Helping humans and animals live together | Jane Goodall

Jane Goodall insanların ve hayvanların beraber yaşamasına yardım ediyor

Çeviri: Ayşe Demirel Gözden geçirme: Müge Gür

Good afternoon, good evening, whatever.

İyi akşamlar, iyi geceler, her neyse.

We can go, jambo, guten Abend, bonsoir,

Jambo, guten abend, bonsoir olarak da devam edebiliriz

but we can also ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh.

ama aynı zamanda -- ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh.

That is the call that chimpanzees make

Bu da şempanzelerin gece uyumadan önce

before they go to sleep in the evening.

yaptıkları sesleniştir.

You hear it going from one side of the valley to the other,

Vadinin bir tarafından diğerine

from one group of nests to the next.

bir grup yuvadan bir sonrakine bu seslenişin gezdiğini duyarsınız

And I want to pick up with my talk this evening

Bu akşam konuşmama dün Zeray'ın bıraktığı yerden

from where Zeray left off yesterday.

başlamak istiyorum.

He was talking about this amazing, three-year-old Australopithecine child, Selam.

Selam adındaki şu harika üç yaş Australopithecene çocuğundan bahsediyordu.

And we've also been hearing about the history, the family tree, of mankind

Ve bizler DNA genetik profiliyle insan soyunun tarihi, aile ağacı

through DNA genetic profiling.

hakkında konuşmalar da duymaktayız.

And it was a paleontologist, the late Louis Leakey,

Aslında şempanzelerle çalışmamda ön ayak olan Merhum Luis Leakey,

who actually set me on the path for studying chimpanzees.

bir paleontoloji uzmanıydı.

And it was pretty extraordinary, way back then.

Ve o zamanlar için bu oldukça sıradışıydı.

It's kind of commonplace now,

Şimdi kamusal alan gibi oldu ama onun argümanı sıradışıydı,

but his argument was -- because he'd been searching

çünkü Afrika'daki ilk insanların fosilize olmuş kalıntılarını

for the fossilized remains of early humans in Africa.

araştırıyordu--ve o varlıkların

And you can tell an awful lot

görüntülerinin neye benzediği hakkında

about what those beings looked like from the fossils,

fosillerdeki kas eklentilerinin

from the shape of the muscle attachments,

şeklillerine bakarak çok şey söyleyebilirsiniz.

something about the way they lived

Yanlarında bulunan çok çeşitli aletlere bakarak

from the various artifacts found with them.

yaşam şekilleri hakkında çok şey söyleyebiliriz.

But what about how they behaved? That's what he wanted to know.

Peki ya davranış şekilleri? İşte onun anlamak istediği buydu.

And of course, behavior doesn't fossilize.

Ve elbette, davranışlar fosilleşmiyor.

He argued -- and it's now a fairly common theory --

Şimdi oldukça yaygın olan teorisi şuydu; en yakın yaşayan

that if we found behavior patterns similar or the same

akrabalarımızla aramızda benzer veya aynı davranış patternleri

in our closest living relatives, the great apes, and humans today,

bulduysak, yani büyük maymunlar ve bugünün insanları arasında,

then maybe those behaviors were present in the ape-like,

o zaman belki de yedi milyon yıl önce maymun-benzeri,

human-like ancestor some seven million years ago.

insan benzeri atalarımızda da bu davranış patternleri vardı.

And therefore, perhaps we had brought those characteristics with us

Bundan dolayı, belki tarihimizden, geçmiş tarihimizden bu karakteristikleri

from that ancient, ancient past.

bizimle beraber günümüze getirmişizdir.

Well, if you look in textbooks today that deal with human evolution,

Peki, bugünün ders kitaplarına bakacak olursanız, insan evrimi ile ilgili

you very often find people speculating about how early humans

şempanzelerin davranışlarına bakarak, ilk insanların

may have behaved, based on the behavior of chimpanzees.

nasıl davranış sergiledikleriyle ilgili pek çok inceleme yapıldığını görürsünüz.

They are more like us than any other living creature,

Tüm diğer yaşayan canlılardan daha çok bize benzediklerini

and we've heard about that during this TED Conference.

bu TED konferanslarında da duydunuz.

So it remains for me to comment on the ways in which chimpanzees

Burada bana düşen de şempanzelerle hangi davranış açılarından

are so like us, in certain aspects of their behavior.

benzeştiğimiz üstüne yorum yapmak oluyor.

Every chimpanzee has his or her own personality.

Her şempanzenin kendine ait bir karakteri vardır.

Of course, I gave them names. They can live to be 60 years or more,

Elbette, onlara isim veriyorum. 60 yıl belki daha da fazla yaşıyorlar,

although we think most of them probably don't make it to 60 in the wild.

yine de vahşi yaşamda pek çoğunun 60 yaşını bulamadığını düşünüyoruz.

Mr. Wurzel. The female has her first baby when she's 11 or 12.

Mr. Wurzel. Dişi ilk bebeğini 11-12 yaşındayken doğurur.

Thereafter, she has one baby only every five or six years,

Daha sonra da sadece 5-6 yılda bir yeni bir bebeği olur,

a long period of childhood dependency when the child is nursing,

bebeğin büyümesi sırasında geçen uzun bir çocukluğu vardır,

sleeping with the mother at night, and riding on her back.

gece annesiyle yatar, annenin sırtında gezer.

