Helping humans and animals live together | Jane Goodall

Translator: Nguyen Cao Reviewer: Vũ Đậu Thế

Good afternoon, good evening, whatever.

Xin chào buổi chiều, buổi tối, hay thế nào cũng được.

We can go, jambo, guten Abend, bonsoir,

Chúng ta có thể chào jambo (Swahili), guten Abend (Đức), bonsoir (Pháp),

but we can also ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh.

nhưng cũng có thể là ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh.

That is the call that chimpanzees make

Đó là tiếng những con tinh tinh kêu

before they go to sleep in the evening.

trước khi chúng đi ngủ vào buổi tối.

You hear it going from one side of the valley to the other,

Bạn có thể nghe thấy nó vang từ bên này đến bên kia thung lũng,

from one group of nests to the next.

từ bầy đàn này đến bầy đàn kia.

And I want to pick up with my talk this evening

Và tôi muốn tiếp nối bài nói của mình tối nay

from where Zeray left off yesterday.

từ chỗ mà Zeray đã để lại hôm qua.

He was talking about this amazing, three-year-old Australopithecine child, Selam.

Anh ấy nói về một đứa trẻ 3 tuổi tuyệt vời thuộc lớp vượn cổ phương nam, Selam.

And we've also been hearing about the history, the family tree, of mankind

Và chúng ta cũng nói đến lịch sử, hệ gia phả của loài người

through DNA genetic profiling.

thông qua việc nghiên cứu DNA.

And it was a paleontologist, the late Louis Leakey,

Và về nhà cổ sinh vật học đã mất, Louis Leakey,

who actually set me on the path for studying chimpanzees.

người đã đưa tôi đến con đường nghiên cứu về loài tinh tinh.

And it was pretty extraordinary, way back then.

Vào thời đó, đó là điều khá đặc biệt.

It's kind of commonplace now,

Bây giờ đó là điều khá bình thường,

but his argument was -- because he'd been searching

thế nhưng lý lẽ của anh ấy là -- bởi vì anh ấy đang nghiên cứu

for the fossilized remains of early humans in Africa.

về những di tích hóa thạch của những người tiền sử ở Châu Phi.

And you can tell an awful lot

Và các bạn có thể kể cả loạt thứ

about what those beings looked like from the fossils,

về việc họ trông như thế nào từ những mẩu hóa thạch,

from the shape of the muscle attachments,

từ hình dáng của các phần nối cơ,

something about the way they lived

điều gì đó về cách họ đã sống

from the various artifacts found with them.

từ các đồ tạo tác được tìm thấy cùng với họ.

But what about how they behaved? That's what he wanted to know.

Thế nhưng còn về hành vi của họ thì sao? Đó là cái mà anh ta muốn biết.

And of course, behavior doesn't fossilize.

Và tất nhiên, hành vi thì không hóa thạch.

He argued -- and it's now a fairly common theory --

Ông đã lập luận -- và giờ nó là một lý thuyết khá thông dụng --

that if we found behavior patterns similar or the same

rằng nếu chúng ta tìm thấy những mô hình hành vi giống hoặc như nhau

in our closest living relatives, the great apes, and humans today,

ở những họ hàng gần nhất của chúng ta, những loài vượn, và con người ngày nay,

then maybe those behaviors were present in the ape-like,

thì có thể những hành vi đó cũng tồn tại ở những tổ tiên

human-like ancestor some seven million years ago.

nửa-vượn-nửa-người từ khoảng 7 triệu năm về trước.

And therefore, perhaps we had brought those characteristics with us

Và sau đó, có thể chúng ta sẽ đem những đặc điểm ấy trở về lại với chúng ta

from that ancient, ancient past.

từ thời quá khứ xa xưa, xa xưa ấy.

Well, if you look in textbooks today that deal with human evolution,

Nếu các bạn nhìn vào sách giáo khoa hiện nay nói về sự tiến hóa của con người,

you very often find people speculating about how early humans

bạn sẽ bắt gặp rất thường xuyên những suy đoán về cách những người tiền sử

may have behaved, based on the behavior of chimpanzees.

cư xử, dựa trên hành vi của loài tinh tinh.

They are more like us than any other living creature,

Chúng giống chúng ta hơn bất kỳ loài sinh vật nào khác,

and we've heard about that during this TED Conference.

và chúng ta đã nghe về điều đó trong suốt Hội nghị TED kỳ này.

So it remains for me to comment on the ways in which chimpanzees

Thế nên điều còn sót lại cho tôi chú thích về những mặt mà loài tinh tinh

are so like us, in certain aspects of their behavior.

rất giống với chúng ta, là ở khía cạnh hành vi của chúng.

Every chimpanzee has his or her own personality.

Mỗi con tinh tinh đều có tính cách riêng.

Of course, I gave them names. They can live to be 60 years or more,

Tất nhiên, tôi đặt tên cho chúng. Chúng có thể sống đến 60 tuổi hoặc hơn,

although we think most of them probably don't make it to 60 in the wild.

mặc dù chúng tôi nghĩ hầu hết bọn chúng có thể không sống tới 60 trong tự nhiên.

Mr. Wurzel. The female has her first baby when she's 11 or 12.

Mr. Wurzel. Con cái sinh con đầu lòng khi 11 hoặc 12 tuổi.

Thereafter, she has one baby only every five or six years,

Sau đó, 5 hay 6 năm nó mới sinh một lần,

a long period of childhood dependency when the child is nursing,

một thời kỳ thơ ấu bảo hộ kéo dài khi đứa trẻ được chăm sóc,

sleeping with the mother at night, and riding on her back.

được ngủ với mẹ vào mỗi tối, và được mẹ cõng trên lưng.

