Helping humans and animals live together | Jane Goodall

Vertaald door: Janneke Meijntjes-Lok Nagekeken door: Christel Foncke

Good afternoon, good evening, whatever.

Goedemiddag, goedenavond, wat je wilt.

We can go, jambo, guten Abend, bonsoir,

We kunnen jambo, guten Abend, bonsoir zeggen,

but we can also ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh.

maar ook -- ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh.

That is the call that chimpanzees make

Dat is de roep van de chimpansees

before they go to sleep in the evening.

voor ze 's avonds gaan slapen.

You hear it going from one side of the valley to the other,

Het gaat van de ene kant van de vallei naar de andere,

from one group of nests to the next.

van de ene groep nesten naar de andere.

And I want to pick up with my talk this evening

Ik wil vanavond in mijn talk doorgaan

from where Zeray left off yesterday.

waar Zeray gisteren gebleven is.

He was talking about this amazing, three-year-old Australopithecine child, Selam.

Hij sprak over het wonderbaarlijke Australophiticeense kind, de 3-jarige Selam.

And we've also been hearing about the history, the family tree, of mankind

Ook luisterden we naar de geschiedenis, de stamboom van de mensheid

through DNA genetic profiling.

door genetische DNA-profilering.

And it was a paleontologist, the late Louis Leakey,

Wijlen Louis Leaky, een paleontoloog,

who actually set me on the path for studying chimpanzees.

zette mij ertoe aan chimpansees te bestuderen.

And it was pretty extraordinary, way back then.

Dat was in die tijd vrij bijzonder.

It's kind of commonplace now,

Tegenwoordig kun je het gewoon noemen,

but his argument was -- because he'd been searching

maar het kwam doordat hij op zoek was geweest

for the fossilized remains of early humans in Africa.

naar de fossiele resten van de eerste mensen in Afrika --

And you can tell an awful lot

je kunt uit de fossielen heel veel opmaken

about what those beings looked like from the fossils,

over het uiterlijk van deze wezens,

from the shape of the muscle attachments,

door de vorm van de spieraanhechtingen.

something about the way they lived

Iets over hun levenswijze

from the various artifacts found with them.

uit de verschillende artefacten bij de vindplaats.

But what about how they behaved? That's what he wanted to know.

Maar hoe gedroegen ze zich? Dat wilde hij weten.

And of course, behavior doesn't fossilize.

Gedrag versteent natuurlijk niet.

He argued -- and it's now a fairly common theory --

Hij beweerde -- wat nu redelijk gemeengoed is --

that if we found behavior patterns similar or the same

dat als we overeenkomsten zouden ontdekken

in our closest living relatives, the great apes, and humans today,

in ons gedrag en dat van onze naaste verwant, de mensaap,

then maybe those behaviors were present in the ape-like,

datzelfde gedrag misschien vertoond werd door de

human-like ancestor some seven million years ago.

aap-, mensachtige voorouder van zo'n 7 miljoen jaar geleden.

And therefore, perhaps we had brought those characteristics with us

Dus hadden we misschien deze kenmerken meegenomen

from that ancient, ancient past.

uit dat verre, verre verleden.

Well, if you look in textbooks today that deal with human evolution,

Nu wordt in de huidige schoolboeken over de menselijke evolutie

you very often find people speculating about how early humans

heel vaak gespeculeerd over het gedrag van de eerste mensen,

may have behaved, based on the behavior of chimpanzees.

gebaseerd op het gedrag van chimpansees.

They are more like us than any other living creature,

Ze lijken meer op ons dan enig ander levend wezen,

and we've heard about that during this TED Conference.

dat hebben we tijdens deze TED-conferentie gehoord.

So it remains for me to comment on the ways in which chimpanzees

Ik zal u vertellen op welke manier de chimpansees

are so like us, in certain aspects of their behavior.

in bepaalde aspecten van hun gedrag zo op ons lijken.

Every chimpanzee has his or her own personality.

Iedere chimpansee heeft zijn of haar eigen persoonlijkheid.

Of course, I gave them names. They can live to be 60 years or more,

Natuurlijk gaf ik ze namen. Ze kunnen wel 60 jaar of ouder worden,

although we think most of them probably don't make it to 60 in the wild.

hoewel ze in het wild de 60 waarschijnlijk niet halen.

Mr. Wurzel. The female has her first baby when she's 11 or 12.

Mr. Wurzel. Het vrouwtje krijgt haar eerste baby rond haar 11e of 12e jaar.

Thereafter, she has one baby only every five or six years,

Daarna krijgt ze maar om de 5 of 6 jaar een baby,

a long period of childhood dependency when the child is nursing,

een lange afhankelijkheidsperiode, waarin het kind wordt gevoed,

sleeping with the mother at night, and riding on her back.