And we believe that this long period of childhood

Bu uzun çocukluk döneminin

is important for chimpanzees, just as it is for us, in relation to learning.

şempanzelerde aynı bizdeki gibi öğrenme ilişkisinde önemli olduğunu düşünüyoruz.

As the brain becomes ever more complex

Hayvanların değişik türlerinin evrimleşmesinde, beyin

during evolution in different forms of animals,

daha da komplekleşir, bu nedenle öğrenmenin

so we find that learning plays an ever more important role

bireyin hayat hikayesinde çok

in an individual's life history.

önemli rolü olduğuna inanıyoruz.

And young chimpanzees spend a lot of time watching what their elders do.

Ve genç şempanzeler uzun süreler büyüklerin ne yaptığını seyrederek geçirir.

We know now that they're capable of imitating behaviors that they see.

Şimdi gördüklerini taklit etme kapasitesinde olduklarını biliyoruz.

And we believe that it's in this way

Ve Afrika'da farklı şempanze toplulukları

that the different tool-using behaviors -- that have now been seen

üstünde yapılmış olan çalışmalarda farklı topluluklardaki tüm aletlerin

in all the different chimpanzee populations studied in Africa --

aynı şekilde kullanıldığının görülmesinden dolayı,

how these are passed from one generation to the next,

bunların bir jenerasyondan diğerine gözlem, taklit etme ve pratik yoluyla

through observation, imitation and practice,

aktarılmış olduğuna inanıyoruz.

so that we can describe these tool-using behaviors as primitive culture.

yani bu alet-kullanım davranışlarını ilkel kültür olarak tanımlayabiliriz.

Chimpanzees don't have a spoken language. We've talked about that.

Şempanzelerin konuştukları bir lisan yok. Bundan bahsetmiştik.

They do have a very rich repertoire of postures and gestures,

Onlarda olan bize çok benzeyen hatta bazıları neredeyse aynı olan

many of which are similar, or even identical, to ours

ve aynı içerikte gerçekleşen zengin bir duruş, jest, mimik repertuarıdır.

and formed in the same context. Greeting chimpanzees embracing.

Karşılaşan şempanzelerin kucaklaşması.

They also kiss, hold hands, pat one another on the back.

Aynı zamanda öpüşür, el ele tutar, birbirlerinin sırtlarını sıvazlarlar.

And they swagger and they throw rocks.

Ve çalım satıp, birbirlerine taş atarlar.

In chimpanzee society, we find many, many examples of compassion,

Şempanze toplumunda, sevginin ve başkalarını düşünmenin

precursors to love and true altruism.

öncüsü olan şefkatin çok, hemde pek çok örneği mevcuttur.

Unfortunately, they, like us, have a dark side to their nature.

Ne yazık ki, aynı bizler gibi, doğalarının karanlık bir tarafı da vardır.

They're capable of extreme brutality, even a kind of primitive war.

Uç noktada vahşiliğe ve ilkel bir tür savaşa da yetkindirler.

And these really aggressive behaviors, for the most part,

Ve bu saldırgan tavırlar, çoğunlukla,

are directed against individuals of the neighboring social group.

komşu yerleşimli sosyal grupların bireylerine karşıdır.

They are very territorially aggressive.

Bölgesel açıdan saldırgandırlar.

Chimpanzees, I believe, more than any other living creature,

Şempanzeler geri kalan yaratıklara nazaran, benim inancıma göre,

have helped us to understand that, after all, there is no sharp line

insanlarla hayvanlar aleminin geri kalanı arasında

between humans and the rest of the animal kingdom.

çok keskin bir çizgi olmadığını anlamamıza en çok yardım edenlerdir.

It's a very blurry line, and it's getting more blurry all the time

Bu çok bulanık bir çizgi, ve yaptığımız gözlemlerle

as we make even more observations.

zamanla daha da bulanıklaşıyor.

The study that I began in 1960 is still continuing to this day.

1960 yılında başladığım çalışma bugün hala devam ediyor.

And these chimpanzees, living their complex social lives in the wild,

Ve vahşi yaşamda kendi kompleks sosyal hayatlarına devam eden bu şempanzeler,

have helped -- more than anything else --

bizim de parçası olduğumuz bu gezegeni, onlardan ayrı olmadan,

to make us realize we are part of, and not separated from,

bu harika hayvanlarla paylaştığımızı farketmemizde

the amazing animals with whom we share the planet.

herşeyden çok yardımcı olmuşlardır.

So it's pretty sad to find that chimpanzees,

Yani şempanzelerin, dünyadaki pek çok diğer

like so many other creatures around the world, are losing their habitats.

yaratık gibi, habitatlarını kaybediyor olmaları çok üzücü.

This is just one photograph from the air,

Bu havadan çekilmiş bir fotoğraf,

and it shows you the forested highlands of Gombe.

Gombe'nin ormanlık yükseltilerini gösteriyor.