And we believe that this long period of childhood

Và chúng tôi tin rằng thời kỳ thơ ấu kéo dài đó

is important for chimpanzees, just as it is for us, in relation to learning.

quan trọng đối với loài tinh tinh, cũng như chúng ta, trong việc học hỏi

As the brain becomes ever more complex

Vì não bộ trở nên ngày càng phức tạp

during evolution in different forms of animals,

theo quá trình tiến hóa của những dạng động vật khác nhau,

so we find that learning plays an ever more important role

chúng tôi nhận ra việc học hỏi ngày càng đóng vai trò quan trọng

in an individual's life history.

trong lịch sử sống của một cá nhân.

And young chimpanzees spend a lot of time watching what their elders do.

Những con tinh tinh trẻ dành rất nhiều thời gian để quan sát những con lớn tuổi.

We know now that they're capable of imitating behaviors that they see.

Chúng tôi hiện biết rằng chúng có thể bắt chước những hành vi chúng nhìn thấy.

And we believe that it's in this way

Và chúng tôi tin rằng đó là cách

that the different tool-using behaviors -- that have now been seen

mà những hành vi sử dụng công cụ khác nhau - hiện đang thấy

in all the different chimpanzee populations studied in Africa --

ở tất cả những cộng đồng tinh tinh được nghiên cứu ở Châu Phi --

how these are passed from one generation to the next,

cách những điều này được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác,

through observation, imitation and practice,

thông qua quan sát, bắt chước và tập luyện,

so that we can describe these tool-using behaviors as primitive culture.

từ đó chúng ta có thể mô tả những hành vi sử dụng công cụ này là văn hóa sơ khai.

Chimpanzees don't have a spoken language. We've talked about that.

Loài tinh tinh không có ngôn ngữ nói. Chúng ta đã nói về điều đó rồi.

They do have a very rich repertoire of postures and gestures,

Chúng thực hiện những màn biểu diễn dáng bộ và cử chỉ rất phong phú,

many of which are similar, or even identical, to ours

nhiều trong số chúng giống nhau, hay thậm chí giống hệt chúng ta

and formed in the same context. Greeting chimpanzees embracing.

và hình thành trong cùng ngữ cảnh. Chúng ôm chào nhau.

They also kiss, hold hands, pat one another on the back.

Chúng cũng hôn, bắt tay, vỗ vào lưng nhau.

And they swagger and they throw rocks.

Chúng đi nghênh ngang và ném đá.

In chimpanzee society, we find many, many examples of compassion,

Trong cộng đồng tinh tinh, chúng tôi tìm thấy rất nhiều ví dụ về lòng trắc ẩn,

precursors to love and true altruism.

tiền thân của tình yêu và lòng vị tha chân chính.

Unfortunately, they, like us, have a dark side to their nature.

Không may thay, chúng, cũng giống như chúng ta, có những mặt tối trong bản chất.

They're capable of extreme brutality, even a kind of primitive war.

Chúng có thể cực kỳ hung hăng, thậm chí là một dạng chiến tranh sơ khai.

And these really aggressive behaviors, for the most part,

Và những hành vi hung hăng này, phần lớn,

are directed against individuals of the neighboring social group.

xuất phát từ việc chống lại những con trong bầy đàn ở khu vực kế cận.

They are very territorially aggressive.

Chúng rất hung hăng về mặt lãnh thổ.

Chimpanzees, I believe, more than any other living creature,

Tôi tin rằng loài tinh tinh, hơn hẳn những loài sinh vật sống khác,

have helped us to understand that, after all, there is no sharp line

giúp chúng ta hiểu được rằng, cuối cùng, chẳng có đường biên rõ ràng nào

between humans and the rest of the animal kingdom.

giữa con người và thế giới muôn thú còn lại.

It's a very blurry line, and it's getting more blurry all the time

Đó là một đường phân cách rất mờ nhạt, và ngày càng trở nên mờ nhạt

as we make even more observations.

khi chúng ta càng quan sát chúng.

The study that I began in 1960 is still continuing to this day.

Một nghiên cứu mà tôi bắt đầu từ năm 1960 hiện vẫn còn tiếp tục cho đến ngày nay.

And these chimpanzees, living their complex social lives in the wild,

Và loài tinh tinh, với cuộc sống xã hội phức tạp của chúng nơi hoang dã,

have helped -- more than anything else --

đã giúp -- hơn bất kỳ điều gì khác --

to make us realize we are part of, and not separated from,

cho chúng ta nhận ra chúng ta là một phần, chứ không phải được tách biệt khỏi,

the amazing animals with whom we share the planet.

những thú vật tuyệt vời mà chúng ta cùng chia sẻ hành tinh này.

So it's pretty sad to find that chimpanzees,

Vì thế thật đáng buồn khi biết được rằng loài tinh tinh,

like so many other creatures around the world, are losing their habitats.

cũng như các sinh vật khác trên thế giới, đang đánh mất môi trường sống của chúng.

This is just one photograph from the air,

Đây chỉ là một tấm ảnh từ trên không,

and it shows you the forested highlands of Gombe.

nó cho chúng ta thấy vùng cao nguyên rừng rậm của Gombe.

And it was when I flew over the whole area, about 16 years ago,

Và đó là khi tôi bay qua toàn bộ khu vực, khoảng 16 năm về trước,

and realized that outside the park, this forest,

và nhận ra rằng ngoài khu công viên, khu rừng này,

which in 1960 had stretched almost unbroken

vào năm 1960 đã trải dài hầu như không dứt

along the eastern shore of Lake Tanganyika,

dọc suốt vùng bờ phía Đông của hồ Tanganyika,

which is where the tiny, 30-square-mile Gombe National Park lies,

hiện giờ chỉ còn là khu Công viên quốc gia Gombe nhỏ bé, rộng 48 km vuông,

that a question came to my mind.

một câu hỏi dấy lên trong tâm trí tôi.

