Henry Lin: What we can learn from galaxies far, far away

Tłumaczenie: Marta Konieczna Korekta: Małgosia Makowska

Here are some images of clusters of galaxies.

Oto kilka zdjęć gromad galaktyk.

They're exactly what they sound like.

Są właśnie tym, co mówi ich nazwa.

They are these huge collections of galaxies,

To olbrzymie zbiory galaktyk

bound together by their mutual gravity.

związanych ze sobą wzajemną grawitacją.

So most of the points that you see on the screen

Większość punktów, które widać na ekranie,

are not individual stars,

to nie pojedyncze gwiazdy,

but collections of stars, or galaxies.

lecz zbiory gwiazd lub galaktyk.

Now, by showing you some of these images,

Pokazując wam te zdjęcia,

I hope that you will quickly see that

mam nadzieję, że szybko zauważycie

galaxy clusters are these beautiful objects,

piękno tych obiektów.

but more than that,

Ponadto uważam,

I think galaxy clusters are mysterious,

że są one tajemnicze,

they are surprising,

zaskakujące

and they're useful.

i użyteczne

Useful as the universe's most massive laboratories.

jako najgigantyczniejsze laboratoria wszechświata.

And as laboratories, to describe galaxy clusters

Jako laboratoria, by opisać gromady galaktyk

is to describe the experiments

trzeba opisać eksperymenty,

that you can do with them.

które można tam przeprowadzać.

And I think there are four major types,

Sądzę, że są ich cztery główne typy.

and the first type that I want to describe

Pierwszy, który chcę opisać,

is probing the very big.

zgłębia to, co bardzo duże.

So, how big?

Jak duże?

Well, here is an image of a particular galaxy cluster.

Oto zdjęcie rzadkiej gromady galaktyk.

It is so massive that the light passing through it

Jest tak wielka, że światło przechodząc przez nią

is being bent, it's being distorted

ulega załamaniu

by the extreme gravity of this cluster.

przez ogromną grawitację tej gromady.

And, in fact, if you look very carefully

Jeżeli przyjrzycie się uważnie się,

you'll be able to see rings around this cluster.

to widać pierścienie wokół tej gromady.

Now, to give you a number,

By dać wam liczbę,

this particular galaxy cluster

ta szczególna gromada galaktyk

has a mass of over one million billion suns.

ma masę ponad miliona miliarda Słońc.

It's just mind-boggling how massive these systems can get.

Niewyobrażalne, jak masywne mogą stać się takie układy.

But more than their mass,

Jednak oprócz masy,

they have this additional feature.

posiadają dodatkową cechę.

They are essentially isolated systems,

Są izolowanymi układami,

so if we like, we can think of them

więc możemy o nich myśleć

as a scaled-down version of the entire universe.

jak o pomniejszonych wersjach całego wszechświata.

And many of the questions that we might have

Wiele pytań, które zadajemy sobie

about the universe at large scales,

o wszechświecie w wielkich skalach,

such as, how does gravity work?

na przykład: "Jak działa grawitacja?",

might be answered by studying these systems.

może zyskać odpowiedź dzięki badaniom tych układów.

So that was very big.

Tyle o bardzo dużym.

The second things is very hot.

Teraz o bardzo gorącym.

Okay, if I take an image of a galaxy cluster,

Jeżeli ze zdjęcia gromady galaktyk

and I subtract away all of the starlight,

usuniemy światło pochodzące z gwiazd,

what I'm left with is this big, blue blob.

zostanie na nim duża, niebieska plama.

This is in false color.

To fałszywy kolor.

It's actually X-ray light that we're seeing.

Naprawdę widzimy promieniowanie X.

And the question is, if it's not galaxies,

Pytanie brzmi: co, jeśli nie galaktyki,

what is emitting this light?

emituje to światło?

The answer is hot gas,

To gorący gaz

million-degree gas --

o temperaturze miliona stopni,

in fact, it's plasma.

czyli plazma.

