Helping humans and animals live together | Jane Goodall

Tłumaczenie: Joanna Stefanska Korekta: Krystian Aparta

Good afternoon, good evening, whatever.

Dzień dobry, dobry wieczór, czy coś w tym stylu.

We can go, jambo, guten Abend, bonsoir,

Możemy powiedzieć jambo, guten abend, bonsoir,

but we can also ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh.

ale możemy też - uuu, uuu, uuu, uuu…

That is the call that chimpanzees make

Taki okrzyk wydają szympansy,

before they go to sleep in the evening.

gdy wieczorem kładą się spać.

You hear it going from one side of the valley to the other,

Słychać, jak przetacza się przez dolinę,

from one group of nests to the next.

od jednej grupy gniazd do następnej.

And I want to pick up with my talk this evening

Dzisiejszy wykład chciałabym rozpocząć tam,

from where Zeray left off yesterday.

gdzie Zeray skończył swój wykład wczoraj.

He was talking about this amazing, three-year-old Australopithecine child, Selam.

Opowiadał o niezwykłej trzyletniej dziewczynce australopiteku, Selam.

And we've also been hearing about the history, the family tree, of mankind

I usłyszeliśmy sporo o historii, o drzewie genealogicznym ludzkości

through DNA genetic profiling.

stworzonym dzięki badaniom DNA.

And it was a paleontologist, the late Louis Leakey,

I to właśnie paleontolog, Louis Leakey,

who actually set me on the path for studying chimpanzees.

wskazał mi ścieżkę wiodącą do badania szympansów.

And it was pretty extraordinary, way back then.

W tamtym momencie było to dość niezwykłe.

It's kind of commonplace now,

Obecnie to powszechny pogląd.

but his argument was -- because he'd been searching

Leakey poszukiwał w Afryce

for the fossilized remains of early humans in Africa.

skamieniałości wczesnych człowiekowatych.

And you can tell an awful lot

Ze skamieniałości dowiadujemy się wiele

about what those beings looked like from the fossils,

na temat wyglądu tych stworzeń,

from the shape of the muscle attachments,

badając kształt przyczepów mięśniowych.

something about the way they lived

Coś o tym, jak żyły,

from the various artifacts found with them.

mówią znalezione przy nich przedmioty.

But what about how they behaved? That's what he wanted to know.

Ale Leakey chciał dowiedzieć się czegoś o ich zachowaniu.

And of course, behavior doesn't fossilize.

Oczywiście, zachowanie nie skamienieje.

He argued -- and it's now a fairly common theory --

Twierdził, a teraz to dość powszechny pogląd,

that if we found behavior patterns similar or the same

że jeśli znajdziemy podobne lub wręcz takie same wzorce zachowań

in our closest living relatives, the great apes, and humans today,

u swoich najbliższych żyjących krewnych, małp człekokształtnych,

then maybe those behaviors were present in the ape-like,

to mogły one być też obecne u ogniw pośrednich między małpami

human-like ancestor some seven million years ago.

a człowiekiem, siedem milionów lat temu.

And therefore, perhaps we had brought those characteristics with us

A więc, być może zachowaliśmy w sobie te cechy

from that ancient, ancient past.

z odległej przeszłości.

Well, if you look in textbooks today that deal with human evolution,

Cóż, gdy zajrzy się do współczesnych podręczników ludzkiej ewolucji,

you very often find people speculating about how early humans

często natrafia się na spekulacje na temat zachowań

may have behaved, based on the behavior of chimpanzees.

wczesnych człowiekowatych, na podstawie zachowania szympansów.

They are more like us than any other living creature,

Są do nas bardziej podobne niż jakiekolwiek inne żyjące stworzenia

and we've heard about that during this TED Conference.

i sporo o tym słyszeliśmy w trakcie tej konferencji.

So it remains for me to comment on the ways in which chimpanzees

Mnie więc przypada skomentować, w jakim sensie szympansy

are so like us, in certain aspects of their behavior.

przypominają nas pod względem zachowania.

Every chimpanzee has his or her own personality.

Każdy szympans ma swoją własną osobowość.

Of course, I gave them names. They can live to be 60 years or more,

Oczywiście, nadałam im imiona. Dożywają wieku 60 lat i więcej,

although we think most of them probably don't make it to 60 in the wild.

choć sądzimy, że na wolności większość z nich nie dożyje 60-tki.

Mr. Wurzel. The female has her first baby when she's 11 or 12.

Pan Wurzel. Samica rodzi pierwsze młode w wieku 11 lub 12 lat,

Thereafter, she has one baby only every five or six years,

a kolejne tylko co pięć-sześć lat.

a long period of childhood dependency when the child is nursing,

W tym długim okresie zależności dziecko wymaga stałej opieki,

sleeping with the mother at night, and riding on her back.

śpi z matką w nocy i jeździ na jej grzbiecie.