"How can we even try to save these famous chimpanzees,

"Làm thế nào mà chúng ta có thể cố gắng bảo vệ loài tinh tinh nổi danh này,

when the people living around the National Park are struggling to survive?"

khi người dân sống quanh khu Công viên quốc gia đang phải vật lộn để tồn tại?"

More people are living there than the land could possibly support.

Số lượng dân cư sinh sống ở đó vượt quá khả năng chịu đựng của vùng đất.

The numbers increased by refugees pouring in from Burundi

Dân số tăng do những người tị nạn tràn qua từ Burundi

and over the lake from Congo.

và từ phía bên kia hồ từ Congo.

And very poor people -- they couldn't afford to buy food from elsewhere.

Và đó là những người dân rất nghèo - họ không đủ tiền để mua thức ăn ở nơi khác.

This led to a program, which we call TACARE.

Điều này đưa đến một chương trình, mà chúng tôi gọi là TACARE.

It's a very holistic way of improving the lives

Đây là một phương pháp toàn diện để cải thiện cuộc sống

of the people living in the villages around the park.

của những người dân làng sống xung quanh khu công viên này.

It started small with 12 villages. It's now in 24.

Dự án bắt đầu chỉ với 12 làng. Hiện nay là 24.

There isn't time to go into it, but it's including things like tree nurseries,

Không có thời gian để nói chi tiết, nhưng nó bao gồm những thứ như vườn ươm cây,

methods of farming most suitable to this now very degraded,

phương pháp canh tác thích hợp với vùng đất bị thoái hóa như hiện nay,

almost desert-like land up in these mountains.

hầu hết là hoang mạc kéo dài đến tận những ngọn núi này.

Ways of controlling, preventing soil erosion.

Những phương pháp kiểm soát, ngăn chặn sự sói mòn đất.

Ways of reclaiming overused farmland,

Những phương pháp cải tạo các khu vực canh tác bị lạm dụng,

so that within two years they can again be productive.

để trong vòng 2 năm chúng có thể tái sản xuất được.

Working to help the villagers obtain fresh water from wells.

Những hoạt động để giúp người dân kiếm được nước sạch từ giếng.

Perhaps build some schoolrooms.

Có thể là xây dựng một số lớp học.

Most important of all, I believe,

Quan trọng nhất, tôi tin,

is working with small groups of women,

là hợp tác với các nhóm nhỏ phụ nữ,

providing them with opportunities for micro-credit loans.

mang đến cho họ cơ hội sử dụng các khoản vay tín dụng vi mô.

And we've got, as is the case around the world,

Và chúng tôi nhận được, như trường hợp trên toàn thế giới,

about 95 percent of all loans returned.

khoảng 95 phần trăm tất cả các khoản vay được gửi trả.

Empowering women, working with education,

Trao thêm quyền cho những người phụ nữ, hợp tác giáo dục,

providing scholarships for girls so they can finish secondary school,

cấp học bổng cho các bé gái để các em có thể hoàn tất bậc trung cấp cơ sở,

in the clear understanding that, all around the world,

với sự hiểu biết rõ ràng rằng, trên khắp thế giới,

as women's education improves, family size drops.

khi giáo dục dành cho nữ giới được cải thiện, quy mô gia đình sẽ giảm.

We provide information about family planning and about HIV/AIDS.

Chúng tôi còn cung cấp thông tin về kế hoạch hóa gia đình và HIV/AIDS

And as a result of this program,

Và nhờ vào kết quả chương trình này,

something's happening for conservation.

điều gì đó cho sự bảo tồn bắt đầu diễn ra,

What's happening for conservation is that the farmers living in these 24 villages,

Điều đang diễn ra là những nông dân sinh sống ở 24 ngôi làng này,

instead of looking on us as a bunch of white people

thay vì nhìn vào chúng tôi như là một đám da trắng

coming to study a whole bunch of monkeys --

đến để tìm hiểu về một đám khỉ --

and by the way, many of the staff are now Tanzanian --

nhân tiện, nhiều nhân viên hiện nay là người Tanzania --

but when we began the TACARE program,

nhưng khi chúng tôi tiến hành chương trình TACARE,

it was a Tanzanian team going into the villages.

đã có một nhóm người Tanzania đi vào các ngôi làng.

It was a Tanzanian team talking to the villagers,

Đã có một nhóm người Tanzania trò chuyện với những người dân,

asking what they were interested in.

hỏi xem họ quan tâm đến điều gì.

Were they interested in conservation? Absolutely not.

Liệu họ có quan tâm đến việc bảo tồn không? Hoàn toàn không.

They were interested in health; they were interested in education.

Họ quan tâm đến sức khỏe; họ quan tâm đến giáo dục.

And as time went on, and as their situation began to improve,

Và thời gian trôi qua, khi cuộc sống của họ bắt đầu được cải thiện,

they began to understand ever more about the need for conservation.

họ bắt đầu hiểu hơn về sự cần thiết của việc bảo tồn.

They began to understand

Họ bắt đầu hiểu được

that as the upper levels of the hills were denuded of trees,

rằng vì khu vực đỉnh đồi bị trọc,

so you've got this terrible soil erosion and mudslides.

nên họ nhận được tình trạng xói mòn và sạt lở đất tồi tệ như thế này.

Today, we are developing what we call the Greater Gombe Ecosystem.

Hiện nay, chúng tôi đang phát triển cái gọi là Hệ đại sinh thái Gombe.