And it was when I flew over the whole area, about 16 years ago,

Ve 16 yıl önce, bütün bu alanın üstünden uçarken çekildi,

and realized that outside the park, this forest,

farkına vardığım, parkın dışındaki bu neredeyse balta girmemiş

which in 1960 had stretched almost unbroken

30 mil karelik küçük Gombe Doğal Yaşam Parkının

along the eastern shore of Lake Tanganyika,

yanındaki bu neredeyse balta girmemiş

which is where the tiny, 30-square-mile Gombe National Park lies,

ormanı gördüğümde, kendime sorduğum şuydu;

that a question came to my mind.

Nasıl oluyorda, doğal parkın çevresinde

"How can we even try to save these famous chimpanzees,

yaşayan bunca insan hayatta kalmaya çalışırken

when the people living around the National Park are struggling to survive?"

biz bu meşhur şempanzeleri kurtarmayı deniyoruz?

More people are living there than the land could possibly support.

Toprağın destekleyebileceğinden çok daha fazla insan yaşıyor.

The numbers increased by refugees pouring in from Burundi

Congo gölü üzerinden ve Burundi'den akın eden mültecilerle

and over the lake from Congo.

rakamlar çok arttı.

And very poor people -- they couldn't afford to buy food from elsewhere.

Ve bunlar çok fakirler--başka yerden yemek almaya yetecek güçleri yoktu.

This led to a program, which we call TACARE.

Bu da Take Care (Koruyun) isimli programın oluşmasına yol açtı.

It's a very holistic way of improving the lives

Bu parkın çevresinde yaşayanların hayatlarını iyileştirmek için

of the people living in the villages around the park.

son derece bütüncül yaklaşan bir yöntem.

It started small with 12 villages. It's now in 24.

12 köy ile küçük başladı, şimdi 24 köyde var.

There isn't time to go into it, but it's including things like tree nurseries,

Bu konuya girecek zaman yok ama ağaçların bakımı,

methods of farming most suitable to this now very degraded,

bu gerilemiş çöl benzeri dağlık arazide

almost desert-like land up in these mountains.

en uygun ziraai yöntemin ne olduğu gibi konuları içeriyor.

Ways of controlling, preventing soil erosion.

Toprak erozyonunun kontrolü ve önlenmesi.

Ways of reclaiming overused farmland,

Fazlasıyla kullanılmış tarlaların geri kazanılıp

so that within two years they can again be productive.

iki yıl içinde yeniden üretken hale getirilmesi.

Working to help the villagers obtain fresh water from wells.

Köylülere kuyulardan temiz su alabilmeleri için yardımcı olunması.

Perhaps build some schoolrooms.

Belki bir kaç okul sınıfının yapılması.

Most important of all, I believe,

Ama hepsinden de önemlisi,

is working with small groups of women,

küçük kadın gruplarına, mikro-kredi desteği sağlanıp

providing them with opportunities for micro-credit loans.

onlarla birlikte çalışılması.

And we've got, as is the case around the world,

Ve şu an dünya çapında verilmiş olan

about 95 percent of all loans returned.

bu kredilerin %95'i geri ödenmiş durumda.

Empowering women, working with education,

Tüm dünyada kadınların eğitimleri arttıkça,

providing scholarships for girls so they can finish secondary school,

aile büyüklüğünün azaldığı tespitiyle,

in the clear understanding that, all around the world,

kadınların eğitilip, güçlendirilmesi,

as women's education improves, family size drops.

kızlara ortaokulu bitirmeleri için burs verilmesi.

We provide information about family planning and about HIV/AIDS.

Aile planlaması ve HIV/AIDS hakkında bilgi sağlanması.

And as a result of this program,

Bu programının sonucunda da

something's happening for conservation.

koruma adına birşeyler oluyor.

What's happening for conservation is that the farmers living in these 24 villages,

Koruma adına olan şu; bu 24 köyde yaşayan çiftçiler bizlere

instead of looking on us as a bunch of white people

bir grup maymunu çalışmaya gelmiş

coming to study a whole bunch of monkeys --

bir grup beyaz insan olarak bakmaları yerine,

and by the way, many of the staff are now Tanzanian --

bu arada ekibin çoğu artık Tanzanyalı,

but when we began the TACARE program,

bu Take Care programına başladığında

it was a Tanzanian team going into the villages.

köylere gidenler de yine Tanzanya'lı ekipler oldu.

It was a Tanzanian team talking to the villagers,

Köylülerle konuşanlar ve neyle ilgilendiklerini araştıran

asking what they were interested in.

Tanzanya'lı ekipti.

Were they interested in conservation? Absolutely not.

Korumakla ilgileniyorlar mıydı? Kesinlikle hayır.

They were interested in health; they were interested in education.

Onlar sağlıkla ilgiliydiler, eğitimle ilgileniyorlardı.

And as time went on, and as their situation began to improve,

Ve zamanla, durumları düzelmeye başlayınca

they began to understand ever more about the need for conservation.

korumanın neden herşeyden daha önemli olduğunu kavramaya başladılar.

They began to understand

Dağların üstlerinde ağaç kalmadığı için

that as the upper levels of the hills were denuded of trees,

toprak kaymaları olduğunu ve

so you've got this terrible soil erosion and mudslides.

erozyonla toprak kaybettiklerini anlamaya başladılar.

Today, we are developing what we call the Greater Gombe Ecosystem.

Bugün Daha Büyük Gombe Ekosistemi dediğimiz şeyi geliştiriyoruz.