's nachts bij de moeder slaapt en op haar rug wordt meegedragen.

And we believe that this long period of childhood

Deze lange kindertijd is belangrijk

is important for chimpanzees, just as it is for us, in relation to learning.

voor het leerproces van chimpansees, net als voor ons.

As the brain becomes ever more complex

Omdat tijdens de evolutie, de hersenen

during evolution in different forms of animals,

bij verschillende diersoorten steeds complexer worden,

so we find that learning plays an ever more important role

speelt leren een steeds grotere rol

in an individual's life history.

in de levensgeschiedenis van een individu.

And young chimpanzees spend a lot of time watching what their elders do.

Jonge chimpansees brengen veel tijd door met het kijken naar wat de ouderen doen.

We know now that they're capable of imitating behaviors that they see.

We weten tegenwoordig dat ze gedrag kunnen imiteren.

And we believe that it's in this way

We denken dat dit de manier is

that the different tool-using behaviors -- that have now been seen

waarop bij alle onderzochte Afrikaanse chimpanseepopulaties

in all the different chimpanzee populations studied in Africa --

de kunst van het omgaan met werktuigen

how these are passed from one generation to the next,

van de ene op de andere generatie wordt doorgegeven,

through observation, imitation and practice,

door observatie, imitatie en oefening.

so that we can describe these tool-using behaviors as primitive culture.

Het omgaan met werktuigen is dus primitief beschaafd gedrag.

Chimpanzees don't have a spoken language. We've talked about that.

Zoals gezegd, chimpansees hebben geen gesproken taal.

They do have a very rich repertoire of postures and gestures,

Ze hebben wel een rijk arsenaal aan houdingen en gebaren,

many of which are similar, or even identical, to ours

die vaak lijken op, of zelfs gelijk zijn aan die van ons

and formed in the same context. Greeting chimpanzees embracing.

en in dezelfde context ontstonden. Ze begroeten elkaar met een omhelzing.

They also kiss, hold hands, pat one another on the back.

Ook kussen ze, houden elkaars hand vast en kloppen elkaar op de rug .

And they swagger and they throw rocks.

Ze doen stoer en gooien met stenen.

In chimpanzee society, we find many, many examples of compassion,

De chimpanseegemeenschap kent veel mededogen,

precursors to love and true altruism.

de opstap naar liefde en echt altruïsme.

Unfortunately, they, like us, have a dark side to their nature.

Helaas hebben ze ook een schaduwzijde, net als wij.

They're capable of extreme brutality, even a kind of primitive war.

Ze kunnen extreem gewelddadig, zelfs oorlogszuchtig zijn.

And these really aggressive behaviors, for the most part,

Dit agressieve gedrag is voor het grootste deel gericht

are directed against individuals of the neighboring social group.

tegen enkelingen uit de sociale buurgroep.

They are very territorially aggressive.

Ze zijn territoriaal erg agressief.

Chimpanzees, I believe, more than any other living creature,

Chimpansees hebben ons, meer dan enig ander levend wezen,

have helped us to understand that, after all, there is no sharp line

doen inzien, dat er uiteindelijk geen scherpe lijn is

between humans and the rest of the animal kingdom.

tussen mensen en de rest van het dierenrijk.

It's a very blurry line, and it's getting more blurry all the time

Het is een wazige lijn, die hoe meer observaties we doen,

as we make even more observations.

hoe langer hoe waziger wordt.

The study that I began in 1960 is still continuing to this day.

De studie die ik begon in 1960 gaat tot de dag van vandaag door.

And these chimpanzees, living their complex social lives in the wild,

De chimpansees, met hun complexe sociale leven in de wildernis,

have helped -- more than anything else --

hebben ons -- meer dan wat ook -- geholpen

to make us realize we are part of, and not separated from,

te beseffen dat we onderdeel zijn, geen afsplitsing van

the amazing animals with whom we share the planet.

het fantastische dierenrijk op de planeet die van ons samen is.

So it's pretty sad to find that chimpanzees,

Het is dus heel treurig dat chimpansees,

like so many other creatures around the world, are losing their habitats.

zoals zoveel schepsels op de wereld, hun leefgebieden kwijtraken.

This is just one photograph from the air,

Dit is een luchtfoto

and it shows you the forested highlands of Gombe.

die de beboste hooglanden van Gombe laat zien.

And it was when I flew over the whole area, about 16 years ago,

Toen ik 16 jaar geleden over dit hele gebied vloog

and realized that outside the park, this forest,

en me realiseerde dat buiten het park,

which in 1960 had stretched almost unbroken

dit bos zich in 1960 bijna zonder onderbreking

along the eastern shore of Lake Tanganyika,

langs de oostkust van het meer van Tanganyika uitstrekte,

which is where the tiny, 30-square-mile Gombe National Park lies,

dat is waar het ca. 50 km2 kleine Gombe National Park ligt,

that a question came to my mind.

kwam er een vraag in mij op:

"How can we even try to save these famous chimpanzees,

"Hoe kun je er aan denken de chimpansees te redden

when the people living around the National Park are struggling to survive?"

als de mensen hier al moeten vechten om te overleven?"