This is an area way outside the National Park,

Đây là khu vực nằm ngoài Công viên quốc gia,

stretching out into all these very degraded lands.

mở rộng ra khắp tất cả những vùng đất bị thoái hóa.

And as these villages have a better standard of life,

Và khi những cư dân này có một mức sống tốt hơn,

they are actually agreeing to put

họ đồng ý không đụng đến

between 10 percent and 20 percent of their land in the highlands aside,

10 đến 20% diện tích đất của họ trên những cao nguyên

so that once again, as the trees grow back,

để một lần nữa, khi cây cối mọc trở lại,

the chimpanzees will have leafy corridors

loài tinh tinh sẽ có những hành lang xanh

through which they can travel to interact --

nơi mà chúng có thể di chuyển xuyên qua để tiếp xúc --

as they must for genetic viability --

vì chúng cần phối giống --

with other remnant groups outside the National Park.

với những nhóm còn lại ngoài khu vực Công viên quốc gia.

So TACARE is a success.

Thế nên TACARE là một sự thắng lợi.

We're replicating it in other parts of Africa,

Chúng tôi đang cho sao chép nó ở các vùng khác của Châu Phi,

around other wilderness areas

quanh những khu vực hoang dã khác

which are faced with extreme population pressure.

nơi đang phải đối mặt với sức ép dân số nặng nề.

The problems in Africa, however, as we've been discussing

Tuy nhiên, những vấn đề ở Châu Phi, như chúng ta đã và đang thảo luận

for the whole of these first couple of days of TED,

trong suốt những ngày vừa qua tại TED,

are major problems.

là những khó khăn chính yếu.

There is a great deal of poverty.

Nơi đó đầy rẫy nghèo đói.

And when you get large numbers of people

Và khi bạn có một số lượng lớn dân cư

living in land that is not that fertile,

sống ở những vùng đất cằn cỗi,

particularly when you cut down trees,

đặc biệt khi bạn chặt hạ cây cối,

and you leave the soil open to the wind for erosion,

và để lại đất trơ ra cho gió làm bạc màu,

as desperate populations cut down more and more trees,

và những cư dân tuyệt vọng ấy lại càng chặt nhiều cây cối hơn,

so that they can try and grow food for themselves and their families,

để họ có thể trồng lương thực cho bản thân và gia đình,

what's going to happen? Something's got to give.

điều gì sẽ xảy ra? Điều gì đó phải cho đi.

And the other problems -- in not only Africa,

Và những vấn đề khác -- không chỉ ở Châu Phi,

but the rest of the developing world and, indeed, everywhere --

nhưng ở thế giới đang phát triển còn lại, thật sự là vậy, khắp mọi nơi --

what are we doing to our planet?

chúng ta đang làm gì với hành tinh này?

You know, the famous scientist, E. O. Wilson

Bạn biết không, nhà khoa học nổi tiếng, E.O.Wilson

said that if every person on this planet

đã nói rằng nếu tất cả mọi người trên hành tinh này

attains the standard of living of the average European or American,

đạt được mức sống trung bình của người Châu Âu hay Mỹ,

we need three new planets.

chúng ta cần thêm 3 hành tinh mới nữa.

Today, they are saying four. But we don't have them. We've got one.

Hiện nay, họ bảo là 4. Nhưng chúng ta không có chúng mà chỉ có mỗi quả Đất thôi.

And what's happened? I mean, the question here is, here we are,

Và điều gì đã xảy ra? Ý tôi, câu hỏi ở đây là, chúng ta --

arguably the most intelligent being that's ever walked planet Earth,

có thể được xem là loài thông minh nhất từng bước đi trên mặt đất này,

with this extraordinary brain,

với một trí óc phi thường,

capable of the kind of technology

có năng lực về khoa học

that is so well illustrated by these TED Conferences,

-- được minh chứng rất rõ thông qua những buổi tọa đàm TED,

and yet we're destroying the only home we have.

nhưng lại đang phá hủy ngôi nhà duy nhất mà chúng ta có.

The indigenous people around the world,

Những người bản xứ ở khắp nơi trên thế giới,

before they made a major decision,

trước khi ra một quyết định quan trọng,

used to sit around and ask themselves,

họ thường ngồi lại với nhau và tự hỏi rằng,

"How does this decision affect our people seven generations ahead?"

"Quyết định này sẽ ảnh hưởng đến 7 thế hệ con cháu của chúng ta như thế nào?

Today, major decisions -- and I'm not particularly talking about Africa here,

Ngày nay, những quyết định lớn -- tôi đặc biệt không nói đến Châu Phi ở đây,

but the developed world --

nhưng là các nước phát triển --

major decisions involving millions of dollars,

những quyết định quan trọng trị giá hàng triệu đô,

and millions of people, are often based on,

hàng triệu con người, lại thường dựa vào,

"How will this affect the next shareholders' meeting?"

"Nó sẽ ảnh hưởng đến cuộc họp cổ đông kỳ tới như thế nào?"

And these decisions affect Africa.

Các quyết định này tác động đến Châu Phi.

As I began traveling around Africa

Khi bắt đầu chuyến du hành quanh Châu Phi

talking about the problems faced by chimpanzees and their vanishing forests,

nói về các vấn đề mà loài tinh tinh phải đối mặt, về các cánh rừng đang biến mất,

I realized more and more how so many of Africa's problems

tôi nhận ra ngày càng nhiều những vấn đề khó khăn của Châu Phi

could be laid at the door of previous colonial exploitation.

là xuất phát từ giai đoạn bóc lột thuộc địa trước kia.

So I began traveling outside Africa, talking in Europe,

Vì thế tôi bắt đầu đi ra ngoài Châu Phi, tọa đàm ở Châu Âu,

talking in the United States, going to Asia.

trò chuyện ở Mỹ, đến Châu Á.