This is an area way outside the National Park,

Doğal parkın dışındaki bu alanda

stretching out into all these very degraded lands.

çeşitli şekillerde aşınmaya uğramış bu toprağı geliştiriyoruz.

And as these villages have a better standard of life,

Ve bu köylerin yaşam standartları arttıkça

they are actually agreeing to put

ağaçların tekrar gelişip

between 10 percent and 20 percent of their land in the highlands aside,

şempanzelerin park dışında kalan gruplarla iletişim için aralarında yol alabilecekleri

so that once again, as the trees grow back,

yapraklı koridorların olması için - ki bu genetik varyasyonları için şarttır-

the chimpanzees will have leafy corridors

köylüler topraklarından

through which they can travel to interact --

yükseltilerin olduğu kısıma

as they must for genetic viability --

%10, %20 sini vermeyi

with other remnant groups outside the National Park.

gerçekten de kabul ettiler.

So TACARE is a success.

Take Care yani, başarılı oldu.

We're replicating it in other parts of Africa,

Bunun aynısını Afrika'nın diğer bölgelerinde tekrarlıyoruz.

around other wilderness areas

Özellikle yüksek nüfus baskısı

which are faced with extreme population pressure.

gözlediğimiz vahşi yaşam alanları yakınlarındaki yerleşimlerde.

The problems in Africa, however, as we've been discussing

Afrika'nın problemleri, TED'in ilk günleri

for the whole of these first couple of days of TED,

boyunca sürekli tartıştığımız gibi

are major problems.

büyük problemler.

There is a great deal of poverty.

Açlık çok fazla.

And when you get large numbers of people

Ve büyük kitleler halinde insanlar

living in land that is not that fertile,

verimli olmayan bu arazilerde yaşarken

particularly when you cut down trees,

özellikle ağaçları kestiklerinde,

and you leave the soil open to the wind for erosion,

toprağı rüzgarla erozyona açtıklarında,

as desperate populations cut down more and more trees,

çaresiz insanlar daha ve daha da çok ağaç kesip

so that they can try and grow food for themselves and their families,

kendileri ve ailelerini besleyebilmek için

what's going to happen? Something's got to give.

ekecek toprak yaratmaya çalışıyorlar. Peki ne olacak?

And the other problems -- in not only Africa,

Ve diğer problemler de var--sadece Afrika değil,

but the rest of the developing world and, indeed, everywhere --

gelişmekte olan diğer dünyada ve her yerde.

what are we doing to our planet?

Gezegenimize ne yapıyoruz?

You know, the famous scientist, E. O. Wilson

Ünlü bilim adamı E.O. Wilson'u biliyorsunuz,

said that if every person on this planet

eğer dünyada var olan herkes,

attains the standard of living of the average European or American,

ortalama Amerika veya Avrupa standartında yaşayacak olursa

we need three new planets.

üç gezegene ihtiyacımız olurdu, demişti.

Today, they are saying four. But we don't have them. We've got one.

Bugün bu rakam dört oldu. Ama o kadarına sahip değiliz. Bir tane var.

And what's happened? I mean, the question here is, here we are,

Ve ne oldu? Yani, buradaki soru şu, işte buradayız,

arguably the most intelligent being that's ever walked planet Earth,

tartışmasız gezegende yürüyen en zeki yaratıklarız,

with this extraordinary brain,

TED konferanslarında çok net yansıtılan

capable of the kind of technology

teknolojiye yetkin

that is so well illustrated by these TED Conferences,

bu olağanüstü beyinimizle, buradayız.

and yet we're destroying the only home we have.

Ve sahip olduğumuz tek yuvamızı katlediyoruz.

The indigenous people around the world,

Dünya üstündeki yerli insanlar

before they made a major decision,

çok büyük kararlar almadan önce

used to sit around and ask themselves,

oturup kendi kendilerine şu soruyu sorma alışkanlığındaydılar;

"How does this decision affect our people seven generations ahead?"

"Bu yedi nesil sonraki insanlarımızı nasıl etkiler?"

Today, major decisions -- and I'm not particularly talking about Africa here,

Bugün ise, büyük kararlar-- Özellikle Afrika'dan bahsetmiyorum

but the developed world --

gelişmiş dünyadan bahsediyorum--

major decisions involving millions of dollars,

milyonlarca dolarla ve milyonlarca insanla

and millions of people, are often based on,

ilgili büyük kararlarda sorulan soru şu;

"How will this affect the next shareholders' meeting?"

"Bu hissedarlarla yapılacak bir sonraki toplantıyı nasıl etkiler?"

And these decisions affect Africa.

Ve bu kararlar Afrika'yı etkiliyor.

As I began traveling around Africa

Ve Afrika'da şempanzeler ve onların yok olan ormanları ile ilgili,

talking about the problems faced by chimpanzees and their vanishing forests,

sorunlardan bahsederek dolaşmaya başladığımdan beri

I realized more and more how so many of Africa's problems

Afrika'nın sorunlarının geçmişteki koloni sömürüsünün

could be laid at the door of previous colonial exploitation.

kapısına kadar nasıl dayandırılabileceğini daha da iyi anladım.