And the reason why it's so hot

Dlaczego jest tak gorący,

goes back to the previous slide.

pokazuje poprzedni slajd.

The extreme gravity of these systems

Gigantyczna grawitacja tych układów

is accelerating particles of gas to great speeds,

przyspiesza cząsteczki gazów do wielkich prędkości,

and great speeds means great temperatures.

a one oznaczają wielkie temperatury.

So this is the main idea,

Na tym polega główna myśl,

but science is a rough draft.

jednak nauka to trudna sprawa.

There are many basic properties about this plasma

Plazma ma wiele podstawowych cech,

that still confuse us,

wciąż sprawiających nam kłopot,

still puzzle us,

stanowiących zagadkę,

and still push our understanding

wystawiających na próbę rozumienie

of the physics of the very hot.

fizyki ciał gorących.

Third thing: probing the very small.

Trzecia rzecz: zgłębianie rzeczy malutkich.

Now, to explain this, I need to tell you

Dla jasności, muszę przedstawić

a very disturbing fact.

bardzo niepokojący fakt.

Most of the universe's matter

Większość materii wszechświata

is not made up of atoms.

nie jest zbudowana z atomów.

You were lied to.

Zostaliście okłamani.

Most of it is made up of something very, very mysterious,

Większość składa się z czegoś bardzo tajemniczego,

which we call dark matter.

co nazywamy ciemną materią.

Dark matter is something that doesn't like to interact very much,

Nie lubi ona współdziałać z niczym

except through gravity,

za wyjątkiem grawitacji.

and of course we would like to learn more about it.

Chcemy ją lepiej poznać.

If you're a particle physicist,

Fizyk cząstek elementarnych,

you want to know what happens when we smash things together.

chce poznać wynik zderzania ze sobą różnych rzeczy.

And dark matter is no exception.

Ciemna materia nie jest wyjątkkiem.

Well, how do we do this?

Jak więc to zrobić?

To answer that question,

By na to odpowiedzieć,

I'm going to have to ask another one,

zadam kolejne pytanie:

which is, what happens when galaxy clusters collide?

co się dzieje, gdy gromady galaktyk się zderzają?

Here is an image.

Oto zdjęcie.

Since galaxy clusters are representative

Gromady galaktyk są reprezentatywnymi

slices of the universe, scaled-down versions.

kawałkami wszechświata, jego zmniejszonymi wersjami.

They are mostly made up of dark matter,

Składają sie głównie z ciemnej materii,

and that's what you see in this bluish purple.

co widać tu na niebiesko-fioletowo.

The red represents the hot gas,

Czerwień to gorący gaz,

and, of course, you can see many galaxies.

widać tu też wiele galaktyk.

What's happened is a particle accelerator

Jest to akcelerator cząsteczek

at a huge, huge scale.

na olbrzymią skalę.

And this is very important,

To bardzo ważne,

because what it means is that very, very small

bo oznacza, że niewielkie efekty,

effects that might be difficult to detect in the lab,

trudne do wykrycia w laboratorium,

might be compounded and compounded

mogą być przeniesione

into something that we could possibly observe in nature.

do układu występującego w naturze.

So, it's very funny.

To zabawne.

The reason why galaxy clusters

Powodem, dla którego gromady galaktyk

can teach us about dark matter,

mogą dać wiedzę o ciemnej materii,

the reason why galaxy clusters

dla którego mogą nauczyć nas

can teach us about the physics of the very small,

o fizyce bardzo małych skal,

is precisely because they are so very big.

jest fakt, że są one bardzo duże.

Fourth thing: the physics of the very strange.

Czwarta rzecz: fizyka rzeczy dziwnych.

Certainly what I've said so far is crazy.

To, co powiedziałem jest szaleństwem.

Okay, if there's anything stranger

Jeżeli jest coś dziwniejszego,

I think it has to be dark energy.

to musi to być to ciemna energia.

If I throw a ball into the air,

Gdy rzucę piłkę w powietrze,

I expect it to go up.

oczekuję, że będzie się wznosić.

