cfare është duke e cliruar këtë dritë?

The answer is hot gas,

Përgjigja është gaz i nxehtë,

million-degree gas --

gaz ne miliona grade --

in fact, it's plasma.

në fakt, është plazma .

And the reason why it's so hot

Dhe arsyeja pse është kaq e nxehtë

goes back to the previous slide.

na kthen prapa te faqja e mëparshme.

The extreme gravity of these systems

Graviteti ekstrem i këtyre sistemeve

is accelerating particles of gas to great speeds,

përshpejton grimcat e gazit në shpejtësi të medha,

and great speeds means great temperatures.

dhe shpejtësi te medha do të thotë temperatura te larta.

So this is the main idea,

Pra, kjo është ideja kryesore,

but science is a rough draft.

por shkenca është një projekt i vështrirë.

There are many basic properties about this plasma

Ka shumë perberje themelore në lidhje me këtë plazmën

that still confuse us,

që ende na ngatërron,

still puzzle us,

ende eshte mister,

and still push our understanding

dhe ende shtyn të kuptuarit tonë

of the physics of the very hot.

rreth fizikës per shumë të nxehtat.

Third thing: probing the very small.

Gjëja e tretë : hetimi i shumë te voglave.

Now, to explain this, I need to tell you

Tani, për të shpjeguar këtë, më duhet t'ju them

a very disturbing fact.

një fakt shumë shqetësues.

Most of the universe's matter

Shumica e materies së universit

is not made up of atoms.

nuk është e përbërë nga atomet .

You were lied to.

Nuk ështe e vërtete.

Most of it is made up of something very, very mysterious,

Shumica e saj është e përbërë nga diçka shume, shume misterioze,

which we call dark matter.

të cilen e quajmë "Materia e errët" .

Dark matter is something that doesn't like to interact very much,

Materia e errët është diçka që nuk i pelqen të ndërveprojë shumë ,

except through gravity,

perveç përmes gravitetit ,

and of course we would like to learn more about it.

dhe natyrisht ne duam të mësojme më shumë në lidhje me të .

If you're a particle physicist,

Nëse ju jeni një fizikant grimcash ,

you want to know what happens when we smash things together.

ju doni të dini se çfarë ndodh kur perplasim gjërat së bashku

And dark matter is no exception.

Dhe materia e errët nuk bën përjashtim .

Well, how do we do this?

Mire pra si do ta bëjmë këtë?

To answer that question,

Për t'iu përgjigjur kësaj pyetjeje,

I'm going to have to ask another one,

më duhet t'ju bej një pyetje tjetër,

which is, what happens when galaxy clusters collide?

qe është, cfare ndodh kur grupimet yjore te galaktikave përplasen?

Here is an image.

Ja një imazh.

Since galaxy clusters are representative

Duke qëne se grupimet yjore te galaktikave janë përfaqësuese

slices of the universe, scaled-down versions.

te pjeseve te universit, ne versionin e zvogeluar.

They are mostly made up of dark matter,

Ato janë kryesisht të përbëra nga materia e zezë,

and that's what you see in this bluish purple.

dhe është ajo që shihni në këtë vjollcë ne te kaltërt.

The red represents the hot gas,

E kuqja përfaqëson gazin e nxehtë,

and, of course, you can see many galaxies.

dhe, natyrisht, ju mund të shihni shumë galaktika.

What's happened is a particle accelerator

Ajo që ndodhi është një përshpejtues grimcash

at a huge, huge scale.

në një shkallë shume, shume, të madhe .

And this is very important,

Dhe kjo është shumë e rëndësishme,

because what it means is that very, very small

sepse do të thotë që shumë, shumë efekte të vogla

effects that might be difficult to detect in the lab,

te cilat jane te vështira për t'u zbuluar në laborator,

might be compounded and compounded

mund të komplikohen dhe të komplikohen

into something that we could possibly observe in nature.

në diçka që ne ndoshta mund te vëzhgojme në natyrë .

So, it's very funny.

Pra, është shumë per te qeshur.

The reason why galaxy clusters

Arsyeja pse grupimet yjore te galaktikave

can teach us about dark matter,

mund të na mësojne për materien e errët,

the reason why galaxy clusters

arsyeja pse grupimet yjore te galaktikave

can teach us about the physics of the very small,

mund të na mësojnë rreth fizikës e me të vogles,

is precisely because they are so very big.

eshte pikërisht për shkak se ato janë kaq shumë të mëdha.

Fourth thing: the physics of the very strange.

Gjëja e katërt : fizika e me të çuditshmes.

Certainly what I've said so far is crazy.

Sigurisht ajo që kam thënë deri tani është shume e çmendur.

Okay, if there's anything stranger

Nëse ka ndonjë gjë të panjohur

I think it has to be dark energy.

mendoj se duhet të jetë energjia e errët,

If I throw a ball into the air,

Nëse hedh një top në ajër,

I expect it to go up.