And we believe that this long period of childhood

Uważamy, że długi okres dzieciństwa

is important for chimpanzees, just as it is for us, in relation to learning.

jest ważny u szympansów i ludzi, ze względu na uczenie się.

As the brain becomes ever more complex

Im bardziej złożony mózg

during evolution in different forms of animals,

w ewolucji różnych form zwierzęcych,

so we find that learning plays an ever more important role

tym większą rolę uczenie się odgrywa

in an individual's life history.

w toku życia jednostki.

And young chimpanzees spend a lot of time watching what their elders do.

A młode szympansy spędzają dużo czasu obserwując starsze.

We know now that they're capable of imitating behaviors that they see.

Wiemy, że potrafią naśladować zachowania,

And we believe that it's in this way

i uważamy, że to w taki sposób

that the different tool-using behaviors -- that have now been seen

użycie narzędzi, zaobserwowane już u wszystkich

in all the different chimpanzee populations studied in Africa --

populacji szympansów badanych w Afryce

how these are passed from one generation to the next,

przekazywane jest z pokolenia na pokolenie,

through observation, imitation and practice,

przez obserwację, naśladowanie i ćwiczenie.

so that we can describe these tool-using behaviors as primitive culture.

Dlatego te zachowania możemy nazwać pierwotną kulturą.

Chimpanzees don't have a spoken language. We've talked about that.

Szympansy nie mają języka mówionego. Rozmawialiśmy już o tym.

They do have a very rich repertoire of postures and gestures,

Dysponują bogatym repertuarem postaw i gestów,

many of which are similar, or even identical, to ours

z których wiele jest podobnych, lub identycznych, jak nasze

and formed in the same context. Greeting chimpanzees embracing.

i stosowanych w tym samym kontekście. Szympansy ściskają się na powitanie.

They also kiss, hold hands, pat one another on the back.

Całują się, trzymają za ręce, klepią nawzajem po plecach.

And they swagger and they throw rocks.

Kroczą dumnie i rzucają kamieniami.

In chimpanzee society, we find many, many examples of compassion,

W ich społeczeństwie zauważamy wiele przykładów współczucia,

precursors to love and true altruism.

prekursorów miłości i prawdziwego altruizmu.

Unfortunately, they, like us, have a dark side to their nature.

Niestety, tak jak i my, mają także ciemną stronę.

They're capable of extreme brutality, even a kind of primitive war.

Mogą stać się brutalne, a nawet prowadzić prymitywne wojny.

And these really aggressive behaviors, for the most part,

A celem najbardziej agresywne zachowań

are directed against individuals of the neighboring social group.

są przeważnie osobniki z sąsiedniego stada.

They are very territorially aggressive.

Są bardzo agresywne, gdy gra idzie o terytorium.

Chimpanzees, I believe, more than any other living creature,

Sądzę, że szympansy, bardziej niż jakiekolwiek inne istoty,

have helped us to understand that, after all, there is no sharp line

pomagają nam zrozumieć, że od królestwa zwierząt

between humans and the rest of the animal kingdom.

nie oddziela nas żadna wyraźna linia.

It's a very blurry line, and it's getting more blurry all the time

To bardzo rozmyta linia, a rozmywa się tym bardziej,

as we make even more observations.

im więcej prowadzimy obserwacji.

The study that I began in 1960 is still continuing to this day.

Badania, które rozpoczęłam w 1960 roku, wciąż trwają.

And these chimpanzees, living their complex social lives in the wild,

Te szympansy, wiodące złożone życie społeczne na wolności,

have helped -- more than anything else --

pomogły nam, bardziej niż cokolwiek innego,

to make us realize we are part of, and not separated from,

zdać sobie sprawę, że jesteśmy integralną częścią

the amazing animals with whom we share the planet.

zwierzęcego świata, z którym dzielimy tę planetę.

So it's pretty sad to find that chimpanzees,

Dlatego bardzo zasmuca fakt, że szympansy,

like so many other creatures around the world, are losing their habitats.

jak wiele innych zwierząt na świecie, tracą swoje habitaty.

This is just one photograph from the air,

To jest tylko jedno zdjęcie lotnicze,

and it shows you the forested highlands of Gombe.

które pokazuje lesiste wzgórza Gombe.

And it was when I flew over the whole area, about 16 years ago,

Kiedy leciałam nad tą okolicą, jakieś 16 lat temu,

and realized that outside the park, this forest,

pomyślałam, że pominąwszy sam Park,

which in 1960 had stretched almost unbroken

las który w 1960 rozpościerał się nieprzerwanie

along the eastern shore of Lake Tanganyika,

wzdłuż wschodniego brzegu jeziora Tanganika,

which is where the tiny, 30-square-mile Gombe National Park lies,

gdzie znajduje się maleńki Park Narodowy Gombe, mierzący 78 km kwadratowych,

that a question came to my mind.

powstało we mnie pytanie:

"How can we even try to save these famous chimpanzees,

"Jak w ogóle mamy próbować ocalić te słynne szympansy,

when the people living around the National Park are struggling to survive?"

skoro ludzie żyjący wokół Parku stale walczą o przetrwanie?"