So I began traveling outside Africa, talking in Europe,

Ve Afrika dışında seyahat etmeye başladım; Avrupa'da konuşuyorum,

talking in the United States, going to Asia.

Amerika'da konuşuyorum, Asya'ya gidiyorum.

And everywhere there were these terrible problems.

Bu berbat sorunların olduğu her yere gidiyorum.

And you know the kind I'm talking about. I'm talking about pollution.

Ne hakkında konuştuğumu biliyorsunuz. hava kirliliğinden,

The air that we breathe that often poisons us.

İçimize çektiğimiz havanın bizi zehirlediğinden.

The earth is poisoning our foods.

Toprağın yiyeceklerimizi zehirlediğinden.

The water -- water is perhaps one of the most crucial issues

Su'dan-- su bu yüzyılda yüzeleşeceğimiz

that we're going to face in this century --

belki de en önemli mesele.

and everywhere water is being polluted by agricultural,

Ve su, heryerde tarımsal, sanayisel

industrial and household chemicals

ve evsel kimyasal atıklarla kirletiliyor,

that still are being sprayed around the world,

Geçmişten ders alınmadığını gösteren şekilde

seemingly with the inability to profit from past experience.

tüm dünyayı hala spreyliyoruz.

The mangroves are being cut down;

Mangrov'lar (tropikal su kıyısı ormanı) kesiliyor,

the effects of things like the tsunami get worse.

tsunami gibi olayların etkileri kötüleşiyor.

We've talked about the soil erosion.

Toprak erozyonundan bahsettik.

We have the reckless burning of fossil fuels

Fosil yakıtları diğer sera gazlarıyla birlikte

along with other greenhouse gasses, so called,

pervasızca yakılıyor,

leading to climate change.

ve iklim değişikliğine öncülük yapıyoruz.

Finally, all around the world, people have begun to believe

Ve son olarak, dünya insanları birşeylerin çok ters gittiğine

that there is something going on very wrong with our climate.

iklimle ilgili çok ters giden bir şey olduğuna inanıyor.

All around the world climates are mixed up.

Dünyadaki tüm iklimler karışıyor.

And it's the poor people who are affected worse.

En kötü etkilenenler de fakir insanlar.

It's Africa that already is affected.

Afrika etkilendi bile.

In many parts of sub-Saharan Africa, the droughts are so much worse.

Afrika iç sahra'sına ait pek çok bölgede kuraklık daha da beter oldu.

And when the rain does come, it so often leads to flooding

Ve yağmur geldiğinde de çoğunlukla sel felaketiyle

and added distress, and the cycle of poverty and hunger and disease.

sıkıntıyı arttırıyor, ve yoksulluk ve açlık ve hastalık döngüsüne yol açıyor.

And the numbers of people living in an area that the land cannot support,

Ve yiyecek alamayacak kadar fakir olan bu insanlar,

who are too poor to buy food,

tüm bölge kısırlaştığı için oradan ayrılamıyor,

who can't move away because the whole land is degraded.

toprak kendilerine destek olamacak kadar kalabalık oldukları halde yaşıyorlar.

And so you get desertification -- creeping, creeping, creeping --

Ve son ağacın kesilmesiyle çölleşme başlıyor

as the last of the trees are cut down.

--erozyon, erozyon, erozyon--

And this kind of thing is not just in Africa. It's all over the world.

Ve bu şeyler sadece Afrika'da olmuyor. Tüm dünyada oluyor.

So it wasn't surprising to me

Bu nedenle dünyayı dolaşırken pek çok

that as I was traveling around the world

umudunu yitirmişe benzeyen genç insanla

I met so many young people who seemed to have lost hope.

karşılaşmak beni şaşırtmadı.

We seem to have lost wisdom, the wisdom of the indigenous people.

Bilgeliğimizi yitirmiş gibiyiz, yerli insanların bilgeliğini.

I asked a question. "Why?"

Bir soru soruyorum; "Neden?"

Well, do you think there could be some kind of disconnect

Bu TED teknolojilerinde örneklenen olağanüstü insan beyniyle

between this extraordinarily clever brain,

insan kalbi arasındaki

the kind of brain that the TED technologies exemplify,

bağlantıyı bir şekilde kaybetmiş olabilir miyiz?

and the human heart? Talking about it in the non-scientific term,

Bilimsel olmayan bir bağlamda konuşuyorum.

in terms of love and compassion. Is there some disconnect?

Sevgi ve şefkat bağlamında. Bir bağlantısızlık mı oluştu?

And these young people, when I talk to them,

Ve bu genç insanlar, ben onlarla konuştuğumda,

basically they were either depressed or apathetic,

ya depresifler ya kayıtsız,

or bitter and angry. And they said more or less the same thing,

yada acılı ve öfkeli. Aşağı yukarı hepsi aynı şeyi söylüyorlar,

"We feel this way because we feel you've compromised our future

"Bizim geleceğimizi riske attığınız ve bu konuda yapacak

and there's nothing we can do about it."

bir şeyimiz olmadığı için böyle hissediyoruz."

We have compromised their future.

Geleceklerini riske attık.

I've got three little grandchildren, and every time I look at them

Benim üç küçük torunum var, ve onlara her baktığımda

and I think how we've harmed this beautiful planet since I was their age,

ve ben onların yaşındaykenden beri bu güzel gezegene nasıl zarar verdiğimizi düşündüğümde,

I feel this desperation.

bu umutsuzluğa düşüyorum.