And everywhere there were these terrible problems.

Và những vấn đề khó khăn tồi tệ này có ở khắp mọi nơi.

And you know the kind I'm talking about. I'm talking about pollution.

Bạn biết những điều mà tôi đang nói đến. Tôi đang nói đến sự ô nhiễm.

The air that we breathe that often poisons us.

Không khí chúng ta thở đầu độc chúng ta.

The earth is poisoning our foods.

Đất đầu độc thức ăn của chúng ta.

The water -- water is perhaps one of the most crucial issues

Nước -- nước có thể là một trong những vấn đề nghiêm trọng nhất

that we're going to face in this century --

mà chúng ta sẽ phải đối mặt trong thế kỷ này --

and everywhere water is being polluted by agricultural,

và ở khắp mọi nơi - nước đang bị ô nhiễm bởi nông nghiệp,

industrial and household chemicals

công nghiệp và hóa chất gia dụng

that still are being sprayed around the world,

vẫn ngày ngày được phun ra trên khắp thế giới,

seemingly with the inability to profit from past experience.

dường như mất khả năng mang lại lợi nhuận từ kinh nghiệm đã qua.

The mangroves are being cut down;

Những cây đước bị chặt bỏ;

the effects of things like the tsunami get worse.

ảnh hưởng đến những thứ như sóng thần đang dần tồi tệ.

We've talked about the soil erosion.

Chúng ta đã nói đến sự thoái hóa đất đai.

We have the reckless burning of fossil fuels

Chúng ta thiếu thận trọng trong việc đốt các loại nhiên liệu hóa thạch

along with other greenhouse gasses, so called,

cùng với cái gọi là các khí ga nhà kính khác,

leading to climate change.

gây nên sự biến đổi khí hậu.

Finally, all around the world, people have begun to believe

Cuối cùng, trên khắp thế giới, con người bắt đầu tin rằng

that there is something going on very wrong with our climate.

có điều gì đó không ổn với thời tiết của chúng ta.

All around the world climates are mixed up.

Ở khắp mọi nơi trên thế giới, khí hậu bị đảo lộn.

And it's the poor people who are affected worse.

Và người nghèo là những người chịu ảnh hưởng nặng nề nhất.

It's Africa that already is affected.

Châu Phi hiện đã phải hứng chịu rồi.

In many parts of sub-Saharan Africa, the droughts are so much worse.

Nhiều vùng cận Sahara Châu Phi, hạn hán cực kỳ tồi tệ.

And when the rain does come, it so often leads to flooding

Và khi mưa đến, nó lại thường gây nên lũ lụt

and added distress, and the cycle of poverty and hunger and disease.

đè nặng thêm tình cảnh túng quẫn cùng chu kỳ của nghèo, đói, và bệnh tật.

And the numbers of people living in an area that the land cannot support,

Lượng dân cư hiện đang sống ở vùng mà đất đai không thể cung ứng đủ,

who are too poor to buy food,

những người quá nghèo để có tiền mua thứ ăn,

who can't move away because the whole land is degraded.

những người không thể dời đi bởi toàn bộ đất đã bị thoái hóa.

And so you get desertification -- creeping, creeping, creeping --

Thế nên bạn nhận được sự sa mạc hóa -- dần dần, dần dần, dần dần

as the last of the trees are cut down.

đến khi những cái cây cuối cùng bị đốn hạ.

And this kind of thing is not just in Africa. It's all over the world.

Và những thứ thế này không chỉ có ở Châu Phi. Nó ở khắp mọi nơi trên thế giới.

So it wasn't surprising to me

Điều đó chẳng khiến tôi ngạc nhiên

that as I was traveling around the world

khi mà tôi đã đi khắp thế giới

I met so many young people who seemed to have lost hope.

gặp gỡ biết bao bạn trẻ dường như đánh mất hết hy vọng.

We seem to have lost wisdom, the wisdom of the indigenous people.

Dường như chúng ta đã đánh mất đi sự khôn ngoan, sự khôn ngoan của cha ông.

I asked a question. "Why?"

Tôi đã đặt câu hỏi. "Tại sao?"

Well, do you think there could be some kind of disconnect

Chà, bạn có nghĩ có sự mất kết nối nào đó

between this extraordinarily clever brain,

giữa bộ não thông minh phi thường này,

the kind of brain that the TED technologies exemplify,

kiểu trí óc mà những công nghệ tại TED đã minh họa,

and the human heart? Talking about it in the non-scientific term,

và trái tim con người? Hãy nói về điều đó không theo cái nhìn khoa học,

in terms of love and compassion. Is there some disconnect?

mà là về tình yêu và lòng trắc ẩn. Liệu có sự chia cắt nào chăng?

And these young people, when I talk to them,

Và những người trẻ này, khi tôi nói chuyện với họ,

basically they were either depressed or apathetic,

cơ bản thì họ buồn phiền, hay thờ ơ,

or bitter and angry. And they said more or less the same thing,

hay chua xót và giận dữ. Và họ nói nhiều hay ít thì cũng đều giống nhau.

"We feel this way because we feel you've compromised our future

"Chúng tôi thấy vậy vì các người đã làm hại tương lai chúng tôi

and there's nothing we can do about it."

và chúng tôi chẳng thể làm được gì."

We have compromised their future.

Chúng ta đã làm hại tương lai của chúng.

I've got three little grandchildren, and every time I look at them

Tôi có 3 đứa cháu nhỏ, và mỗi khi tôi nhìn chúng

and I think how we've harmed this beautiful planet since I was their age,

và nghĩ chúng ta đã làm tổn hại hành tinh đẹp đẽ này ra sao từ khi tôi ở tuổi chúng,

I feel this desperation.