More people are living there than the land could possibly support.

Mieszka tam więcej osób, niż ziemia może wykarmić.

The numbers increased by refugees pouring in from Burundi

Ich liczebność wzrasta z napływem uchodźców z Burundi

and over the lake from Congo.

i z drugiego brzegu jeziora, z Kongo.

And very poor people -- they couldn't afford to buy food from elsewhere.

A to ubodzy ludzie, których nie stać na jedzenie sprowadzane skądinąd.

This led to a program, which we call TACARE.

Tak powstał program o nazwie Take Care (Pod Opieką)

It's a very holistic way of improving the lives

Polega na całościowym podejściu do poprawy warunków życia

of the people living in the villages around the park.

mieszkańców wiosek otaczających park.

It started small with 12 villages. It's now in 24.

Zaczęliśmy pracę w 12 wsiach, teraz jesteśmy już w 24.

There isn't time to go into it, but it's including things like tree nurseries,

Nie będę się rozwodzić, ale wprowadzamy między innymi szkółki drzew,

methods of farming most suitable to this now very degraded,

oraz metody upraw odpowiednie do tych bardzo wyjałowionych,

almost desert-like land up in these mountains.

niemal pustynnych górskich gleb.

Ways of controlling, preventing soil erosion.

Kontrolo i zapobieganie erozji gleby.

Ways of reclaiming overused farmland,

Sposoby rekultywacji nazbyt eksploatowanych pól,

so that within two years they can again be productive.

tak by po dwóch latach znów dawały plony.

Working to help the villagers obtain fresh water from wells.

Pomagamy mieszkańcom uzyskiwać czystą wodę ze studni,

Perhaps build some schoolrooms.

budować szkoły, itd.

Most important of all, I believe,

Najważniejsza, jak sądzę,

is working with small groups of women,

jest praca z małymi grupami kobiet,

providing them with opportunities for micro-credit loans.

oferowanie im możliwości zaciągnięcia mikro-pożyczek.

And we've got, as is the case around the world,

I jak w innych podobnych projektach na świecie,

about 95 percent of all loans returned.

ok. 95% zaciągniętych pożyczek jest zwracana.

Empowering women, working with education,

Wspieramy kobiety poprzez edukację,

providing scholarships for girls so they can finish secondary school,

stypendia umożliwiające dziewczętom ukończenie szkoły średniej,

in the clear understanding that, all around the world,

gdyż jest dla nas jasne, że na całym świecie,

as women's education improves, family size drops.

im lepiej wykształcone są kobiety, tym mniejsze są rodziny.

We provide information about family planning and about HIV/AIDS.

Dostarczamy informacji o planowaniu rodziny i o HIV/AIDS.

And as a result of this program,

Ten program daje też efekty

something's happening for conservation.

w zakresie ochrony przyrody.

What's happening for conservation is that the farmers living in these 24 villages,

A mianowicie, rolnicy mieszkający w tych 24 wioskach,

instead of looking on us as a bunch of white people

nie patrzą już na nas jak na stado białych,

coming to study a whole bunch of monkeys --

którzy przyjechali badać stado małp…

and by the way, many of the staff are now Tanzanian --

Nawiasem mówiąc, wiele osób z mojego zespołu pochodzi z Tanzanii,

but when we began the TACARE program,

ale gdy rozpoczęliśmy program Take Care,

it was a Tanzanian team going into the villages.

to pracownicy tanzańscy ruszali do wiosek.

It was a Tanzanian team talking to the villagers,

To Tanzańczycy rozmawiali z mieszkańcami,

asking what they were interested in.

pytając, czym byliby zainteresowani.

Were they interested in conservation? Absolutely not.

Czy byli zainteresowani ochroną przyrody? Absolutnie nie.

They were interested in health; they were interested in education.

Byli zainteresowani ochroną zdrowia, edukacją.

And as time went on, and as their situation began to improve,

I z czasem, gdy ich sytuacja zaczęła się poprawiać,

they began to understand ever more about the need for conservation.

zaczęli coraz bardziej rozumieć potrzebę ochrony przyrody.

They began to understand

Zaczęli rozumieć,

that as the upper levels of the hills were denuded of trees,

że ogołocenie wyższych partii gór z drzew

so you've got this terrible soil erosion and mudslides.

skutkowało fatalną erozją gleby i osuwaniem się błota.

Today, we are developing what we call the Greater Gombe Ecosystem.

Obecnie pracujemy nad projektem o nazwie Większy Ekosystem Gombe.

This is an area way outside the National Park,

Jest to obszar poza Parkiem Narodowym,

stretching out into all these very degraded lands.

rozciągający się na wszystkie te zniszczone ziemie.