More people are living there than the land could possibly support.

Er wonen daar al meer mensen dan het land aankan.

The numbers increased by refugees pouring in from Burundi

Als gevolg van de vluchtelingenstroom uit Burundi

and over the lake from Congo.

en uit Congo, van over het meer.

And very poor people -- they couldn't afford to buy food from elsewhere.

Heel arme mensen die geen voedsel van buitenaf konden betalen.

This led to a program, which we call TACARE.

Hieruit ontstond het 'TACARE-programma' [Take Care].

It's a very holistic way of improving the lives

Het is een holistische manier om de levens te verbeteren

of the people living in the villages around the park.

van de mensen in de dorpen rond het park.

It started small with 12 villages. It's now in 24.

Het startte klein met 12 dorpen. Nu zijn het er 24.

There isn't time to go into it, but it's including things like tree nurseries,

In het kort bestaat het onder andere uit boomkwekerijen,

methods of farming most suitable to this now very degraded,

geschikte landbouwmethodes voor het onvruchtbare,

almost desert-like land up in these mountains.

bijna woestijnachtige land hoog in de bergen.

Ways of controlling, preventing soil erosion.

Controlemethodes, voorkomen van bodemerosie.

Ways of reclaiming overused farmland,

Manieren om uitgeputte landbouwgrond te herwinnen,

so that within two years they can again be productive.

zodat die binnen 2 jaar weer productief kan zijn.

Working to help the villagers obtain fresh water from wells.

De dorpelingen helpen vers bronwater te winnen.

Perhaps build some schoolrooms.

Eventueel wat klaslokalen bouwen.

Most important of all, I believe,

Het belangrijkste is, denk ik,

is working with small groups of women,

het werken met kleine groepjes vrouwen,

providing them with opportunities for micro-credit loans.

ze de kans geven op een micro-kredietlening.

And we've got, as is the case around the world,

Zoals overal ter wereld wordt bij ons

about 95 percent of all loans returned.

ca. 95% van alle leningen afbetaald.

Empowering women, working with education,

Het stimuleren van vrouwen in het onderwijs,

providing scholarships for girls so they can finish secondary school,

beurzen voor meisjes in het voortgezet onderwijs,

in the clear understanding that, all around the world,

vanuit de wetenschap dat ontwikkeling van vrouwen

as women's education improves, family size drops.

overal ter wereld kleinere gezinnen tot gevolg heeft.

We provide information about family planning and about HIV/AIDS.

We geven informatie over geboorteregeling en hiv/aids

And as a result of this program,

Het resultaat van dit programma,

something's happening for conservation.

is dat er iets gaat gebeuren voor het natuurbehoud.

What's happening for conservation is that the farmers living in these 24 villages,

De boeren die in deze 24 dorpen leven

instead of looking on us as a bunch of white people

beschouwen ons niet meer als een stel blanken

coming to study a whole bunch of monkeys --

dat een stel apen komt bestuderen --

and by the way, many of the staff are now Tanzanian --

tussen haakjes, veel personeel is nu Tanzaniaans,

but when we began the TACARE program,

maar toen we startten met het TACARE-programma

it was a Tanzanian team going into the villages.

ging een Tanzaniaans team de dorpen in.

It was a Tanzanian team talking to the villagers,

Een Tanzaniaans team sprak met de dorpelingen

asking what they were interested in.

over wat hun belangstelling had.

Were they interested in conservation? Absolutely not.

Was het natuurbehoud? Beslist niet.

They were interested in health; they were interested in education.

Ze hadden interesse in gezondheid en onderwijs.

And as time went on, and as their situation began to improve,

Terwijl de tijd verstreek en hun situatie verbeterde,

they began to understand ever more about the need for conservation.

begonnen ze steeds meer het belang van natuurbehoud in te zien.

They began to understand

Ze begonnen te begrijpen

that as the upper levels of the hills were denuded of trees,

dat als ze de bomen aan de top van de heuvels weghakten,

so you've got this terrible soil erosion and mudslides.

bodemerosie en modderstromen het gevolg waren.

Today, we are developing what we call the Greater Gombe Ecosystem.

Nu zijn we bezig met de ontwikkeling van het 'Greater Gombe Ecosystem'.

This is an area way outside the National Park,

Het gaat om een gebied ver buiten het National Park,

stretching out into all these very degraded lands.

met in meer of mindere mate verwaarloosde grond.