And that led to this program we call Roots and Shoots,

Bu da Root and Shoot denilen programı

which began right here in Tanzania

tam olarak burada Tanzanya'da başlattı ve

and has now spread to 97 countries around the world.

şimdi dünya çapında 97 ülkeye yayılmış halde.

It's symbolic. Roots make a firm foundation.

Sembolik. Roots (kökler) sıkı bir kaynak oluşturuyor.

Shoots seem tiny; to reach the sun they can break through a brick wall.

Shoots (vuruşlar) daha küçük, güneşe ulaşmak için tuğla duvarları yıkabilirler,

See the brick wall as all these problems we've inflicted on the planet,

tuğla duvarı gezegenimizde yol açtığımız tüm sorunlar olarak görün,

environmental and social. It's a message of hope.

çevresel ve sosyal.

Hundreds and thousands of young people around the world

Dünya çapında yüzlerce binlerce genç insan

can break through and can make this a better world for all living things.

bu duvarı yıkıp dünyayı yaşayan tüm canlılar için daha iyi bir yer yapabilirler.

The most important message of Roots and Shoots:

Kökler ve Vuruşlar'ın en önemli mesajı--

every single one of us makes a difference, every single day.

her bir tekimiz, her bir gün bir değişime neden olabilir.

We have a choice. Every one of us in this room,

Bir seçim şansımız var. Bu odadaki her birimiz,

we have a choice as to what kind of difference we want to make.

ne çeşit bir değişim yapmak istediğimizle ilgili bir seçim şansımız var.

The very poor have no choice. It's up to us to change things

Çok fakirlerin seçim şansı yok. Bir şeylerin değişip

so that the poor have choice as well.

fakirlerin de bir şanslarının olması bize bağlı.

The Roots and Shoots groups all choose three projects.

Kökler ve vuruşlar grupları üç proje seçtiler.

It depends on how old they are, and which country,

Bu projeler yaşlarına, ülkelerine, kentsel veya

whether they're in a city or rural, as to what kinds of projects.

kırsal alanda yaşamalarına göre değişen projeler.

But basically, we have programs now from preschool right through university,

Ama basit olarak, okul öncesinden üniversiteye kadar daha da çok yetişkinin

with more and more adults starting their own Roots and Shoots groups.

katılmasıyla kurulan pek çok Roots and Shoots grupları var.

And every group chooses, between them,

Ve her grup kendi içinde dünyayı daha da iyi bir yer

three different kinds of project to make this a better world,

yapmak için üç değişik proje seçip, tüm bu problemlerin

recognizing that all these different problems are interconnected

birbiriyle bağlantılı olduğunun, birbirini etkilediğinin

and impinge on each other.

bilincine varıyor.

So one of their projects will be to help their own human community.

Projelerden birisi kendilerine ait topluma ayrdımcı olmakla ilgili.

And then, if they're able, they may raise money to help communities

Sonra, yapabilirlerse bu şekilde para toplayıp dünyadaki diğer toplumlara

in other parts of the world.

yardımcı olacaklar.

One of their projects will be to help animals -- not just wildlife,

projelerden birisi de hayvanlara ayrdım etmek-sadece vahşi yaşam değil

domestic animals as well.

evcil hayvanlara da.

And one of their projects will be to help the environment that we all share.

Ve projelerden birisi de yaşadığımız paylaştığımız çevreye yardım etmek.

And woven throughout all of this is a message

Tüm bunların içinde örüntülenmiş mesaj;

of learning to live in peace and harmony within ourselves,

kendi içimizde barış ve huzur içinde yaşamayı öğrenmemiz,

in our families, in our communities, between nations, between cultures,

ailelerimizde, toplumlarımızda, uluslar arasında, kültürler arasında,

between religions and between us and the natural world.

dinler ve bizlerle doğal dünya arasında yaşamayı öğrenmek.

We need the natural world. We cannot go on destroying it at the rate we are.

Doğal dünyaya ihtiyacımız var. Şu an yaptığımız hızda onu tahrip etmeye devam edemeyiz.

We not do have more than this one planet.

Sahip olduğumuz bu tek dünya dışında başkası yok.

Just picking one or two of the projects right here in Africa

Roots ve Shoots'un-Tanzanya, Uganda, Kenya, Güney Afrika,

that the Roots and Shoots groups are doing,

Congo, Brazzaville, Sierra Leone, Cameroon'da yaptığı

one or two projects only -- in Tanzania, in Uganda, Kenya,

sadece bir veya iki projeyi alarak, Afrika'da yapılan

South Africa, Congo-Brazzaville, Sierra Leone, Cameroon

veya diğer Roots ve Shoots gruplarından

and other groups. And as I say, it's in 97 countries around the world.

sadece bir veya iki projeyi almakla. Dediğim gibi dünyada 97 ülkede.

Of course, they're planting trees. They're growing organic vegetables.

Elbette, ağaç dikiyorlar, organik sebze yetiştiriyorlar.