Unë pres që ai të shkojë lart.

What I don't expect is that it go up

Ajo që nuk pres është qe ai të shkojë lart

at an ever-increasing rate.

me një shpejtesi gjithnjë e në rritje .

Similarly, cosmologists understand why

Në mënyrë të ngjashme, kozmologët kuptojne pse

the universe is expanding.

universi po zgjerohet.

They don't understand why it's expanding

Ata nuk e kuptojne pse është duke u zgjeruar

at an ever-increasing rate.

në një shkallë gjithnjë në rritje.

They give the cause of this

Ata i japin shkakut te këtij

accelerated expansion a name,

zgjerimi te përshpejtuar një emër,

and they call it dark energy.

dhe e quajnë atë energji te errët.

And, again, we want to learn more about it.

Përsëri, ne duam të mësojmë më shumë rreth kësaj .

So, one particular question that we have is,

Pra, një pyetje e veçantë që kemi është,

how does dark energy affect the universe

si ndikon energjia e errët tek universi

at the largest scales?

në nje shkallë më të madhe?

Depending on how strong it is,

Ne varësi se sa e fortë është,

maybe structure forms faster or slower.

ndoshta struktura formohet më shpejt apo më ngadale.

Well, the problem with the large-scale structure

E pra, problemi me nje struktur te zgjeruar

of the universe is that it's horribly complicated.

te universit eshte qe eshte tmerresisht i kompikuar

Here is a computer simulation.

Këtu është një simulim kompjuterik.

And we need a way to simplify it.

Kemi nevojë për një mënyrë për ta thjeshtezuar atë .

Well, I like to think about this using an analogy.

E pra, do të doja ta mendoja këtë duke përdorur një analogji.

If I want to understand the sinking of the Titanic,

Nëse dua të kuptoj fundosjen e Titanikut,

the most important thing to do

gjëja më e rëndësishme për të bërë

is not to model the little positions

nuk është të modeloj cdo pozicion

of every single little piece of the boat that broke off.

te pjesëve te vogla qe ndodheshin në varkën që u mbyt.

The most important thing to do is

Gjëja më e rëndësishme për të bërë është

to track the two biggest parts.

të ndjek dy pjesët më të mëdha.

Similarly, I can learn a lot about the universe

Në mënyrë të ngjashme, mund të mësojmë shumë rreth universit

at the largest scales

në nje shkallë më të zgjeruar

by tracking its biggest pieces

duke ndjekur copat e saj më të mëdha

and those biggest pieces are clusters of galaxies.

dhe ato copat më të mëdha janë grupimet yjore te galaktikave .

So, as I come to a close,

Pra, duke arritur drejt fundit,

you might feel slightly cheated.

ju mund të ndjeheni pak të mashtruar.

I mean, I began by talking about

dua te them, e filloj duke folur

how galaxy clusters are useful,

se sa grupimet yjore te galaktikave janë të dobishme,

and I've given some reasons,

dhe kam dhënë disa arsye ,

but what is their use really?

por cili është përdorimi i tyre ne të vërtetë?

Well, to answer this,

E pra, për t'iu përgjigjur kësaj,

I want to give you a quote by Henry Ford

dua t'ju them një kuotë nga Henry Ford

when he was asked about cars.

kur ai u pyet në lidhje me makinat.

He had this to say:

Ai kishte thënë këtë:

"If I had asked people what they wanted,

" Po të kisha pyetur njerëzit se çfarë donin,

they would have said faster horses."

ata do të kishin thene kuaj më te shpejtë. "

Today, we as a society are faced

Sot, ne si shoqëri perballemi

with many, many difficult problems.

me probleme shumë shumë me te vështira.

And the solutions to these problems are not obvious.

Dhe zgjidhjet për këto probleme nuk janë të qarta.

They are not faster horses.

Ato nuk janë kuaj me të shpejtë .

They will require an enormous amount of

Ata kërkojnë një sasi te madhe te

scientific ingenuity.

zgjuarsise shkencore .

So, yes, we need to focus,

Pra, duhet të fokusohemi,

yes, we need to concentrate,

po, ne duhet të përqëndrohemi ,

but we also need to remember that

por gjithashtu duhet të kujtojme qe

innovation, ingenuity, inspiration --

risia, zgjuarsia, frymëzimi--

these things come

këto gjëra vijne

when we broaden our field of vision

kur kemi zgjeruar fushën tonë të pamjes

when we step back

kur ne bejme nje hap prapa

when we zoom out.

kur ne zoom out.

And I can't think of a better way to do this than

Nuk mund të mendoj për një mënyrë më të mirë për të bërë këtë se sa

by studying the universe around us. Thanks.

duke studiuar universin rreth nesh . Faleminderit.

(Applause)

( Duartrokitje )