And as these villages have a better standard of life,

Omdat de dorpen een betere levensstandaard hebben,

they are actually agreeing to put

zijn ze werkelijk bereid om

between 10 percent and 20 percent of their land in the highlands aside,

10 tot 20% van hun land aan de naastgelegen hooglanden te geven,

so that once again, as the trees grow back,

zodat de chimpansees, als er weer bomen groeien,

the chimpanzees will have leafy corridors

bladerrijke gangen hebben om zich

through which they can travel to interact --

door te verplaatsen met het oog op de interactie--

as they must for genetic viability --

die nodig is voor de genetische levensvatbaarheid --

with other remnant groups outside the National Park.

met andere restgroepen buiten het National Park.

So TACARE is a success.

Dus is TACARE een succes.

We're replicating it in other parts of Africa,

We zetten het ook op in andere delen van Afrika,

around other wilderness areas

rondom andere stukken wildernis,

which are faced with extreme population pressure.

die lijden onder extreme bevolkingsdruk.

The problems in Africa, however, as we've been discussing

De problemen in Afrika zijn echter,

for the whole of these first couple of days of TED,

zoals tijdens deze eerste TED-dagen is besproken,

are major problems.

zeer groot.

There is a great deal of poverty.

Er is heel veel armoede.

And when you get large numbers of people

Als grote aantallen mensen

living in land that is not that fertile,

op onvruchtbaar land leven,

particularly when you cut down trees,

vooral als de bomen gekapt worden

and you leave the soil open to the wind for erosion,

en door de wind erosie ontstaat op de onbedekte bodem,

as desperate populations cut down more and more trees,

omdat de wanhopige bevolking steeds meer bomen kapt

so that they can try and grow food for themselves and their families,

in een poging om voedsel voor zichzelf en hun familie te verbouwen,

what's going to happen? Something's got to give.

wat gaat er dan gebeuren? Er moèt iets gedaan worden.

And the other problems -- in not only Africa,

Er zijn ook andere problemen -- niet alleen in Afrika,

but the rest of the developing world and, indeed, everywhere --

maar ook in de rest van de ontwikkelingslanden en eigenlijk overal.

what are we doing to our planet?

Wat doen we onze planeet toch aan?

You know, the famous scientist, E. O. Wilson

De beroemde wetenschapper E. O. Wilson zei,

said that if every person on this planet

dat tegen de tijd dat iedereen op deze planeet

attains the standard of living of the average European or American,

de levensstandaard van de gemiddelde Europeaan of Amerikaan bereikt,

we need three new planets.

we 3 nieuwe planeten nodig hebben.

Today, they are saying four. But we don't have them. We've got one.

Nu zeggen ze al 4. Maar we hebben ze niet. We hebben er maar een.

And what's happened? I mean, the question here is, here we are,

Wat is er gebeurd? Het probleem zit in de mens,

arguably the most intelligent being that's ever walked planet Earth,

aantoonbaar het intelligentste wezen ooit op de planeet Aarde,

with this extraordinary brain,

met zijn buitengewone brein,

capable of the kind of technology

in staat tot het soort technologie

that is so well illustrated by these TED Conferences,

dat zo goed aan bod komt in de TED-conferenties.

and yet we're destroying the only home we have.

Toch vernietigen we de enige thuis die we hebben.

The indigenous people around the world,

De inheemse volkeren overal ter wereld

before they made a major decision,

gingen voor iedere belangrijke beslissing

used to sit around and ask themselves,

bij elkaar zitten en vroegen zich af:

"How does this decision affect our people seven generations ahead?"

"Wat voor gevolgen heeft dit besluit voor ons volk over 7 generaties?"

Today, major decisions -- and I'm not particularly talking about Africa here,

Tegenwoordig zijn belangrijke beslissingen -- niet speciaal in Afrika,

but the developed world --

maar in de ontwikkelde wereld --

major decisions involving millions of dollars,

grote beslissingen die gaan over miljoenen dollars

and millions of people, are often based on,

en miljoenen mensen, vaak gebaseerd op:

"How will this affect the next shareholders' meeting?"

"Wat is het gevolg voor de volgende aandeelhoudersvergadering?"

And these decisions affect Africa.

Deze beslissingen hebben gevolgen voor Afrika.

As I began traveling around Africa

Toen ik begon met reizen door Afrika

talking about the problems faced by chimpanzees and their vanishing forests,

om te praten over de chimpansees die hun bossen zagen verdwijnen,

I realized more and more how so many of Africa's problems

werd me steeds duidelijker dat de oorzaak van veel problemen

could be laid at the door of previous colonial exploitation.

lag bij de voormalige koloniale uitbuiting.

