Henry Lin: What we can learn from galaxies far, far away

Çeviri: Ridvan Akdemir Gözden geçirme: Sevkan Uzel

Here are some images of clusters of galaxies.

Burada birkaç gökada kümesi görüyoruz.

They're exactly what they sound like.

Tam da adlandırıldıkları gibiler.

They are these huge collections of galaxies,

Bunlar, birbirlerine karşılıklı kütleçekimle bağlı

bound together by their mutual gravity.

gökadalardan oluşan dev topluluklardır.

So most of the points that you see on the screen

Yani ekranda gördüğünüz noktaların çoğu

are not individual stars,

birer yıldız değil,

but collections of stars, or galaxies.

birer gökada, yani yıldız topluluğu.

Now, by showing you some of these images,

Şimdi göstereceğim resimlerden,

I hope that you will quickly see that

umuyorum ki gökada kümelerinin

galaxy clusters are these beautiful objects,

güzel nesneler olduğunu çabucak göreceksiniz

but more than that,

Bunun ötesinde,

I think galaxy clusters are mysterious,

bence gökada kümeleri gizemli,

they are surprising,

şaşırtıcı

and they're useful.

ve yararlı.

Useful as the universe's most massive laboratories.

Yararlılar, çünkü onlar evrenin en büyük laboratuvarları.

And as laboratories, to describe galaxy clusters

Gökada kümelerini laboratuvar olarak betimlemek,

is to describe the experiments

onlarla deney yapılabileceği

that you can do with them.

anlamına gelir.

And I think there are four major types,

Bu deneyleri 4 temel türde düşünebiliriz.

and the first type that I want to describe

Tanımlayacağım ilk tür

is probing the very big.

çok büyüklerin incelenmesi.

So, how big?

Ne kadar büyük?

Well, here is an image of a particular galaxy cluster.

Bu, gökada kümelerinden birinin resmi.

It is so massive that the light passing through it

Öylesine büyük kütleli ki,

ışık içinden geçerken bükülüyor,

is being bent, it's being distorted

kümenin aşırı kütleçekimi tarafından çarpıtılıyor.

by the extreme gravity of this cluster.

And, in fact, if you look very carefully

Ayrıca, eğer dikkatli bakarsanız

you'll be able to see rings around this cluster.

kümenin etrafındaki halkaları görebilirsiniz.

Now, to give you a number,

Sayısal olarak konuşursak,

this particular galaxy cluster

bu bir tek gökada kümesinin kütlesi

has a mass of over one million billion suns.

bir katrilyon güneş kütlesinden büyüktür.

It's just mind-boggling how massive these systems can get.

Bu sistemlerin kütlelerinin büyüklüğünü kavramak güç.

But more than their mass,

Tabi kütlelerinin ötesinde,

they have this additional feature.

ek bir özellikleri daha var.

They are essentially isolated systems,

Bunlar aslında yalıtılmış sistemler,

so if we like, we can think of them

dolayısıyla onları, tüm evrenin

as a scaled-down version of the entire universe.

küçük ölçekli birer örneği olarak düşünebiliriz.

And many of the questions that we might have

Ve evrene büyük ölçekte yönelttiğimiz

about the universe at large scales,

soruların bir bölümünü,

such as, how does gravity work?

örneğin kütleçekimin nasıl işlediğini,

might be answered by studying these systems.

bu sistemleri inceleyerek yanıtlayabiliriz.

Bu, çok büyüklere dair deneydi.

So that was very big.

The second things is very hot.

İkincisi ise çok sıcak olanlar.

Okay, if I take an image of a galaxy cluster,

Şimdi, eğer bir gökada kümesi görüntüsü alır ve

and I subtract away all of the starlight,

tüm yıldız ışığını bundan çıkartırsam,

what I'm left with is this big, blue blob.

elimde bu büyük mavi leke kalır.

This is in false color.

Bu sahte bir renk.

It's actually X-ray light that we're seeing.

Şu an gördüğümüz aslında X-ışın ışığı.

And the question is, if it's not galaxies,

Soru şu: Eğer gökadalar değilse,

what is emitting this light?

bu ışığı yayan ne?

The answer is hot gas,

Yanıt sıcak gaz,

million-degree gas --

milyonlarca derecelik gaz,

in fact, it's plasma.

yani plazma.

And the reason why it's so hot

Bu kadar sıcak olma nedeni

goes back to the previous slide.

bir önceki sayfada yatıyor.

