We can reprogram life. How to do it wisely | Juan Enriquez

Translator: Myo Aung Reviewer: sann tint

So, there's an actor called Dustin Hoffman.

Dustin Hoffman ဆိုတဲ့ ရုပ်ရှင် မင်းသား ရှိပါတယ်။

And years ago, he made this movie which some of you may have heard of,

လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ်ပေါင်းများစွာက သူဟာ "The Graduate."ဆိုတဲ့ ရုပ်ရှင်ထဲ

called "The Graduate."

ပါခဲ့တာ သိချင်သိကြမှာပါ။

And there's two key scenes in that movie.

အဲဒီ ရုပ်ရှင်ထဲမှာ အရေးကြီးဆုံး ဇာတ်ခန် နှစ်ခုရှိတယ်။

The first one is the seduction scene.

ပထမ တစ်ခုက မြှူဆွယ်ခန်းပါ။

I'm not going to talk about that tonight.

ဒီနေ့ အဲဒီ အကြောင်း မဆွေးနွေးပါဘူး။

(Laughter)

(ရယ်မောသံများ)

The second scene is where he's taken out by the old guy to the pool,

ဒုတိယ အခန်းထဲမှာ လူကြီး တစ်ယောက်က သူ့ကို ရေကူးကန်ဆီကို ခေါ်ထုတ်သွားတယ်၊

and as a young college graduate, the old guy basically says one word,

ကောလိပ်ဘွဲ့ရ လူငယ်ဖြစ်တဲ့ အဲဒီလူကြီးက စကားလုံး တစ်လုံးကိုသာ ပြောခဲ့တယ်၊

just one word.

စကား တစ်လုံးတည်းပါ။

And of course, all of you know what that word is.

အဲဒီစကားလုံးက ဘာလဲ ခင်ဗျားတို့ အားလုံးသိကြတယ်။

It's "plastics."

အဲဒါက "plastics"ပါပဲ။

(Laughter)

(ရယ်မောသံများ)

And the only problem with that is, it was completely the wrong advice.

ဒါပေမဲ့ ပြဿနာက အဲဒီစကားလုံးဟာ လုံးဝကို မှားနေတဲ့ အကြံပေးချက်ပါပဲ။

(Laughter)

(ရယ်မောသံများ)

Let me tell you why it was so wrong.

အဲဒါ ဘာကြောင့် မှားတာလဲ ရှင်းပြပါရစေ။

The word should have been "silicon."

အဲဒီစကားလုံးက "silicon" ဖြစ်ခဲ့ရမှာ။

And the reason it should have been silicon

silicon ဖြစ်ရန် လိုခဲ့တာရဲ့ အကြောင်းရင်းက

is because the basic patents for semiconductors had already been made,

တပိုင်းလျှပ်ကူးတွေအတွက် အခြေခံအကျဆုံး မူပိုင်ခွင့်တွေကို

had already been filed,

လုပ်ပြီးနေခဲ့လို့ပါ၊

and they were already building them.

တပိုင်းလျှပ်ကူးတွေ ထုတ်လုပ်နေပြီ။

So Silicon Valley was just being built in 1967,

Silicon Valley ဆိုတာကို အဲဒီရုပ်ရှင် ပြလာချိန်၊ ၁၉၆၇ ခုနှစ်ထဲတွင်

when this movie was released.

ဆောက်လုပ်ပြီးခါစပဲ ရှိသေးတယ်။

And the year after the movie was released,

အဲဒီရုပ်ရှင် ထုတ်လုပ်ပြီးတစ်နှစ်ကြာတော့

Intel was founded.

Intel ပေါ်လာတယ်။

So had the graduate heard the right one word,

အဲဒီဘွဲ့ရဟာ မှန်ကန်တဲ့ စကားလုံး တစ်လုံးကိုသာ ကြားခဲ့ရင်၊

maybe he would have ended up onstage -- oh, I don't know --

သူဟာ ဇာတ်စင်ပေါ်ကို တက်နိုင်သူ ဖြစ်ချင် ဖြစ်လာခဲ့မလား မသိပါ၊

maybe with these two.