What I don't expect is that it go up

Nie sądzę jednak, że będzie się wznosić

at an ever-increasing rate.

ze stale rosnącą prędkością.

Similarly, cosmologists understand why

Podobnie kosmologowie rozumieją,

the universe is expanding.

czemu wszechświat się rozszerza.

They don't understand why it's expanding

Nie rozumieją, dlaczego rozszerza się

at an ever-increasing rate.

ze stale rosnącą prędkością.

They give the cause of this

Nazwali przyczynę

accelerated expansion a name,

tej przyśpieszającej ekspansji,

and they call it dark energy.

to ciemna energia.

And, again, we want to learn more about it.

Chcemy ją bardziej poznać.

So, one particular question that we have is,

Jedno konkretne pytanie brzmi:

how does dark energy affect the universe

jak ciemna energia wpływa na wszechświat

at the largest scales?

w wielkich skalach?

Depending on how strong it is,

Zależnie od jej siły,

maybe structure forms faster or slower.

struktury powstają szybciej lub wolniej.

Well, the problem with the large-scale structure

Problemem struktur wielkich skal we wszechświecie

of the universe is that it's horribly complicated.

jest ich skomplikowanie.

Here is a computer simulation.

Oto symulacja komputerowa.

And we need a way to simplify it.

Potrzeba sposobu, by ją uprościć.

Well, I like to think about this using an analogy.

Lubię myśleć o tym poprzez analogię.

If I want to understand the sinking of the Titanic,

Gdy chcę pojąć zatonięcie Titanica,

the most important thing to do

najważniejsze nie jest

is not to model the little positions

odtworzenie drobnych pozycji

of every single little piece of the boat that broke off.

poszczególnych kawałków statku, które się zepsuły.

The most important thing to do is

Najważniejszą rzeczą jest

to track the two biggest parts.

śledzenie dwóch największych części.

Similarly, I can learn a lot about the universe

Podobnie można nauczyć się o wszechświecie

at the largest scales

w wielkich skalach,

by tracking its biggest pieces

śledząc jego największe elementy,

and those biggest pieces are clusters of galaxies.

którymi są gromady galaktyk.

So, as I come to a close,

Jako że będę kończył,

you might feel slightly cheated.

możecie czuć się lekko oszukani.

I mean, I began by talking about

Zacząłem mówić

how galaxy clusters are useful,

jak gromady galaktyk są użyteczne,

and I've given some reasons,

podałem kilka powodów,

but what is their use really?

jednak jaka jest realna ich korzyść?

Well, to answer this,

By odpowiedzieć,

I want to give you a quote by Henry Ford

użyję cytatu Henry'ego Forda,

when he was asked about cars.

pytanego o samochody.

He had this to say:

Powiedział wówczas:

"If I had asked people what they wanted,

"Gdybym spytał ludzi czego chcą,

they would have said faster horses."

odpowiedzieliby, że szybszych koni".

Today, we as a society are faced

Obecnie, jako społeczeństwo mamy

with many, many difficult problems.

wiele trudnych problemów.

And the solutions to these problems are not obvious.

Ich rozwiązania nie są oczywiste.

They are not faster horses.

Nie są to szybsze konie.

They will require an enormous amount of

Potrzeba olbrzymiej ilości

scientific ingenuity.

naukowej pomysłowości.

So, yes, we need to focus,

Musimy się skupić,

yes, we need to concentrate,

skoncentrować,

but we also need to remember that

ale też pamiętać,

innovation, ingenuity, inspiration --

że innowacja, pomysłowość, inspiracja...

these things come

Te rzeczy pojawiają się,

when we broaden our field of vision

gdy poszerzamy nasze pole widzenia,

when we step back

gdy stawiamy krok do tyłu,

when we zoom out.

gdy się oddalamy.

And I can't think of a better way to do this than

Nie znam lepszego sposobu

by studying the universe around us. Thanks.

niż badanie wszechświata wokół nas. Dziękuję.

(Applause)

(Brawa)