So I began traveling outside Africa, talking in Europe,

Ik begon met reizen buiten Afrika, spreken in Europa

talking in the United States, going to Asia.

en de Verenigde Staten, ik ging naar Azië.

And everywhere there were these terrible problems.

Overal had men met die vreselijke problemen te maken.

And you know the kind I'm talking about. I'm talking about pollution.

Je weet waar ik het over heb. Over vervuiling --

The air that we breathe that often poisons us.

de giftige lucht die we vaak inademen.

The earth is poisoning our foods.

De aarde vergiftigt ons voedsel.

The water -- water is perhaps one of the most crucial issues

Water -- misschien wel een van de meest cruciale vraagstukken

that we're going to face in this century --

die we deze eeuw het hoofd gaan moeten bieden.

and everywhere water is being polluted by agricultural,

Overal wordt water vervuild door chemicaliën

industrial and household chemicals

uit landbouw, industrie en huishoudens.

that still are being sprayed around the world,

Nog steeds wordt er overal ter wereld mee gespoten

seemingly with the inability to profit from past experience.

zonder dat men blijkbaar geleerd heeft van het verleden.

The mangroves are being cut down;

De mangrovebossen worden gekapt,

the effects of things like the tsunami get worse.

de effecten van zoiets als de tsunami worden erger.

We've talked about the soil erosion.

We hebben het gehad over de bodemerosie.

We have the reckless burning of fossil fuels

Het roekeloze verbruik van fossiele brandstoffen,

along with other greenhouse gasses, so called,

dat samen met andere broeikasgassen, naar verluid

leading to climate change.

leidt tot klimaatverandering.

Finally, all around the world, people have begun to believe

Eindelijk beginnen mensen overal ter wereld te begrijpen

that there is something going on very wrong with our climate.

dat er iets helemaal verkeerd gaat met ons klimaat.

All around the world climates are mixed up.

Over de hele wereld raakt het klimaat in de war.

And it's the poor people who are affected worse.

En de armen hebben er het meest van te lijden.

It's Africa that already is affected.

Afrika is al aangetast.

In many parts of sub-Saharan Africa, the droughts are so much worse.

In veel gebieden ten zuiden van de Sahara is de droogte veel erger geworden.

And when the rain does come, it so often leads to flooding

En als het dan regent, krijg je vaak overstromingen

and added distress, and the cycle of poverty and hunger and disease.

en nog meer ellende, de cyclus van armoede, honger en ziekte.

And the numbers of people living in an area that the land cannot support,

De massa's mensen die leven in onvruchtbare gebieden,

who are too poor to buy food,

die te arm zijn om voedsel te kopen,

who can't move away because the whole land is degraded.

die niet weg kunnen, omdat het hele land niets meer waard is.

And so you get desertification -- creeping, creeping, creeping --

En zo krijg je sluipenderwijs woestijnvorming,

as the last of the trees are cut down.

terwijl de laatste bomen worden gekapt.

And this kind of thing is not just in Africa. It's all over the world.

Dit gebeurt niet alleen in Afrika maar overal ter wereld.

So it wasn't surprising to me

Het was dan ook geen verrassing voor mij,

that as I was traveling around the world

dat ik op mijn reizen door de wereld

I met so many young people who seemed to have lost hope.

zoveel jongeren ontmoette die alle hoop verloren leken te hebben.

We seem to have lost wisdom, the wisdom of the indigenous people.

Het lijkt of we de wijsheid van de inheemse volkeren kwijt zijn.

I asked a question. "Why?"

Ik vroeg: "Waarom?"

Well, do you think there could be some kind of disconnect

Zou er misschien een verbinding zijn weggevallen

between this extraordinarily clever brain,

tussen dat buitengewoon slimme brein,

the kind of brain that the TED technologies exemplify,

het soort brein waaruit de TED-technologieën voortkomen,

and the human heart? Talking about it in the non-scientific term,

en het menselijk hart? Vanuit niet-wetenschappelijk oogpunt dan.

in terms of love and compassion. Is there some disconnect?

Uit oogpunt van liefde en mededogen. Is de verbinding verbroken?

And these young people, when I talk to them,

Als ik praat met deze jongeren,

basically they were either depressed or apathetic,

in feite waren ze ofwel depressief en apathisch,

or bitter and angry. And they said more or less the same thing,

of verbitterd en boos. Maar ze zeiden min of meer hetzelfde:

"We feel this way because we feel you've compromised our future

"We voelen ons zo, omdat jullie onze toekomst in gevaar hebben gebracht

and there's nothing we can do about it."

en we er niets tegen kunnen doen."

We have compromised their future.

Wij hebben hun toekomst in gevaar gebracht.