ဒီမှာ ရှိနိုင်ခဲ့မှာပါ။

(Laughter)

(ရယ်မောသံများ)

So as you're thinking of that,

အဲဒီအကြောင်း စဉ်းစားနေတုန်း၊

let's see what bit of advice we might want to give

ခင်ဗျားတို့ရဲ့ လာမယ့် ဘွဲ့ရဟာ ပလတ်စတိတ်ဘူးတွေကို ရောင်းသူအဖြစ်

so that your next graduate doesn't become a Tupperware salesman.

ဘဝ ပြီးဆုံးသွားမယ့် သူမျိုးဖြစ်မလာရန် ဘယ်လို အကြံပေးသင့်လဲ စဉ်းစားကြရအောင်။

(Laughter)

(ရယ်မောသံများ)

So in 2015, what word of advice would you give people,

အဲဒီတော့ ဒီနေ့ ၂၀၁၅ ခုနှစ်တွင်၊ ကောလိပ် ဘွဲ့ရ တစ်ယောက်ကို ဆွဲထုတ်လျက်

when you took a college graduate out by the pool

စကားလုံး တစ်လုံးတည်းဖြင့် အကြံပေးရန် လိုအပ်ခဲ့ရင်၊

and you said one word, just one word?

ခင်ဗျားတို့ ပြောမယ့် စကားလုံးက ဘာလဲ?

I think the answer would be "lifecode."

ကျွန်တော်စိတ်ထင် "ဘဝကုဒ်" ဖြစ်ပါမယ်။

So what is "lifecode?"

"ဘဝကုဒ်" ဆိုတာဘာလဲ?"

Lifecode is the various ways we have of programming life.

"ဘဝကုဒ်" ဆိုတာ ဘဝကို စီစဉ်ရန် နည်းလမ်းအမျိုးမျိုးပါ။

So instead of programming computers,

ကွန်ပျူတာ ပရိုဂရမ်ကို ပြုစုမယ့်အစား

we're using things to program viruses

ကျွန်ုပ်တို့ဟာ ဗိုင်းရပ်စ်တွေ

or retroviruses or proteins

ရီထရိုဗိုင်းရပ်တွေ သို့မဟုတ် အသားဓာတ်တွေ

or DNA or RNA

သို့မဟုတ် DNA သို့မဟုတ် RNA

or plants or animals, or a whole series of creatures.

အပင်တွေ (သို့) တိရိစ္ဆာန်တွေ အကောင်တွေကို ဖန်တီးနေတယ်။

And as you're thinking about this incredible ability

ကျွန်ုပ်တို့ လုပ်စေလိုကြတဲ့ အရာများကို သက်ရှိအနေနှင့်

to make life do what you want it to do,

စီစဉ်ပေးလိုက်တဲ့ အတိုင်း လုပ်လာစေနိုင်တဲ့

what it's programmed to do,

အစွမ်းအစ အကြောင်းကို စဉ်းစားကြည့်ရင်

what you end up doing

အဲဒီလုပ်ကိုင်မှုရဲ့ နောက်ဆုံးရလဒ်မှာ

is taking what we've been doing for thousands of years,

ကျွန်ုပ်တို့ နှစ်တွေ ထောင်ချီလုပ်ခဲ့ ကြတာမျိုးပဲ ဖြစ်နေပါတယ်၊

which is breeding, changing,

သက်ရှိ ပုံစံအမျိုးမျိုးကို၊

mixing, matching

မွေးမြူခြင်း၊ ပြောင်းလဲခြင်း၊

all kinds of life-forms,

မျိုးစပ်ခြင်း၊ နှိုင်းယှဉ်ရွေးချယ်ခြင်း၊

and we accelerate it.

အရှိန်မြှင့်နေမှု ဖြစ်နေပါတယ်။

And this is not something new.