And as these villages have a better standard of life,

I gdy w wioskach poprawił się standard życia,

they are actually agreeing to put

mieszkańcy zgadzają się zostawić

between 10 percent and 20 percent of their land in the highlands aside,

około 10-20% swojej ziemi na wzgórzach odłogiem,

so that once again, as the trees grow back,

dzięki czemu, gdy odrosną drzewa,

the chimpanzees will have leafy corridors

szympansy będą miały liściaste korytarze,

through which they can travel to interact --

którymi będą mogły podróżować

as they must for genetic viability --

i co konieczne dla różnorodności genetycznej,

with other remnant groups outside the National Park.

spotykać z innymi grupami, które przetrwały poza Parkiem.

So TACARE is a success.

A więc program Take Care to sukces.

We're replicating it in other parts of Africa,

Powielamy go w innych częściach Afryki,

around other wilderness areas

wokół obszarów dzikiej przyrody,

which are faced with extreme population pressure.

którym zagraża rosnąca presja ludzkich populacji.

The problems in Africa, however, as we've been discussing

Jednak problemy Afryki, jak o tym rozmawialiśmy

for the whole of these first couple of days of TED,

przez kilka pierwszych dni spotkania TED,

are major problems.

to poważne problemy.

There is a great deal of poverty.

Wiele tu biedy.

And when you get large numbers of people

A gdy bardzo wiele osób

living in land that is not that fertile,

żyje na niezbyt żyznym obszarze,

particularly when you cut down trees,

szczególnie gdy wytnie się drzewa

and you leave the soil open to the wind for erosion,

i odsłoni ziemię na wiatr powodujący erozję,

as desperate populations cut down more and more trees,

gdy zdesperowani rolnicy wycinają coraz więcej drzew,

so that they can try and grow food for themselves and their families,

próbując uprawiać rolę, by nakarmić siebie i swoją rodzinę,

what's going to happen? Something's got to give.

co się stanie? Coś musi się zmienić.

And the other problems -- in not only Africa,

Są też inne problemy - nie tylko w Afryce,

but the rest of the developing world and, indeed, everywhere --

ale i w innych krajach rozwijających się, w zasadzie wszędzie.

what are we doing to our planet?

Co robimy naszej planecie?

You know, the famous scientist, E. O. Wilson

Wiecie, słynny naukowiec, E.O. Wilson,

said that if every person on this planet

powiedział, że gdyby każdy na tym globie

attains the standard of living of the average European or American,

osiągnął standard życia przeciętnego Europejczyka czy Amerykanina,

we need three new planets.

potrzebowalibyśmy trzech nowych planet.

Today, they are saying four. But we don't have them. We've got one.

Dziś mówi się, że czterech. Ale ich nie mamy. Mamy tę jedną.

And what's happened? I mean, the question here is, here we are,

Co się dzieje? Jesteśmy tutaj, jako prawdopodobnie najinteligentniejsze

arguably the most intelligent being that's ever walked planet Earth,

stworzenia, które chodziły kiedykolwiek po Ziemi,

with this extraordinary brain,

z niezwykłymi mózgami,

capable of the kind of technology

tworzącymi takie technologie,

that is so well illustrated by these TED Conferences,

jakie widzimy na konferencjach TED.

and yet we're destroying the only home we have.

A jednak niszczymy jedyny dom, jaki mamy.

The indigenous people around the world,

Rdzenni mieszkańcy różnych zakątków Ziemi,

before they made a major decision,

zanim podjęli ważną decyzję,

used to sit around and ask themselves,

mieli zwyczaj, by usiąść razem i zadać sobie pytanie

"How does this decision affect our people seven generations ahead?"

"Jak ta decyzja wpłynie na nasz lud za siedem pokoleń?"

Today, major decisions -- and I'm not particularly talking about Africa here,

Dziś, ważne decyzje - i nie mówię tu jakoś szczególnie o Afryce,

but the developed world --

ale o krajach rozwiniętych -

major decisions involving millions of dollars,

ważne decyzje, dotyczące milionów dolarów i ludzi

and millions of people, are often based on,

często opierają się na pytaniu

"How will this affect the next shareholders' meeting?"

"Jak to wpłynie na najbliższe spotkanie udziałowców?"

And these decisions affect Africa.

Te decyzje mają wpływ na Afrykę.

As I began traveling around Africa

Gdy zaczęłam podróżować po Afryce,

talking about the problems faced by chimpanzees and their vanishing forests,

rozmawiając o problemach szympansów i ich znikających lasów,

I realized more and more how so many of Africa's problems

uświadomiłam sobie, jak wiele z problemów Afryki

could be laid at the door of previous colonial exploitation.

wywodzi się z czasów eksploatacji kolonialnej.