I've got three little grandchildren, and every time I look at them

Ik heb 3 kleinkinderen en als ik naar ze kijk

and I think how we've harmed this beautiful planet since I was their age,

en denk aan wat deze planeet al is aangedaan sinds ik zo oud was,

I feel this desperation.

dan voel ik wanhoop.

And that led to this program we call Roots and Shoots,

Dat leidde tot het 'Roots and Shoots-programma',

which began right here in Tanzania

dat hier in Tanzania begon

and has now spread to 97 countries around the world.

en nu verspreid is over 97 landen in de wereld.

It's symbolic. Roots make a firm foundation.

Het is symbolisch. Wortels zorgen voor een hechte basis.

Shoots seem tiny; to reach the sun they can break through a brick wall.

Scheuten lijken minuscuul, maar kunnen een muur breken op zoek naar licht --

See the brick wall as all these problems we've inflicted on the planet,

de muur staat voor alle problemen die wij de planeet hebben bezorgd,

environmental and social. It's a message of hope.

op milieu- en sociaal gebied. Het is een boodschap van hoop.

Hundreds and thousands of young people around the world

Honderdduizenden jongeren overal ter wereld

can break through and can make this a better world for all living things.

kunnen voor een doorbraak zorgen en deze wereld beter maken.

The most important message of Roots and Shoots:

De belangrijkste boodschap van Roots and Shoots:

every single one of us makes a difference, every single day.

Ieder van ons kan iedere dag een verschil maken.

We have a choice. Every one of us in this room,

We hebben een keuze. Iedereen die hier aanwezig is.

we have a choice as to what kind of difference we want to make.

We kunnen kiezen welk verschil we willen maken.

The very poor have no choice. It's up to us to change things

De allerarmsten hebben geen keus. De omslag moet van ons komen,

so that the poor have choice as well.

zodat de armen ook een keus hebben.

The Roots and Shoots groups all choose three projects.

De Roots and Shoots-groepen kiezen allemaal 3 projecten.

It depends on how old they are, and which country,

De projectkeuze hangt af van hun leeftijd, het land waar ze

whether they're in a city or rural, as to what kinds of projects.

vandaan komen, of ze in de stad of op het land wonen.

But basically, we have programs now from preschool right through university,

In principe hebben we programma's van peuterzaal tot universiteit,

with more and more adults starting their own Roots and Shoots groups.

met steeds meer volwassenen die hun eigen groep starten.

And every group chooses, between them,

Iedere groep kiest zelf

three different kinds of project to make this a better world,

3 verschillende projecten voor een betere wereld,

recognizing that all these different problems are interconnected

zich bewust van de verbinding en de raakvlakken tussen

and impinge on each other.

al die verschillende problemen.

So one of their projects will be to help their own human community.

Een van die projecten geeft hulp aan hun eigen gemeenschap.

And then, if they're able, they may raise money to help communities

Waarna ze hopelijk geld kunnen verzamelen om gemeenschappen

in other parts of the world.

elders ter wereld te helpen.

One of their projects will be to help animals -- not just wildlife,

Een project geeft hulp aan dieren -- niet alleen wilde dieren,

domestic animals as well.

maar ook huisdieren.

And one of their projects will be to help the environment that we all share.

Nog een project bestaat uit hulp aan ons aller milieu.

And woven throughout all of this is a message

Door dit alles heen klinkt de boodschap

of learning to live in peace and harmony within ourselves,

van het leren leven in vrede en harmonie met onszelf,

in our families, in our communities, between nations, between cultures,

onze familie, onze gemeenschap, tussen naties en culturen,

between religions and between us and the natural world.

tussen religies en tussen ons en de natuur.

We need the natural world. We cannot go on destroying it at the rate we are.

We hebben de natuur nodig. We kunnen niet doorgaan met haar aan dit tempo te vernietigen.

We not do have more than this one planet.

Deze planeet is de enige die we hebben.

Just picking one or two of the projects right here in Africa

Ik haal er een paar projecten uit, hier in Afrika,

that the Roots and Shoots groups are doing,

waar de Roots en Shoots-groepen mee bezig zijn,

one or two projects only -- in Tanzania, in Uganda, Kenya,

slechts een of twee -- in Tanzania, Oeganda, Kenia,

South Africa, Congo-Brazzaville, Sierra Leone, Cameroon

Zuid-Afrika, Congo-Brazaville, Sierra Leone, Kameroen

and other groups. And as I say, it's in 97 countries around the world.

en andere landen. Zoals ik al zei, dit leeft wereldwijd in 97 landen.

Of course, they're planting trees. They're growing organic vegetables.

Natuurlijk worden er bomen geplant, organische groenten gekweekt.