ပြီးတော့ ဒါအသစ်အဆန်း မဟုတ်ပါ။

This humble mustard weed has been modified

ဒီမုန်ညင်းကို မွမ်းမံပြင်ပေးလိုက်လို့

so that if you change it in one way, you get broccoli.

ပုံစံတစ်မျိုး ပြောင်းလဲပေးလိုက်ရင် ပန်း​ေဂါ်ဖီစိမ််း ရလာပါမယ်။

And if you change it in a second way, you get kale.

နောက်တစ်မျိုး ပြောင်းလဲလိုက်ရင် ကိုက်လန်ကို ရပါမယ်။

And if you change it in a third way,

ဒါမှမဟုတ် တတိယပုံစံနဲ့ ပြောင်းလဲမယ်ဆိုရင်၊

you get cauliflower.

ပန်းကော်ဖီကို ရရှိကြပါမယ်။

So when you go to these all-natural, organic markets,

ဒီတော့ ခင်ဗျားတို့က အဲဒီလို သဘာဝဖြစ် သဘာဝမြေဩဇာသုံး

you're really going to a place

ဈေးကွက်ဆီကို သွားမယ်ဆိုရင်၊

where people have been changing the lifecode of plants for a long time.

အပင်တွေရဲ့ ဘဝကုဒ်ကို လူတွေ အချိန်ကြာစွာ ပြောင်းလဲလာခဲ့တာကို မြင်ကြရပါမယ်။

The difference today,

ဒီနေ့တွင် ကွာခြားချက်က၊

to pick a completely politically neutral term --

နိုင်ငံရေးအရ ကြားနေ အသုံးအနှုန်းကို ရွေးပြောရင်

[Intelligent design]

[ပညာသားပါတဲ့ ဒီဇိုင်း]

(Laughter)

(ရယ်မောသံများ)

We're beginning to practice intelligent design.

ကျွန်ုပ်တို့ ပညာသားပါတဲ့ ဒီဇိုင်းကို သုံးလာကြပါတယ်။

That means that instead of doing this at random

ဒါကို ကျပန်းးသဘောမျိုး လုပ်မယ့်အစား

and seeing what happens over generations,

မျိုးဆက်တွေ ဖြစ်ပျက်မှာကို စောင့်မကြည့်ဘဲ

we're inserting specific genes, we're inserting specific proteins,

ကျွန်ုပ်တို့ဟာ အထူးဗီဇတွေကို၊ အထူးအသားဓာတ်တွေကို ထည့်သွင်းပေးနေကြတယ်၊

and we're changing lifecode for very deliberate purposes.

ဘဝကုဒ်ကို မိမိတို့ရဲ့ ရည်ရွယ်ချက်များနဲ့အညီ ပြောင်းနေကြတယ်။

And that allows us to accelerate how this stuff happens.

ကျွန်ုပ်တို့ဟာ အဲဒီဖြစ်ပျက်မှုကို အရှိန်မြှင့်ပေးနိုင်ကြပါတယ်။

Let me just give you one example.

ဒါကို သာဓက တခုဖြင့် ပြပေးပါရစေ။

Some of you occasionally might think about sex.

ခင်ဗျားတို့ထဲက တချို့တို့ဟာ လိင်အကြောင်းကို စဉ်းစားမိကြမှာပါ။

And we kind of take it for granted how we've changed sex.

ကျွန်ုပ်တို့ဟာ လိင်ကို ပြောင်းလဲနိုင်ပြီ ယူဆနေကြပါတယ်။

So we think it's perfectly normal and natural to change it.

ဒီတော့ လိင်ကို ပြောင်းလဲမှု သဘာဝကျတယ် ပုံမှန်ပဲလို့ ထင်ကြတယ်။

What's happened with sex over time is --

လိင်ကိစ္စဟာ အချိန်ကြာလာရင် ဘာဖြစ်လာလဲ --

normally, sex equals baby, eventually.