So I began traveling outside Africa, talking in Europe,

Zaczęłam więc podróżować poza Afryką, rozmawiając w Europie,

talking in the United States, going to Asia.

w Stanach Zjednoczonych, w Azji.

And everywhere there were these terrible problems.

I wszędzie pojawiały się te okropne problemy.

And you know the kind I'm talking about. I'm talking about pollution.

Wiecie, o czym mówię. Mówię o zanieczyszczeniach.

The air that we breathe that often poisons us.

Powietrze, którym oddychamy, często nas zatruwa.

The earth is poisoning our foods.

Ziemia zatruwa nasze jedzenie.

The water -- water is perhaps one of the most crucial issues

Woda to pewnie jeden z najważniejszych problemów,

that we're going to face in this century --

którym musimy stawić czoła w tym stuleciu.

and everywhere water is being polluted by agricultural,

A wszędzie woda jest zanieczyszczana przez rolnicze,

industrial and household chemicals

przemysłowe i domowe chemikalia,

that still are being sprayed around the world,

które wciąż są rozpylane na całym świecie,

seemingly with the inability to profit from past experience.

najwyraźniej w wyniku niemożności uczenia się na starych błędach.

The mangroves are being cut down;

Wycina się namorzyny,

the effects of things like the tsunami get worse.

co nasila konsekwencje zjawisk takich, jak tsunami.

We've talked about the soil erosion.

Mówiliśmy o erozji gleby.

We have the reckless burning of fossil fuels

Beztroskie spalanie paliw kopalnych,

along with other greenhouse gasses, so called,

razem z innymi tzw. gazami cieplarnianymi

leading to climate change.

prowadzi do zmian klimatycznych.

Finally, all around the world, people have begun to believe

W końcu, na całym świecie ludzie zaczęli wierzyć,

that there is something going on very wrong with our climate.

że z klimatem dzieje się coś bardzo złego.

All around the world climates are mixed up.

Na całym świecie klimat się zmienia.

And it's the poor people who are affected worse.

A te zmiany najbardziej dotykają ubogich.

It's Africa that already is affected.

Afryka już odczuwa tego skutki.

In many parts of sub-Saharan Africa, the droughts are so much worse.

W Afryce Subsaharyjskiej susze są znacznie dotkliwsze.

And when the rain does come, it so often leads to flooding

Opady deszczu często prowadzą do powodzi,

and added distress, and the cycle of poverty and hunger and disease.

które nasilają problemy biedy, głodu i choroby.

And the numbers of people living in an area that the land cannot support,

Coraz więcej osób mieszka na ziemiach, które nie mogą ich wyżywić,

who are too poor to buy food,

nie stać ich, by kupić jedzenie,

who can't move away because the whole land is degraded.

nie mogą się przenieść, bo cały obszar jest wyniszczony.

And so you get desertification -- creeping, creeping, creeping --

W efekcie ziemie krok za krokiem ziemie pustynnieją

as the last of the trees are cut down.

i znikają ostatnie drzewa.

And this kind of thing is not just in Africa. It's all over the world.

Takie rzeczy dzieją się nie tylko w Afryce, ale na całym świecie.

So it wasn't surprising to me

Dlatego podróżując po świecie,

that as I was traveling around the world

nie byłam zaskoczona, widząc,

I met so many young people who seemed to have lost hope.

że tylu młodych wydaje się pozbawionych nadziei.

We seem to have lost wisdom, the wisdom of the indigenous people.

Wydaje się, że straciliśmy mądrość, mądrość rdzennych mieszkańców.

I asked a question. "Why?"

Zadałam więc pytanie - "Dlaczego?"

Well, do you think there could be some kind of disconnect

Czy możliwe, że nie ma połączenia

between this extraordinarily clever brain,

między tym niezwykle sprawnym mózgiem,

the kind of brain that the TED technologies exemplify,

takim mózgiem, jaki tworzy technologie TED,

and the human heart? Talking about it in the non-scientific term,

a ludzkim sercem? Mówiąc w sensie nie-naukowym.

in terms of love and compassion. Is there some disconnect?

W sensie miłości i współczucia. Czy połączenie zostało przerwane?

And these young people, when I talk to them,

Ci młodzi ludzie, gdy z nimi rozmawiałam,

basically they were either depressed or apathetic,

byli na ogół przygnębieni, apatyczni,

or bitter and angry. And they said more or less the same thing,

lub zgorzkniali i wściekli. I wszyscy mówili podobnie:

"We feel this way because we feel you've compromised our future

"To dlatego, że czujemy, że zaprzepaściliście naszą przyszłość

and there's nothing we can do about it."

i nic nie możemy już z tym zrobić."

We have compromised their future.

Zaprzepaściliśmy ich przyszłość.