Tôi cảm thấy được sự tuyệt vọng ấy.

And that led to this program we call Roots and Shoots,

Điều đó dẫn đến chương trình mà chúng tôi gọi là "Gốc và chồi"

which began right here in Tanzania

đã khởi động tại đây - ở Tanzania

and has now spread to 97 countries around the world.

và hiện nay lan rộng đến 97 nước trên khắp thế giới.

It's symbolic. Roots make a firm foundation.

Đây là một hình ảnh tượng trưng. Gốc tạo nền tảng vững chắc.

Shoots seem tiny; to reach the sun they can break through a brick wall.

Chồi trông nhỏ bé; để vươn đến mặt trời chúng phải xuyên qua được bức tường gạch.

See the brick wall as all these problems we've inflicted on the planet,

Hãy xem bức tường gạch như mọi vấn đề mà chúng ta đang đối mặt trên toàn cầu,

environmental and social. It's a message of hope.

môi trường và xã hội. Đây là một thông điệp của hy vọng.

Hundreds and thousands of young people around the world

Hàng trăm, hàng ngàn người trẻ trên khắp thế giới

can break through and can make this a better world for all living things.

có thể đột phá và có thể tạo nên thế giới tốt đẹp hơn cho mọi loài sinh vật sống.

The most important message of Roots and Shoots:

Thông điệp quan trọng nhất của 'Gốc và Chồi' là:

every single one of us makes a difference, every single day.

mỗi người trong chúng ta tạo nên một điều khác biệt, trong mỗi ngày sống.

We have a choice. Every one of us in this room,

Chúng ta có một lựa chọn. Mỗi người chúng ta trong căn phòng này,

we have a choice as to what kind of difference we want to make.

chúng ta có một lựa chọn là điều khác biệt chúng ta muốn tạo nên là gì.

The very poor have no choice. It's up to us to change things

Những người bần cùng không có lựa chọn. Nó tùy thuộc vào việc chúng ta có thay đổi

so that the poor have choice as well.

để người nghèo cũng có thể chọn lựa.

The Roots and Shoots groups all choose three projects.

Các nhóm 'Gốc và Chồi' đều chọn 3 dự án.

It depends on how old they are, and which country,

Tùy thuộc vào độ tuổi của họ, quốc gia,

whether they're in a city or rural, as to what kinds of projects.

việc họ sống ở thành phố hay nông thôn, để lựa chọn loại dự án.

But basically, we have programs now from preschool right through university,

Tuy nhiên về cơ bản, chúng tôi hiện nay có các chương trình từ mẫu giáo tới đại học.

with more and more adults starting their own Roots and Shoots groups.

với ngày càng nhiều người trưởng thành khởi động nhóm 'Gốc và Chồi' của riêng họ.

And every group chooses, between them,

Và mỗi nhóm chọn ra, trong số chúng,

three different kinds of project to make this a better world,

3 kiểu dự án khác nhau để xây dựng một thế giới tốt hơn,

recognizing that all these different problems are interconnected

nhận ra rằng tất cả những vấn đề khó khăn này đều liên kết

and impinge on each other.

và tác động lẫn nhau.

So one of their projects will be to help their own human community.

Một trong số các dự án sẽ là để giúp đỡ cộng đồng của riêng họ.

And then, if they're able, they may raise money to help communities

Và sau đó, nếu có khả năng, họ có thể gây quỹ để giúp đỡ các cộng đồng khác

in other parts of the world.

và những khu vực khác trên thế giới.

One of their projects will be to help animals -- not just wildlife,

Một dự án nữa sẽ dùng để giúp các loài động vật - không chỉ là hoang dã.

domestic animals as well.

mà còn là các loài động vật nuôi nữa.

And one of their projects will be to help the environment that we all share.

Dự án còn lại sẽ dùng để trợ giúp môi trường mà chúng ta chia sẻ cùng nhau.

And woven throughout all of this is a message

Và một thông điệp được thêu dệt xuyên suốt những dự án này là

of learning to live in peace and harmony within ourselves,

học cách để sống hòa bình và hòa hợp bên trong bản thân chúng ta,

in our families, in our communities, between nations, between cultures,

trong gia đình, cộng đồng chúng ta, giữa các quốc gia, giữa các nền văn hóa,

between religions and between us and the natural world.

giữa các tôn giáo và giữa chúng ta với thế giới tự nhiên.

We need the natural world. We cannot go on destroying it at the rate we are.

Chúng ta cần thế giới tự nhiên. Chúng ta ko thể tiếp tục phá hủy nó với tốc độ này.

We not do have more than this one planet.

Chúng ta không có hành tinh nào khác ngoài hành tình này.

Just picking one or two of the projects right here in Africa

Chỉ cần chọn ra một hay hai dự án ở ngay tại Châu Phi này

that the Roots and Shoots groups are doing,

mà những nhóm 'Gốc và Chồi' đang thực hiện,

one or two projects only -- in Tanzania, in Uganda, Kenya,

chỉ một hoặc hai dự án -- ở Tanzania, ở Uganda, Kenya,

South Africa, Congo-Brazzaville, Sierra Leone, Cameroon

Nam Châu Phi, Congo-Brazzaville, Sierra Leone, Cameroon

and other groups. And as I say, it's in 97 countries around the world.

và những nhóm khác. Và như tôi đã nói, nó có ở 97 quốc gia trên khắp thế giới.

Of course, they're planting trees. They're growing organic vegetables.

Tất nhiên, họ trồng cây. Họ trồng rau hữu cơ.