ပုံမှန်အားဖြင့်၊ လိင်ဆက်ဆံမှုရဲ့ ရလဒ်က ကလေးပါပဲ။

But in today's world,

ဒါပေမဲ့ ဒီနေ့ ကမ္ဘာမှာကျတော့၊

sex plus pill equals no baby.

လိင်ဆက်ဆံမှုနဲ့ ဆေးပြား ပေါင်းလိုက်တော့ ကလေးမရှိ ဖြစ်လာတယ်။

(Laughter)

(ရယ်မောသံများ)

And again, we think that's perfectly normal and natural,

အဲဒါဟာလဲ ပုံမှန်ပဲ၊ သဘာဝပဲလို့ ကျွန်တော်တို့ ထင်ကြပါတယ်၊

but that has not been the case for most of human history.

ဒါပေမဲ့၊ လူ့သမိုင်း တစ်လျှောက်ထဲတွင် အမြဲတမ်း မဟုတ်ခဲ့ပါ။

And it's not the case for animals.

တိရိစ္ဆာန်များထဲ လုံးဝ မဟုတ်နိုင်။

What it is does is it gives us control,

ကျွန်ုပ်တို့ကို ထိန်းချုပ်ခွင့် ပေးပါတယ်၊

so sex becomes separate from conception.

လိင်ဆက်ဆံမှုဟာ ကလေးရမှုနဲ့ မဆိုင်တော့ပါ။

And as you're thinking of the consequences of that,

ခင်ဗျားတို့က အဲဒါရဲ့ အကျိုးဆက်တွေကို စဉ်းစားနေကြစဉ်၊

then we've been playing with stuff

အဆင့်မြင့်တဲ့အရာတွေနဲ့ စမ်းသပ်တယ်၊

that's a little bit more advanced, like art.

အနုပညာလို အရာကို ဆိုလိုပါတယ်။

Not in the sense of painting and sculpture,

ပန်းချီဆွဲမှု၊ ပန်းပုထုမှု အနုပညာမျိုး မဟုတ်

but in the sense of assisted reproductive technologies.

ထောက်ကူရေး မျိုးပွားရေး နည်းပညာများကို ဆိုလိုတာပါ။

So what are assisted reproductive technologies?

ထောက်ကူရေး မျိုးပွားရေး နည်းပညာများ ဆိုတာ ဘာများလဲ?

Assisted reproductive technologies are things like in vitro fertilization.

ထောက်ကူရေး မျိုးပွားရေး နည်းပညာများဆိုတာ မိခင်ကိုယ်ပ သန္ဓေစပ်ပေးမှုမျိုးပါ။

And when you do in vitro fertilization, there's very good reasons to do it.

ကျွန်ုပ်တို့က မိခင်ကိုယ်ပ သန္ဓေစပ်ပေးမှု ဆီမှာ အကြောင်းရင်းတွေ ရှိပါတယ်။

Sometimes you just can't conceive otherwise.

တခြား ဘယ်လိုနည်းနဲ့မှ သန္ဓေမတည်နိုင်တဲ့ အဖြစ်မျိုး ရှိတတ်တယ်။

But when you do that,

အဲဒီလို လုပ်ကိုင်မှုဟာ

what you’re doing is separating sex, conception, baby.

တကယ်ကျတော့ လိင်ဆက်ဆံမှု၊ သန္ဓေရမှုနဲ့ ကလေးရမှုကို ခွဲခြားပေးမှုပါပဲ။

So you haven't just taken control of when you have a baby,

ဒီလိုနည်းဖြင့် ကျွန်ုပ်တို့ဟာ ကလေးယူမယ့် အချိန်ကိုသာမက၊

you've separated when the baby and where the baby is fertilized.

ကလေးကို သန္ဓေရစေမယ့် အချိန်နဲ့ နေရာကိုပါ ခွဲခြားပစ်လိုက်တာပါ။

So you've separated the baby

ဒီတော့ ကလေးရမှုကို ခန္ဓာကိုယ်နဲ့၎င်း

from the body from the act.