They're working in the refugee camps, with chickens

Mülteci kampalrında tavuklarla çalışıyor, yumurtalarını

and selling the eggs for a little amount of money,

küçük meblalara satıyorlar, veya

or just using them to feed their families,

onları ailelerini beslemekte kullanıyor,

and feeling a sense of pride and empowerment,

tavukları ve sebzeleri ile

because they're no longer helpless and depending on others

artık kendilerini çaresiz ve ve başkalarına bağımlı hissetmekten kurtulup,

with their vegetables and their chickens.

gururlanmış ve güçlenmiş hissediyorlar.

It's being used in Uganda

Uganda'da eski çocuk askerlere

to give some psychological help to ex-child soldiers.

psikolojik yardım amaçlı kullanıldı.

Doing projects like this is bringing them out of themselves.

Bu projeler kendi içlerinden kendilerinin çıkarılmasını sağlıyor.

Once again, they're useful members of society.

Bir defa daha, onlar toplumun işe yarayan bireyleri.

We have this program in prisons as well.

Hapishanelerde de bu programımız var.

So, there's no time for more Roots and Shoots now.

Yani Roots ve Shoots için için daha fazla zamanımız kalmadı.

But -- oh, they're also working on HIV/AIDS.

Ama-ah, ayrıca HIV/AIDS üzerinde de çalışıyorlar.

That's a very important component of Roots and Shoots,

Bu Roots ve Shoots'da büyük çocukların

with older kids talking to younger ones.

küçüklerle konuştuğu çok önemli bir bölüm.

And unwanted pregnancies and things like that,

Ve gençliğin erişkinlerden ziyade yine diğer gençlerden dinlemeyi tercih ettiği

which young people listen to better from other youth, rather than adults.

istenmeyen gebelikler ve bunlar gibi şeyler.

Hope. That's the question I get asked as I'm going around the world:

Umut. Dünyayı dolaşırken bana sorulan soru bu,

"Jane, you've seen so many terrible things,

"Jane, çok kötü şeyler gördün,

you've seen your chimpanzees decrease in number

yeni yüzyılın dönümünde şempanzelerinin sayısının

from about one million, at the turn of the century,

bir milyondan 150.000'e azalmasını gördün.

to no more than 150,000 now, and the same with so many other animals.

Ve şimdi de diğer hayvanlarda aynı şey oluyor.

Forests disappearing, deserts where once there was forest.

Ormanlar kayboluyor, artık yerlerinde çöller var.

Do you really have hope?" Well, yes.

Gerçekten de umudun var mı?" Evet, var.

You can't come to a conference like TED and not have hope, can you?

TED gibi bir konfreansa gelip de umutsuz olamazsınız, değil mi?

And of course, there's hope. One is this amazing human brain.

Ve, elbette umut var. Birisi bu inanılmaz insan beyni.

And I mean, think of the technologies.

Demek istediğim, teknolojiye bir bakın.

And I've just been so thrilled, finally, to come to people talking about compost latrines.

Ve az önce çok heyecanlandım, bitki artıklarından elde edilen gübreleme hakkında konuşan insanlarlayım.

It's one of my hobbyhorses.

Bu benim hobi atlarımdan birisi.

We just flush all this water down the lavatory, it's terrible.

Bütün bu suyu tuvaletten aşağı boşaltıyoruz, bu çok kötü.

And then talking about renewable energy -- desperately important.

Ve sonra yenilenebilir enerji, son derece önemli.

Do we care about the planet for our children?

Çocuklarımıza bırakacağımız gezegenle ilgileniyor muyuz?

How many of us have children or grandchildren, nieces, nephews?

Kaçımızın çocuğu, torunu, yeğeni veya kuzeni var?

Do we care about their future?

Onların geleceği ile ilgileniyor muyuz?

And if we care about their future, we, as the elite around the world,

Ve eğer geleceklerini önemsiyorsak, dünyanın elitleri olarak,

we can do something about it. We can make choices as to how we live each day.

bu konuda birşeyler yapabilmeliyiz. Her günü nasıl yaşadığımızla ilgili seçim yapabiliriz.

What we buy. What we wear.

Ne satın aldığımız. ne giydiğimiz.

And choose to make these choices with the question,

Ve bu seçimi şu soruyu sorarak yapın,

how will this affect the environment around me?

bu etrafımdaki çevreyi nasıl etkiler?

How will it affect the life of my child when he or she grows up?

Büyüdüğünde çocuğumun hayatını nasıl etkileyecek?

Or my grandchild, or whatever it is.

Yada torunumun veya her neyse.

So the human brain, coupled with the human heart,

Ve insan beyni, insan kalbiyle birleştiğinde--

and we join hands around the world.

ve dünya çevresinde ellerimiz birleştiğinde.

And that's what TED is helping so well with, and Google who help us,

Ve TED bunu yapmamıza yardım ediyor, Google yardım ediyor,

and Esri are helping us with mapping in Gombe National Park.

ve ESRI Gombe Doğal parkının haritasını çıkarmamızda bize yardımcı oluyor.

All of these technologies we can use.

Tüm bu teknolojileri kullanabiliyoruz.

Now let's link them, and it's beginning to happen, isn't it?

Şimdi onları birleştirelim, ve zaten bu olmaya başladı, değil mi?

You've heard about it this afternoon. It's beginning to happen.