They're working in the refugee camps, with chickens

Họ làm việc ở những trại tị nạn, với những con gà

and selling the eggs for a little amount of money,

và bán trứng để có một số tiền nhỏ,

or just using them to feed their families,

hay chỉ là dùng chúng để nuôi sống gia đình,

and feeling a sense of pride and empowerment,

và cảm thấy hãnh diện và có vị thế cao hơn,

because they're no longer helpless and depending on others

Vì không còn bất lực và dựa dẫm người khác

with their vegetables and their chickens.

nhờ vào rau và gà của họ.

It's being used in Uganda

Nó được sử dụng ở Uganda

to give some psychological help to ex-child soldiers.

để mang lại sự hỗ trợ tâm lý cho những binh lính trẻ em trước kia.

Doing projects like this is bringing them out of themselves.

Làm những dự án như thế này giúp chúng vượt ra khỏi bản thân.

Once again, they're useful members of society.

Một lần nữa, họ là những thành viên có ích của xã hội.

We have this program in prisons as well.

Chương trình này cũng có mặt trong nhà tù.

So, there's no time for more Roots and Shoots now.

Không còn thời gian cho 'Gốc và Chồi' nữa.

But -- oh, they're also working on HIV/AIDS.

Nhưng -- à, họ còn làm việc với HIV/AIDS nữa.

That's a very important component of Roots and Shoots,

Đó là một phần quan trọng của 'Gốc và Chồi',

with older kids talking to younger ones.

với những đứa lớn kể cho đám nhỏ hơn nghe.

And unwanted pregnancies and things like that,

Việc có thai ngoài ý muốn và những vấn đề tương tự,

which young people listen to better from other youth, rather than adults.

giới trẻ sẽ lắng nghe tốt hơn từ những người trẻ, hơn là người trưởng thành.

Hope. That's the question I get asked as I'm going around the world:

Hy vọng. Đó là câu hỏi mà tôi đã nhận được khi đi vòng quanh thế giới.

"Jane, you've seen so many terrible things,

"Jane, bà đã thấy rất nhiều điều ghê sợ,

you've seen your chimpanzees decrease in number

bà đã chứng kiến số lượng tinh tinh bị sụt giảm

from about one million, at the turn of the century,

từ khoảng 1 triệu con, vào buổi đầu thế kỷ,

to no more than 150,000 now, and the same with so many other animals.

xuống còn không hơn 150,000 con hiện nay, và tương tự ở nhiều loài động vật khác.

Forests disappearing, deserts where once there was forest.

Rừng đang dần biến mất, sa mạc thay thế chúng.

Do you really have hope?" Well, yes.

Bà thật sự có hy vọng không?" Ồ, có chứ.

You can't come to a conference like TED and not have hope, can you?

Bạn không thể đến một diễn đàn như TED mà không có hy vọng được, đúng không?

And of course, there's hope. One is this amazing human brain.

Và tất nhiên, có hy vọng. Một là trí óc con người đáng kinh ngạc này.

And I mean, think of the technologies.

Và ý tôi, nghĩ về những công nghệ.

And I've just been so thrilled, finally, to come to people talking about compost latrines.

Và tôi đã rất vui mừng khi cuối cùng đã có người nói đến những nhà vệ sinh ủ phân

It's one of my hobbyhorses.

Đó là một trong những đề tài tôi ưa thích.

We just flush all this water down the lavatory, it's terrible.

Chúng ta dội tất cả nước xuống bồn cầu, thật kinh khủng.

And then talking about renewable energy -- desperately important.

Và sau đó là nói đến năng lực tái sinh -- cực kỳ quan trọng.

Do we care about the planet for our children?

Chúng ta có quan tâm về hành tinh của con cái chúng ta không?

How many of us have children or grandchildren, nieces, nephews?

Bao nhiêu người trong chúng ta có con cháu, cháu gái, cháu trai?

Do we care about their future?

Chúng ta có quan tâm đến tương lai của chúng?

And if we care about their future, we, as the elite around the world,

Và nếu quan tâm đến tương lai của chúng, chúng ta -- tầng lớp ưu tú trên thế giới,

we can do something about it. We can make choices as to how we live each day.

chúng ta có thể làm điều gì đó. Chúng ta có thể lựa chọn cách mình sống mỗi ngày.

What we buy. What we wear.

Thứ chúng ta mua. Thứ chúng ta mặc.

And choose to make these choices with the question,

Và chọn những lựa chọn với một câu hỏi,

how will this affect the environment around me?

nó sẽ ảnh hưởng như thế nào đến môi trường xung quanh tôi?

How will it affect the life of my child when he or she grows up?

Nó sẽ ảnh hưởng đến cuộc sống của con tôi khi chúng lớn lên như thế nào?

Or my grandchild, or whatever it is.

Hay cháu tôi, hay bất cứ điều gì.

So the human brain, coupled with the human heart,

Thế nên trí óc, cùng với trái tim con người,

and we join hands around the world.

chúng ta cùng chung tay khắp thế giới.

And that's what TED is helping so well with, and Google who help us,

Và đó là điều mà TED đang giúp sức rất tốt cùng với Google,

and Esri are helping us with mapping in Gombe National Park.

và Esri đang hỗ trợ chúng tôi lập bản đồ vùng Công viên quốc gia Gombe.

All of these technologies we can use.

Tất cả những kỹ thuật chúng ta có thể dùng.

Now let's link them, and it's beginning to happen, isn't it?

Giờ hãy liên kết chúng lại, và nó đang bắt đầu rồi, phải không?

You've heard about it this afternoon. It's beginning to happen.

Các bạn đã nghe về điều đó chiều nay. Nó đang bắt đầu diễn ra.

This change, this change. To see change

Thay đổi, thay đổi. Để nhìn thấy thay đổi

that we must have if we care about the future.

mà chúng ta phải có nếu chúng ta quan tâm đến tương lai.