I've got three little grandchildren, and every time I look at them

Mam troje wnucząt, i zawsze, gdy na nie patrzę,

and I think how we've harmed this beautiful planet since I was their age,

myślę, jak skrzywdziliśmy tę piękną planetę odkąd ja byłam w ich wieku

I feel this desperation.

i także czuję tę rozpacz.

And that led to this program we call Roots and Shoots,

I stąd wziął się program Roots and Shoots (Korzenie i Pędy),

which began right here in Tanzania

który rozpoczął się właśnie tu, w Tanzanii,

and has now spread to 97 countries around the world.

a teraz jest prowadzony już w 97 krajach świata.

It's symbolic. Roots make a firm foundation.

To metafora. Korzenie tworzą solidną podstawę.

Shoots seem tiny; to reach the sun they can break through a brick wall.

Pędy wydają się małe, lecz szukając słońca potrafią przebić mur.

See the brick wall as all these problems we've inflicted on the planet,

Mur symbolizuje problemy, które spowodowaliśmy na planecie,

environmental and social. It's a message of hope.

przyrodnicze i społeczne. To jest światełko nadziei.

Hundreds and thousands of young people around the world

Tysiące młodych ludzi na całym świecie mogą

can break through and can make this a better world for all living things.

przebić się przez ten mur i uczynić świat lepszym dla wszystkich stworzeń.

The most important message of Roots and Shoots:

Najważniejsze w programie Roots and Shoots jest to,

every single one of us makes a difference, every single day.

że każdy z nas może coś zrobić, codziennie.

We have a choice. Every one of us in this room,

Mamy wybór. Każdy z nas, na tej sali,

we have a choice as to what kind of difference we want to make.

może zdecydować, jak może pomóc.

The very poor have no choice. It's up to us to change things

Ubodzy nie mają wielkiego wyboru. To my możemy wprowadzać zmiany,

so that the poor have choice as well.

tak by oni też mieli wybór.

The Roots and Shoots groups all choose three projects.

Grupy Roots and Shoots wybierają po trzy projekty.

It depends on how old they are, and which country,

Wybór zależy od ich wieku i od kraju,

whether they're in a city or rural, as to what kinds of projects.

oraz czy są z miasta, czy ze wsi.

But basically, we have programs now from preschool right through university,

Mamy programy od przedszkola aż po uniwersytet

with more and more adults starting their own Roots and Shoots groups.

i coraz więcej dorosłych tworzy własne grupy Roots and Shoots.

And every group chooses, between them,

I każda grupa wybiera trzy projekty,

three different kinds of project to make this a better world,

które zmienią świat na lepsze,

recognizing that all these different problems are interconnected

pamiętając, że wszystkie te problemy wpływają na siebie nawzajem.

and impinge on each other.

pamiętając, że wszystkie te problemy wpływają na siebie nawzajem..

So one of their projects will be to help their own human community.

Jeden z projektów polega na pomocy własnej społeczności.

And then, if they're able, they may raise money to help communities

Jeśli im się powiedzie, mogą potem zbierać środki, które pomogą

in other parts of the world.

innym społecznościom świata.

One of their projects will be to help animals -- not just wildlife,

Drugi projekt skupia się na pomocy zwierzętom - nie tylko dzikim,

domestic animals as well.

ale także domowym.

And one of their projects will be to help the environment that we all share.

Zaś trzeci projekt to pomoc środowisku, w którym wszyscy żyjemy.

And woven throughout all of this is a message

I we wszystkich działaniach przewija się motyw

of learning to live in peace and harmony within ourselves,

nauki życia w pokoju i w harmonii z samym sobą,

in our families, in our communities, between nations, between cultures,

z rodziną, społecznością, innymi narodami i kulturami,

between religions and between us and the natural world.

religiami, z ludźmi i ze światem przyrody.

We need the natural world. We cannot go on destroying it at the rate we are.

Potrzebujemy tego świata. Nie możemy dalej w takim tempie go niszczyć.

We not do have more than this one planet.

Nie mamy nic więcej, poza tą planetą.

Just picking one or two of the projects right here in Africa

Opiszę jeden czy dwa projekty realizowane w Afryce

that the Roots and Shoots groups are doing,

przez grupy Roots and Shoots,

one or two projects only -- in Tanzania, in Uganda, Kenya,

tylko jeden czy dwa projekty - w Tanzanii, Ugandzie, Kenii,

South Africa, Congo-Brazzaville, Sierra Leone, Cameroon

Południowej Afryce, Kongo, Brazzaville, Sierra Leone, Kamerunie

and other groups. And as I say, it's in 97 countries around the world.

i inne grupy. Jak mówiłam, działamy już w 97 krajach świata.

Of course, they're planting trees. They're growing organic vegetables.

Oczywiście, sadzą drzewa, hodują organicznie warzywa.