They're working in the refugee camps, with chickens

Ze werken in de vluchtelingenkampen, houden kippen

and selling the eggs for a little amount of money,

en verkopen de eieren voor weinig geld

or just using them to feed their families,

of gebruiken ze als voedsel voor hun familie.

and feeling a sense of pride and empowerment,

Ze hebben een gevoel van trots en kracht

because they're no longer helpless and depending on others

want ze zijn door hun groenten en kippen niet langer

with their vegetables and their chickens.

hulpeloos en afhankelijk van anderen.

It's being used in Uganda

Het wordt in Oeganda gebruikt

to give some psychological help to ex-child soldiers.

om psychologische hulp te geven aan ex-kindsoldaten.

Doing projects like this is bringing them out of themselves.

Door dit soort projecten komen ze uit hun isolement.

Once again, they're useful members of society.

Ze kunnen weer deelnemen aan de samenleving.

We have this program in prisons as well.

Ook in de gevangenis brengen we dit programma.

So, there's no time for more Roots and Shoots now.

Er is nu geen tijd voor nog meer Roots and Shoots,

But -- oh, they're also working on HIV/AIDS.

maar -- oh, ze werken ook aan hiv/aids.

That's a very important component of Roots and Shoots,

Dat is een heel belangrijk onderdeel van Roots and Shoots,

with older kids talking to younger ones.

oudere kinderen die met de jongere spreken.

And unwanted pregnancies and things like that,

Over o.a. ongewenste zwangerschap,

which young people listen to better from other youth, rather than adults.

want jongeren nemen meer aan van andere jongeren dan van volwassenen.

Hope. That's the question I get asked as I'm going around the world:

Hoop. Dat is de vraag die mij overal ter wereld wordt gesteld:

"Jane, you've seen so many terrible things,

"Jane, je hebt zoveel verschrikkelijks gezien,

you've seen your chimpanzees decrease in number

je chimpansees die in aantal achteruit gingen

from about one million, at the turn of the century,

van ca. 1 miljoen rond de eeuwwisseling

to no more than 150,000 now, and the same with so many other animals.

naar slechts 150.000 nu. Dat geldt ook voor zoveel andere dieren.

Forests disappearing, deserts where once there was forest.

Bossen die verdwijnen, woestijnen waar eens bos was.

Do you really have hope?" Well, yes.

Heb je nog hoop?" Nou, ja.

You can't come to a conference like TED and not have hope, can you?

Kun je naar zoiets als een TED-conferentie komen zonder hoop?

And of course, there's hope. One is this amazing human brain.

Natuurlijk is er hoop. Ten eerste: dat wonderbaarlijke menselijke brein.

And I mean, think of the technologies.

Ik bedoel, neem nu de technologie.

And I've just been so thrilled, finally, to come to people talking about compost latrines.

Ik ben razend enthousiast als ik spreek over composttoiletten.

It's one of my hobbyhorses.

Het is een van mijn stokpaardjes.

We just flush all this water down the lavatory, it's terrible.

Al dat water dat we door het toilet spoelen, verschrikkelijk.

And then talking about renewable energy -- desperately important.

Ook praten over duurzame energie is ontzettend belangrijk.

Do we care about the planet for our children?

Bekommeren wij ons om de planeet van onze kinderen?

How many of us have children or grandchildren, nieces, nephews?

Hoeveel van ons hebben kinderen of kleinkinderen, nichten, neven?

Do we care about their future?

Bekommeren wij ons om hun toekomst?

And if we care about their future, we, as the elite around the world,

Als dat zo is, kunnen wij, de bevoorrechten van deze wereld,

we can do something about it. We can make choices as to how we live each day.

er iets aan doen. We kunnen kiezen wat me met onze dag doen,

What we buy. What we wear.

wat we kopen, wat we aantrekken.

And choose to make these choices with the question,

En kiezen om bij iedere keuze de vraag te stellen:

how will this affect the environment around me?

welk effect zal dit hebben op mijn leefomgeving?

How will it affect the life of my child when he or she grows up?

En op het toekomstige leven van mijn kind?

Or my grandchild, or whatever it is.

Of mijn kleinkind, of wie dan ook.

So the human brain, coupled with the human heart,

Dus, het menselijk brein gekoppeld aan het menselijk hart --

and we join hands around the world.

en wereldwijd slaan we de handen in elkaar.

And that's what TED is helping so well with, and Google who help us,

Daar geeft TED zó'n goede bijdrage aan. Ook Google biedt hulp.

and Esri are helping us with mapping in Gombe National Park.

ESRI helpt ons bij het in kaart brengen van 'Gombe National Park'.

All of these technologies we can use.

Al die technologieën kunnen we gebruiken.

Now let's link them, and it's beginning to happen, isn't it?

Verbind ze met elkaar en er begint iets te gebeuren, toch?

You've heard about it this afternoon. It's beginning to happen.

U hebt het vanmiddag gehoord. Er begint wat te gebeuren.