And the next reason for hope -- nature is amazingly resilient.

Và nguyên nhân tiếp theo để hy vọng -- thiên nhiên có khả năng hồi phục kỳ diệu.

You can take an area that's absolutely destroyed,

Bạn có thể lấy một vùng hoàn toàn bị phá hủy,

with time and perhaps some help it can regenerate.

với thời gian và có thể một chút trợ giúp, nó có thể tái sinh.

And an example is the TACARE program.

Và một thí dụ là chương trình TACARE.

I told you, where a seemingly dead tree stump --

Tôi đã kể cho các bạn, nơi một gốc cây dường như đã chết --

if you stop hacking them for firewood,

nếu bạn ngừng chẻ chúng để lấy củi,

which you don't need to because you have wood lots,

một việc vô nghĩa khi đã có một mảnh rừng.

then in five years you can have a 30-foot tree.

thì trong vòng 5 năm bạn có thể có một cái cây cao 9m

And animals, almost on the brink of extinction,

Và những loài động vật, hầu hết đang trên bờ tuyệt chủng,

can be given a second chance. That's my next book.

có thể có một cơ hội thứ hai. Đó là quyển sách tới của tôi.

It's inspiring. And it brings me to my last category of hope,

Nó truyền cảm hứng. Và nó mang tôi đến với hạng mục cuối cùng của hy vọng,

and we've heard about this so much in the last two days:

và chúng ta đã nghe về điều đó rất nhiều trong hai ngày cuối:

this indomitable human spirit. This determination of people,

tinh thần bất khuất của con người. Sự kiên cường của con người,

the resilience of the human spirit,

sự hồi phục nhanh của tinh thần nhân loại,

So that people who you would think would be battered by poverty,

Thế nên những người mà bạn nghĩ rằng sẽ bị đánh bại bởi nghèo đói,

or disease, or whatever, can pull themselves up out of it,

hay bệnh tật, hay bất kỳ điều gì, có thể tự mình thoát khỏi nó,

sometimes with a helping hand, and take their part in society,

thỉnh thoảng với một sự trợ giúp, và góp sức mình cho xã hội,

and take their part in changing the world.

góp sức mình cho việc thay đổi thế giới.

And just to think of one or two people out of Africa who are just really inspiring.

Và chỉ nghĩ đến một hoặc hai nhân vật thật sự rất truyền cảm hứng từ Châu Phi.

We could make a very long list,

Chúng ta có thể lập một danh sách dài,

but obviously Nelson Mandela, emerging from 17 years

thế nhưng rõ ràng Nelson Mandela, nổi lên từ 17 năm ròng

of hard physical labor, 23 years of imprisonment,

lao động chân tay nặng nhọc, 23 năm ròng bị cầm tù,

with this amazing ability to forgive, so that he could lead his nation

với khả năng tha thứ tuyệt vời, mà ông đã có thể dẫn dắt đất nước

out the evil regime of apartheid without a bloodbath.

thoát khỏi chế độ phân biệt chủng tộc Nam Phi ác độc mà không cần phải đổ máu,

Ken Saro-Wiwa, in Nigeria, who took on the giant oil companies,

Ken Saro-Wiwa, ở Nigeria, người đã đối đầu với những công ty dầu khí khổng lồ,

and although people around the world tried their best, was executed.

đã bị hành quyết, mặc cho cộng đồng thế giới đã cố gắng hết sức có thể.

People like this are so inspirational.

Những nhân vật như thế này thật sự rất truyền cảm hứng.

People like this are the role models we need for young Africans.

Những người như vậy là những tấm gương chúng ta cần cho bạn trẻ ở Châu Phi.

And we need some environmental role models as well,

Chúng ta còn cần những tấm gương về môi trường nữa,

and I've been hearing some of them today.

và hôm nay tôi đã nghe về một số trong họ.

So I'm really grateful for this opportunity to share this message

Thế nên tôi thật sự rất biết ơn cơ hội này để tôi chia sẻ thông điệp này

again, with everyone at TED.

một lần nữa, với mọi người tại TED

And I hope that some of us can get together and talk about some of these things,

Và hi vọng một số trong chúng ta có thể họp và nói về một vài chủ đề trong số này,

especially the Roots and Shoots program.

đặc biệt là về chương trình 'Gốc và Chồi'.

And just a last word on that --

Và điều cuối cùng nữa là --

the young woman who's running this entire conference center,

một phụ nữ trẻ đang chạy khắp khu vực trung tâm hội trường,

I met her today.

Tôi đã gặp cô ấy hôm nay.

She came up so excited, with her certificate. She was [in] Roots and Shoots.

Cô ấy đã rất phấn khích với tấm bằng chứng nhận. Cô ấy đã gia nhập chương trình 'Gốc và Chồi'.

She was in the leadership in Dar es Salaam.

Cô ấy nằm trong ban lãnh đạo tại Dar es Salaam.

She said it's helped her to do what she's doing.

Cô ấy nói rằng nó sẽ giúp cho công việc hiện tại của cô ấy.

And it was very, very exciting for me to meet her

Và tôi cảm thấy cực kỳ vui mừng khi gặp cô ấy,

and see just one example of how young people,

và nhìn thấy rằng đó chỉ là một ví dụ về việc những người trẻ,

when they are empowered, given the opportunity to take action,

một khi họ được trao quyền, trao cơ hội để hành động,

to make the world a better place,

để tạo nên một thế giới tốt đẹp hơn,

truly are our hope for tomorrow.

thực sự là hi vọng của chúng ta về ngày mai

Thank you.

Xin cảm ơn.

(Applause)

(Vỗ tay)