The extreme gravity of these systems

Bu sistemlerin aşırı büyük kütleçekimleri

is accelerating particles of gas to great speeds,

gazdaki parçacıkları çok yüksek hızlara ivmelendiriyor.

and great speeds means great temperatures.

Yüksek hız ise yüksek sıcaklık demektir.

So this is the main idea,

Düşüncenin temeli bu,

but science is a rough draft.

ancak bilim, oldukça kaba bir taslaktır.

There are many basic properties about this plasma

Bu plazmanın pek çok temel özelliği var ki,

that still confuse us,

hâlâ aklımızı karıştırıyor,

still puzzle us,

bizi hayrete düşürüyor ve

and still push our understanding

çok sıcakların fiziğine dair

of the physics of the very hot.

kavrayışımızın sınırlarını zorluyor.

Third thing: probing the very small.

Üçüncüsü, çok küçüklerin incelenmesi.

Now, to explain this, I need to tell you

Bunu açıklamak için, oldukça rahatsız edici

a very disturbing fact.

bir gerçekten söz etmem gerek.

Most of the universe's matter

Evrenin malzemesinin büyük bölümü

is not made up of atoms.

atomlardan oluşmamıştır.

You were lied to.

Size yalan söylendi.

Most of it is made up of something very, very mysterious,

Büyük bölümü, karanlık madde dediğimiz

which we call dark matter.

son derece gizemli bir şeyden oluşmuştur.

Dark matter is something that doesn't like to interact very much,

Karanlık madde etkileşim yapmayı pek sevmez,

kütleçekimi ile olan dışında.

except through gravity,

Tabi onun hakkında daha fazlasını bilmek istiyoruz.

and of course we would like to learn more about it.

If you're a particle physicist,

Eğer bir parçacık fizikçisi iseniz,

you want to know what happens when we smash things together.

parçacıkları çarpıştırdığınızda neler olacağını bilmek istersiniz.

And dark matter is no exception.

Karanlık madde de istisna değil.

Well, how do we do this?

Peki bunu nasıl yaparız?

To answer that question,

Bu soruyu yanıtlamak için

I'm going to have to ask another one,

bir başka soru sormak zorundayım.

which is, what happens when galaxy clusters collide?

Soru şu: Gökada kümeleri çarpıştığı zaman ne olur?

Here is an image.

Şu görüntüye bakalım.

Since galaxy clusters are representative

Gökada kümeleri, evreni temsil eden

slices of the universe, scaled-down versions.

küçük ölçekli evren dilimleri olduğuna göre,

They are mostly made up of dark matter,

onların da büyük bölümü karanlık maddeden oluşur.

and that's what you see in this bluish purple.

Buradaki mavimsi mor renkte gördüğünüz şey budur.

The red represents the hot gas,

Kırmızı, sıcak gazı temsil ediyor

and, of course, you can see many galaxies.

ve tabi birçok gökada görebiliyorsunuz.

What's happened is a particle accelerator

Bu, parçacık hızlandırıcılarında olan şeyin

at a huge, huge scale.

çok çok büyük ölçekteki hâlidir.

And this is very important,

Bu çok önemli bir şey,

because what it means is that very, very small

çünkü bunun anlamı şu:

effects that might be difficult to detect in the lab,

Laboratuvarda tespiti zor olan çok küçük etkiler

might be compounded and compounded

birbirlerine eklene eklene,

into something that we could possibly observe in nature.

doğada gözleyebileceğimiz bir şeye dönüşebilir.

So, it's very funny.

Aslında bunun komik bir yanı var.

The reason why galaxy clusters

Gökada kümelerinin, karanlık maddeye dair

can teach us about dark matter,

bize bilgi verebilme nedeni,

the reason why galaxy clusters

gökada kümelerinin, çok küçüklerin fiziğine dair

can teach us about the physics of the very small,

bize bilgi verebilme nedeni,

is precisely because they are so very big.

tam olarak, kendilerinin çok büyük olmasıdır.

Fourth thing: the physics of the very strange.

Dördüncüsü, çok gariplerin fiziği.

Certainly what I've said so far is crazy.

Şimdiye kadar söz ettiklerim kesinlikle çılgıncaydı.

Okay, if there's anything stranger

Eğer daha garip bir şey varsa

I think it has to be dark energy.

o da karanlık enerjidir.

If I throw a ball into the air,

Eğer havaya bir top fırlatırsam,

I expect it to go up.

yukarı gitmesini beklerim.