လုပ်မှုနဲ့၎င်း ခြားပစ်လိုက်ကြပါတယ်။

And as you're thinking of other things we've been doing,

ကျွန်ုပ်တို့ စမ်းသပ်လုပ်ကိုင် လာခဲ့ကြတာတွေကို စဉ်းစားကြည့်ရင်၊

think about twins.

အမြွှာများ အကြောင်း စဉ်းစားစရာပါပဲ။

So you can freeze sperm, you can freeze eggs,

သုတ်ကောင်ကို၊ ဥတွေကို ရေခဲထားနိုင်ကြပြီ၊

you can freeze fertilized eggs.

သန္ဓေတည်ဥတွေကို ရေခဲထားနိုင်ကြပါပြီ။

And what does that mean?

အဲဒါက ဘာကို ဆိုလိုပါသလဲ။

Well, that's a good thing if you're a cancer patient.

ကင်ဆာ ရောဂါလူနာအတွက် အဲဒါဟာ သတင်းကောင်းပါ။

You're about to go under chemotherapy or under radiation,

ဓာတုကုသမှု ဒါမှမဟုတ် ရောင်ခြည် ကုသမှု ခံယူသူတွေဟာ

so you save these things.

အဲဒါတွေ သိမ်းဆည်းထားမယ်။

You don't irradiate them.

အဲဒါတွေ ပြပြင်ခြင်း မဟုတ်၊

But if you can save them and you can freeze them,

ကျွန်ုပ်တို့ဟာ အဲဒါကို ရေခဲရိုက် သိမ်းလျက်

and you can have a surrogate mother,

အစားထိုး မိခင်နဲ့ မျိုးပွားယူနိုင်မှာပါ၊

it means that you've decoupled sex from time.

လိင်ကို ကာမစပ်ယှက်မှုနဲ့ ခွဲခြားနိုင်ပါပြီ။

It means you can have twins born -- oh, in 50 years?

ခင်ဗျားဆီမှာ နောက်အနှစ် ၅၀ အတွင်းမှာ အမြွှားပူ မွေးနိုင်သလား?

(Laughter)

(ရယ်မောသံများ)

In a hundred years?

နှစ် တစ်ရာ အတွင်းမှာရော?

Two hundred years?

နှစ် နှစ်ရာအတွင်းမှာရော?

And these are three really profound changes

ခုနက ပြောခဲ့တဲ့ အပြောင်းအလဲ သုံးခုတို့ဟာ

that are not, like, future stuff.

အနာဂတ် အရေး မဟုတ်ကြတော့ပါ။

This is stuff we take for granted today.

ဒီနေ့ကို သေချာပေါက် လုပ်နိုင်တဲ့ အရာများပါ။

So this lifecode stuff turns out to be a superpower.

အဲဒီလိုနည်းဖြင့် ဘဝကုဒ်ဆိုတဲ့ အရာဟာ ဆူပါစွမ်းပကားကြီးပါပဲ။

It turns out to be this incredibly powerful way of changing viruses,

၎င်းဟာ ဗိုင်းရပ်စ်တွေ၊ အပင်တွေနဲ့ တိရိစ္ဆာန်တွေကို

of changing plants, of changing animals,

ပြောင်းလဲနိုင်တဲ့ ထက်မြက်တဲ့ နည်းလမ်းသာမက၊

perhaps even of evolving ourselves.

ကျွန်ုပ်တို့ကိုပါ ဆင့်ကဲ ပြောင်းလဲပစ်နိုင်ပါတယ်။

It's something that Steve Gullans and I have been thinking about for a while.

အဲဒါဟာ Steve Gullans နဲ့ ကျွန်တော် မကြာမီက စဉ်းစားလာတဲ့ အရာမျိုးဖြစ်နိုင်တယ်။

Let's have some risks.