This change, this change. To see change

Die verandering, dingen zien veranderen,

that we must have if we care about the future.

dat moet gebeuren als de toekomst ons lief is.

And the next reason for hope -- nature is amazingly resilient.

De volgende reden tot hoop -- de natuur is verbazend veerkrachtig.

You can take an area that's absolutely destroyed,

Neem een volkomen vernietigd gebied --

with time and perhaps some help it can regenerate.

met tijd en misschien wat hulp kan het zich herstellen.

And an example is the TACARE program.

Een voorbeeld is het TACARE-programma.

I told you, where a seemingly dead tree stump --

Als je een ogenschijnlijk dode boomstronk

if you stop hacking them for firewood,

niet meer verhakt tot brandhout,

which you don't need to because you have wood lots,

het hoeft niet want je hebt houtpercelen,

then in five years you can have a 30-foot tree.

dan kun je over 5 jaar een boom van 10 meter hebben.

And animals, almost on the brink of extinction,

Dieren die op de rand van uitsterven staan,

can be given a second chance. That's my next book.

kunnen een tweede kans krijgen. Daarover gaat mijn volgende boek.

It's inspiring. And it brings me to my last category of hope,

Het is inspirerend en leidt me naar de laatste categorie hoop --

and we've heard about this so much in the last two days:

we hebben er veel over gehoord, deze laatste 2 dagen:

this indomitable human spirit. This determination of people,

de onverzettelijke menselijke geest. De vastberadenheid

the resilience of the human spirit,

en veerkracht van de menselijke geest.

So that people who you would think would be battered by poverty,

Zodat mensen die murw gebeukt zouden moeten zijn door armoede,

or disease, or whatever, can pull themselves up out of it,

ziekte of ander leed, zich daaraan kunnen ontworstelen --

sometimes with a helping hand, and take their part in society,

soms met hulp -- en hun plaats in de gemeenschap

and take their part in changing the world.

en het veranderen van de wereld kunnen innemen.

And just to think of one or two people out of Africa who are just really inspiring.

Denk eens aan 1 of 2 echt inspirerende Afrikanen.

We could make a very long list,

We zouden een hele lange lijst kunnen maken,

but obviously Nelson Mandela, emerging from 17 years

maar natuurlijk noemen we Nelson Mandela, die na 17 jaar

of hard physical labor, 23 years of imprisonment,

dwangarbeid en 23 jaar gevangenschap

with this amazing ability to forgive, so that he could lead his nation

toch in staat was tot vergeving, zodat hij zijn land zonder bloedvergieten

out the evil regime of apartheid without a bloodbath.

kon bevrijden van het misdadige apartheidsregime.

Ken Saro-Wiwa, in Nigeria, who took on the giant oil companies,

Ken Saro-Wiwa uit Nigeria, die het opnam tegen de oliemultinationals

and although people around the world tried their best, was executed.

en ondanks steun uit de hele wereld werd geëxecuteerd.

People like this are so inspirational.

Dit soort mensen zijn zo inspirerend.

People like this are the role models we need for young Africans.

Ze zijn de rolmodellen die jonge Afrikanen nodig hebben.

And we need some environmental role models as well,

We hebben ook behoefte aan rolmodellen op milieugebied,

and I've been hearing some of them today.

ik heb er vandaag enkelen van horen spreken.

So I'm really grateful for this opportunity to share this message

Ik ben echt dankbaar dat ik deze boodschap weer mag delen

again, with everyone at TED.

met iedereen hier bij TED.

And I hope that some of us can get together and talk about some of these things,

Ik hoop dat sommigen van ons hier samen over verder praten,

especially the Roots and Shoots program.

vooral over het Roots and Shoots-programma.

And just a last word on that --

Waar ik tot slot nog dit over kwijt wil --

the young woman who's running this entire conference center,

Ik heb vandaag de jonge vrouw ontmoet die

I met her today.

dit hele conferentiecentrum leidt.

She came up so excited, with her certificate. She was [in] Roots and Shoots.

Ze toonde me dolenthousiast haar certificaat van Roots and Shoots.

She was in the leadership in Dar es Salaam.

Ze maakte deel uit van de leiding in Dar es Salaam.

She said it's helped her to do what she's doing.

Ze zei dat het haar heeft geholpen te doen wat ze doet.

And it was very, very exciting for me to meet her

Het was voor mij een heel opwindende ontmoeting

and see just one example of how young people,

met een van die mensen, die laat zien dat jongeren,

when they are empowered, given the opportunity to take action,

als ze de kans krijgen om actie te ondernemen,

to make the world a better place,

om verbetering in de wereld te brengen,

truly are our hope for tomorrow.

echt onze hoop zijn voor morgen.

Thank you.

Dankjewel.

(Applause)

(Applaus)