What I don't expect is that it go up

Beklemediğim şey ise,

at an ever-increasing rate.

giderek artan bir hızla yukarı gitmesidir.

Similarly, cosmologists understand why

Benzer biçimde, evrenbilimciler de

evrenin genişlemesini anlıyor.

the universe is expanding.

They don't understand why it's expanding

Giderek artan bir hızla genişlemesinin

at an ever-increasing rate.

nedenini ise anlamıyorlar.

They give the cause of this

Bu ivmeli genişlemenin nedenine

accelerated expansion a name,

bir isim verdiler:

and they call it dark energy.

Karanlık enerji, dediler.

And, again, we want to learn more about it.

Onun hakkında da daha fazlasını bilmek istiyoruz.

So, one particular question that we have is,

Aklımızdaki sorulardan biri şu:

how does dark energy affect the universe

Karanlık enerji evreni büyük ölçekte

at the largest scales?

nasıl etkiler?

Depending on how strong it is,

Kuvvetine bağlı olarak,

maybe structure forms faster or slower.

belki yapılaşma hızlı veya yavaş oluyordur.

Well, the problem with the large-scale structure

Evrenin büyük ölçekli yapısında sorun,

of the universe is that it's horribly complicated.

korkunç karmaşık olması.

Here is a computer simulation.

Bu bir bilgisayar simülasyonu.

And we need a way to simplify it.

Bunu basitleştirecek bir yol bulmak gerekiyor.

Well, I like to think about this using an analogy.

Bu konuda düşünürken bir benzetim kullanmayı seviyorum.

If I want to understand the sinking of the Titanic,

Eğer Titanik'in batışını anlamak istersem,

the most important thing to do

yapılması gereken en önemli şey

is not to model the little positions

gemiden kopan her küçük parçanın

of every single little piece of the boat that broke off.

ayrı ayrı konumlarını modellemek değildir.

The most important thing to do is

Yapılması gereken en önemli şey

to track the two biggest parts.

en büyük iki parçanın izini sürmektir.

Similarly, I can learn a lot about the universe

Benzer biçimde, en büyük parçalarının izini sürerek

at the largest scales

büyük ölçekte evren hakkında çok şey öğrenebilirim.

by tracking its biggest pieces

and those biggest pieces are clusters of galaxies.

Bu en büyük parçalar da

gökada kümeleridir.

So, as I come to a close,

Konuşmamın sonuna yaklaşırken,

you might feel slightly cheated.

biraz kandırılmış gibi hissedebilirsiniz.

I mean, I began by talking about

Demek istediğim, konuşmaya

gökada kümelerinin nasıl yararlı olduğunu

how galaxy clusters are useful,

and I've given some reasons,

ve bunun bazı nedenlerini anlatarak başladım.

but what is their use really?

Ama gerçekte neye yararları var?

Well, to answer this,

Buna yanıt olarak,

I want to give you a quote by Henry Ford

Henry Ford'dan bir alıntı yapmak istiyorum.

when he was asked about cars.

Kendisine arabalara dair soru sorulduğunda

He had this to say:

şöyle demişti:

"If I had asked people what they wanted,

"Eğer insanlara ne istediklerini soracak olsaydım,

they would have said faster horses."

daha hızlı atlar istediklerini söylerlerdi."

Today, we as a society are faced

Günümüzde toplum olarak

with many, many difficult problems.

pek çok zorlu problemle yüz yüzeyiz.

And the solutions to these problems are not obvious.

Ve bu problemlerin çözümleri çok açık değil.

They are not faster horses.

Daha hızlı atlar değil.

They will require an enormous amount of

İnanılmaz büyük miktarda

scientific ingenuity.

bilimsel yaratıcılık gerekecek.

So, yes, we need to focus,

Dolayısıyla, evet, odaklanmalıyız,

yes, we need to concentrate,

evet, konsantre olmalıyız.

but we also need to remember that

Ama şunu da unutmamalıyız ki,

innovation, ingenuity, inspiration --

yenilik, yaratıcılık, esinlenme...

these things come

Tüm bunlar

görüş alanımızı genişlettiğimizde,

when we broaden our field of vision

when we step back

bir adım geri çekilip

when we zoom out.

uzaktan baktığımızda gelir.

And I can't think of a better way to do this than

Ve ben, bunu yapmak için, bizi kuşatan evreni

by studying the universe around us. Thanks.

incelemekten daha iyi bir yol düşünemiyorum.

Teşekkürler.

(Applause)

(Alkış)