Bu akşamüstü bunu dinlediniz. Olmaya başladı.

This change, this change. To see change

Bu değişim, bu değişim; geleceği önemsiyorsak

that we must have if we care about the future.

bu değişimi görmek zorundayız.

And the next reason for hope -- nature is amazingly resilient.

Ve umutlu olmamın diğer nedeni--doğa çok esnektir.

You can take an area that's absolutely destroyed,

Mahvolmuş bir bölgeyi alıp

with time and perhaps some help it can regenerate.

biraz zaman ve yardımla yeniden canlandırabilirsiniz.

And an example is the TACARE program.

Ve örnek de Take Care programıdır.

I told you, where a seemingly dead tree stump --

Size nerede ölü bir ağaç kütüğü olabileceğini söyledim--

if you stop hacking them for firewood,

onları yakacak odun olarak kullanmayı bırakırsanız,

which you don't need to because you have wood lots,

ve buna ihtiyacınız aslında yok, çok fazla tahtanız var,

then in five years you can have a 30-foot tree.

beş yıl içinde 9 metre boyunda bir ağacınız olur.

And animals, almost on the brink of extinction,

Ve hayvanlara, çoğu tamamen yokolmanın kıyısında

can be given a second chance. That's my next book.

ikinci bir şans da verilmiş olur. Bu bir sonraki kitabım.

It's inspiring. And it brings me to my last category of hope,

İlham verici. Buda bana en son umut nedenimi anımsatıyor--

and we've heard about this so much in the last two days:

ve son iki gündür bunu sıklıkla duyduk;

this indomitable human spirit. This determination of people,

bu boyun eğmez insan ruhu. İnsanların bu azmi,

the resilience of the human spirit,

insan ruhundaki bu esneklik,

So that people who you would think would be battered by poverty,

Ve böylece yoksulluktan, hastalıktan perişan olacaklarını sandığınız

or disease, or whatever, can pull themselves up out of it,

insanlar kendilerini o durumdan çıkarıveriyor,

sometimes with a helping hand, and take their part in society,

bazen de onların toplumunda yer alıp, değişen dünyada

and take their part in changing the world.

onların yerini alan bir yardım için uzanmış bir el vasıtasıyla.

And just to think of one or two people out of Africa who are just really inspiring.

Ve Afrika'dan bir veya iki kişinin ne kadar ilham verici olduğunu düşünmek bile.

We could make a very long list,

Çok uzun bir liste yapabiliriz,

but obviously Nelson Mandela, emerging from 17 years

ama elbette Nelson Mandela 17 yıllık fiziksel ağır iş,

of hard physical labor, 23 years of imprisonment,

23 yıllık hapisliğinden doğan ve

with this amazing ability to forgive, so that he could lead his nation

o muhteşem affedebilme yeteneği ile o kötü ırkçı rejimden

out the evil regime of apartheid without a bloodbath.

kan dökmeden çıkıp ulusuna lider olabildi.

Ken Saro-Wiwa, in Nigeria, who took on the giant oil companies,

Ken Saro-Wiwa, Nijerya'daki dev petrol şirketlerini ele geçirdi.

and although people around the world tried their best, was executed.

Ve dünyanın her yerinden insanlar ellerinden gelen herşeyi yapmış olsa da, infaz edildi.

People like this are so inspirational.

Böyle insanlar çok ilham verici.

People like this are the role models we need for young Africans.

Genç Afrika'lılar için ihtiyacımız olan rol modelleri böyle insanlar.

And we need some environmental role models as well,

Ve bazı çevresel rol modellere de ihtiyacımız var,

and I've been hearing some of them today.

bazılarını bugün dinledim.

So I'm really grateful for this opportunity to share this message

Bu mesajı TED'deki herkesle tekrar paylaşabilme

again, with everyone at TED.

fırsatını bulduğum için minnettarım.

And I hope that some of us can get together and talk about some of these things,

Ve bazılarımızın bir araya gelip bu şeyler hakkında, özellikle Roots ve Shoots hakkında,

especially the Roots and Shoots program.

konuşabileceğimizi umud ediyorum.

And just a last word on that --

Ve bu konu hakkında son bir kaç kelime--

the young woman who's running this entire conference center,

bütün bu konferans merkezini yöneten genç hanımla

I met her today.

bugün tanıştım.

She came up so excited, with her certificate. She was [in] Roots and Shoots.

Sertifikasıyla birlikte büyük bir heyecanla geldi. Roots ve Shoot'a üyeymiş.

She was in the leadership in Dar es Salaam.

Dar Es Salaam'da liderler arasındaymış.

She said it's helped her to do what she's doing.

Ve yaptıklarını yapabilmesinde çok etkisi olduğunu söyledi.

And it was very, very exciting for me to meet her

Benim için onunla tanışmak, genç insanların güçlendirildiğinde,

and see just one example of how young people,

nasıl da dünyayı daha iyi bir yer haline getirmek için

when they are empowered, given the opportunity to take action,

fırsatları bulduklarında nasıl harekete geçtiklerini

to make the world a better place,

görmek son derce heyecan vericiydi,

truly are our hope for tomorrow.

onlar bizim yarın için umutlarımız.

Thank you.

Teşekkür ediyorum.

(Applause)

(Alkışlar)