They're working in the refugee camps, with chickens

Pracują w obozach dla uchodźców, hodują kury,

and selling the eggs for a little amount of money,

i sprzedają jajka za niewielkie kwoty,

or just using them to feed their families,

lub po prostu żywią nimi rodziny,

and feeling a sense of pride and empowerment,

co niesie poczucie dumy i samostanowienia,

because they're no longer helpless and depending on others

bo nie są już bezradni i zależni od innych,

with their vegetables and their chickens.

mają własne warzywa i kury.

It's being used in Uganda

W Ugandzie program wspomaga

to give some psychological help to ex-child soldiers.

psychologicznie dzieci, które walczyły jako żołnierze.

Doing projects like this is bringing them out of themselves.

Realizowanie projektu pomaga im przełamać wycofanie.

Once again, they're useful members of society.

Znów stają się użytecznymi członkami społeczeństwa.

We have this program in prisons as well.

Prowadzimy ten program także w więzieniach.

So, there's no time for more Roots and Shoots now.

Muszę już kończyć temat Roots and Shoots.

But -- oh, they're also working on HIV/AIDS.

Ale aha, pracują także nad HIV/AIDS.

That's a very important component of Roots and Shoots,

To ważna część Roots and Shoots,

with older kids talking to younger ones.

gdyż starsze dzieci rozmawiają o tym z młodszymi.

And unwanted pregnancies and things like that,

Także o niechcianych ciążach i innych sprawach,

which young people listen to better from other youth, rather than adults.

o których młodzi chętniej słuchają od rówieśników, niż od dorosłych.

Hope. That's the question I get asked as I'm going around the world:

Nadzieja. To pytanie, które zadają mi wszyscy, gdy podróżuję po świecie.

"Jane, you've seen so many terrible things,

"Jane, widziałaś tyle okropieństw,

you've seen your chimpanzees decrease in number

widziałaś jak spada liczebność Twoich szympansów,

from about one million, at the turn of the century,

z ok. miliona na przełomie wieków,

to no more than 150,000 now, and the same with so many other animals.

do nie więcej niż 150 000 obecnie. Podobnie w przypadku wielu innych zwierząt.

Forests disappearing, deserts where once there was forest.

Lasy znikają, a ich miejsce zajmują pustynie.

Do you really have hope?" Well, yes.

Czy naprawdę masz nadzieję?" No cóż, tak.

You can't come to a conference like TED and not have hope, can you?

Na takiej konferencji nie ma nikogo bez nadziei, prawda?

And of course, there's hope. One is this amazing human brain.

I oczywiście, jest nadzieja. Jak ten niezwykły ludzki mózg.

And I mean, think of the technologies.

Mam na myśli nowe technologie.

And I've just been so thrilled, finally, to come to people talking about compost latrines.

Świetnie było móc wreszcie pogadać z ludźmi o toaletach kompostujących.

It's one of my hobbyhorses.

To jeden z moich koników.

We just flush all this water down the lavatory, it's terrible.

To okropne, ile spłukujemy tyle wody w toalecie.

And then talking about renewable energy -- desperately important.

Co dalej... Dyskusje o odnawialnych źródłach energii - niezwykle ważne.

Do we care about the planet for our children?

Czy zadbamy o planetę dla naszych dzieci?

How many of us have children or grandchildren, nieces, nephews?

Ilu z nas ma dzieci, wnuki, bratanków, siostrzenice?

Do we care about their future?

Czy obchodzi nas ich przyszłość?

And if we care about their future, we, as the elite around the world,

I jeśli dbamy o ich przyszłość, my, elity świata,

we can do something about it. We can make choices as to how we live each day.

możemy coś z tym zrobić. Możemy decydować, jak żyjemy każdego dnia.

What we buy. What we wear.

Co kupujemy. W co się ubieramy.

And choose to make these choices with the question,

Możemy dokonywać tych wyborów, zapytując siebie,

how will this affect the environment around me?

jak wpłyną na środowisko wokół nas?

How will it affect the life of my child when he or she grows up?

Jak wpłyną na życie naszego dziecka, teraz lub w przyszłości?

Or my grandchild, or whatever it is.

Życie mojego wnuka, itd.

So the human brain, coupled with the human heart,

To ludzki mózg, gdy współdziała z sercem, pozwala nam

and we join hands around the world.

wziąć się za ręce na całym świecie.

And that's what TED is helping so well with, and Google who help us,

I to jest to, w czym tak bardzo pomaga TED, i Google

and Esri are helping us with mapping in Gombe National Park.

i ESRI, którzy pomagają nam robić mapy Parku Narodowego Gombe.

All of these technologies we can use.

Tyle mamy technologii.

Now let's link them, and it's beginning to happen, isn't it?

A teraz je połączmy... I to zaczyna się dziać, prawda?

You've heard about it this afternoon. It's beginning to happen.

Słyszeliście o tym dziś po południu. To się zaczyna dziać.

This change, this change. To see change

Widzimy zmiany, potrzebne,

that we must have if we care about the future.

jeśli obchodzi nas przyszłość.

And the next reason for hope -- nature is amazingly resilient.

I następny powód do nadziei - przyroda jest niezwykle odporna.

You can take an area that's absolutely destroyed,

Obszar, który jest kompletnie zniszczony,

with time and perhaps some help it can regenerate.

odrodzi się, z czasem i odrobiną pomocy.

And an example is the TACARE program.

I przykładem tego jest program Take Care.

I told you, where a seemingly dead tree stump --

Jeśli weźmie się zwalone drzewo, na oko martwe,

if you stop hacking them for firewood,

jeśli nie porąbie się go na opał,

which you don't need to because you have wood lots,

niepotrzebny, bo są specjalne plantacje,

then in five years you can have a 30-foot tree.

to po pięciu latach można mieć 9-metrowe drzewo.

And animals, almost on the brink of extinction,

A zwierzęta, niemal na krawędzi wyginięcia,

can be given a second chance. That's my next book.

mogą dostać drugą szansę. O tym jest moja następna książka.

It's inspiring. And it brings me to my last category of hope,

To inspirujące. I tak dochodzimy do ostatniego rodzaju nadziei,

and we've heard about this so much in the last two days:

o którym słyszałam sporo w ciągu ostatnich dwóch dni:

this indomitable human spirit. This determination of people,

nieposkromiony ludzki duch. Ta determinacja ludzi,

the resilience of the human spirit,

ta odporność ludzkiego ducha,

So that people who you would think would be battered by poverty,

to, że ludzie którzy mogliby być złamani biedą,

or disease, or whatever, can pull themselves up out of it,

chorobą czy czymkolwiek innym, są w stanie podźwignąć się,

sometimes with a helping hand, and take their part in society,

czasem z czyjąś pomocą, i zająć swe miejsce w społeczeństwie,

and take their part in changing the world.

odegrać swą rolę w zmienianiu świata.

And just to think of one or two people out of Africa who are just really inspiring.

Przywołajmy dwa bardzo inspirujące przykłady z Afryki.

We could make a very long list,

Można by stworzyć ich bardzo długą listę,

but obviously Nelson Mandela, emerging from 17 years

ale oczywiście Nelson Mandela, powracający po 17 latach

of hard physical labor, 23 years of imprisonment,

ciężkiej fizycznej pracy, 23 latach w więzieniu,

with this amazing ability to forgive, so that he could lead his nation

z zadziwiającą umiejętnością przebaczenia, dzięki której

out the evil regime of apartheid without a bloodbath.

wyprowadził naród z reżimu apartheidu bez rozlewu krwi.

Ken Saro-Wiwa, in Nigeria, who took on the giant oil companies,

Ken Saro-Wiwa z Nigerii, który przeciwstawił się koncernom naftowym.

and although people around the world tried their best, was executed.

I mimo wysiłków ludzi na całym świecie, został stracony.

People like this are so inspirational.

Tacy ludzie są niezmiernie inspirujący.

People like this are the role models we need for young Africans.

Tacy ludzie są potrzebni jako przykład dla afrykańskiej młodzieży.

And we need some environmental role models as well,

Takich przykładów potrzeba też w dziedzinie ekologii,

and I've been hearing some of them today.

a kilka już dziś usłyszałam.

So I'm really grateful for this opportunity to share this message

Więc jestem bardzo wdzięczna, że mogę podzielić się tym przesłaniem

again, with everyone at TED.

ze wszystkimi uczestnikami TEDa.

And I hope that some of us can get together and talk about some of these things,

I mam nadzieję, że uda mi się podyskutować z niektórymi z was o tych sprawach,

especially the Roots and Shoots program.

szczególnie o programie Roots and Shoots.

And just a last word on that --

I jeszcze ostatnie słowo,

the young woman who's running this entire conference center,

na temat młodej kobiety, która prowadzi całe to centrum konferencyjne.

I met her today.

Spotkałam ją dzisiaj.

She came up so excited, with her certificate. She was [in] Roots and Shoots.

Przyszła do mnie bardzo podekscytowana, z dyplomem. Była w Roots and Shoots.

She was in the leadership in Dar es Salaam.

Była liderką w Dar Es Salaam.

She said it's helped her to do what she's doing.

Powiedziała, że to pomogło jej robić to, co robi teraz.

And it was very, very exciting for me to meet her

Spotkanie z nią było dla mnie bardzo ekscytujące,

and see just one example of how young people,

bo zobaczyłam przykład tego, jak młodzi ludzie,

when they are empowered, given the opportunity to take action,

jeśli się ich wesprze, da okazję do działania w celu uczynienia świata lepszym,

to make the world a better place,

jeśli się ich wesprze, da okazję do działania w celu uczynienia świata lepszym,

truly are our hope for tomorrow.

stają się prawdziwą nadzieją jutra.

Thank you.

Dziękuję.

(Applause)

(Brawa)