အရဲစွန့် စဉ်းစားကြည့်ပါ။

Like every powerful technology, like electricity, like an automobile,

လျှပ်စစ်၊ မော်တော်ကား၊ ကွန်ပျူတာလို အားကောင်းလှတဲ့ နည်းပညာတွေလိုပဲ

like computers, this stuff potentially can be misused.

ဒီနည်းပညာကိုပါ တလွဲသုံးလို့ ရနိုင်ပါတယ်။

And that scares a lot of people.

အဲဒါက လူတွေ ကြောက်လန့်စေပါတယ်။

And as you apply these technologies,

အဲဒီနည်းပညာတွေကို လက်တွေ့ သုံးရာတွင်၊

you can even turn human beings into chimeras.

လူတွေကို ပဉ္စရူပတွေ အဖြစ်တောင် ပြောင်းနိုင်တယ်။

Remember the Greek myth where you mix animals?

တိရိစ္ဆာန်တွေမျိုးစပ်ခဲ့ပုံ ဂရိ ဒဏ္ဍာရီကို မှတ်မိလား?

Well, some of these treatments

တကယ်ပဲ၊ အဲဒီလို ပြုစုမှုတွေကြောင့်

actually end up changing your blood type.

လူတွေရဲ့ သွေးအမျိုးအစား ပြောင်းလဲ သွားနိုင်တယ်။

Or they'll put male cells in a female body or vice versa,

အဲဒီလို မဟုတ်ဘဲ ကျားဆဲလ်တွေထဲကို အမဆဲလ်တွေ ထည့်တာမျိုး၊

which sounds absolutely horrible

ဘယ်လိုပဲ ထိတ်လန့်စရာ ကောင်းပေမဲ့၊

until you realize, the reason you're doing that

ကင်ဆာကုသဖို့ အရိုးခြင်ဆီကို အစားထိုးဖို့

is you're substituting bone marrow during cancer treatments.

အဲဒီလို လုပ်လို့ ရနိုင်တာ အမှန်ပါပဲ။

So by taking somebody else's bone marrow,

ဒီတော့ တစ်ယောက်ယောက်ရဲ့ အရိုးခြင်ဆီကို ရယူလျက်

you may be changing some fundamental aspects of yourself,

ကျွန်ုပ်တို့ရဲ့ အခြေခံအချက်တချို့ ပြောင်းလဲပစ်နိုင်ပေမဲ့၊

but you're also saving your life.

ကိုယ့်အသက်ကို ကယ်တင်မှုလည်း ဖြစ်ပါတယ်။

And as you're thinking about this stuff,

ဒီလို အကြောင်းအရာတွေကို စဉ်းစားနေကြတဲ့

here's something that happened 20 years ago.

လွန်ခဲ့တဲ့ အနှစ် ၂၀ တုန်းက အဖြစ်ကို ပြောမယ်။

This is Emma Ott.

ဒါက Emma Ott ပါ။

She's a recent college admittee.

သူမကို မကြာမီကပဲ ကောလိပ်မှာ လက်ခံခဲ့ပါတယ်။

She's studying accounting.

သူမ ငွေစာရင်းပညာကို သင်ယူနေပါတယ်။

She played two varsity sports. She graduated as a valedictorian.

သူမဟာ အားကစား နှစ်မျိုးကို လိုက်စားသူပါ။ ကျောင်းမှာ အမှတ်ကောင်းသူပါ။

And that's not particularly extraordinary,

သူမနဲ့ ပတ်သက်လို့ မှတ်သားစရာက

except that she's the first human being born to three parents.

မိဘ သုံးပါးမှ မွေးဖွားခဲ့တဲ့ ပထမဦးဆုံး လူသား ဖြစ်တယ်ဆိုတဲ့ အချက်ပါ။

Why?

ဘာကြောင့်လဲ?

Because she had a deadly mitochondrial disease

သူ့မှာ mitochondrial ရောဂါဆိုး ရှိခဲ့တယ်၊

that she might have inherited.

အဲဒီရောဂါ မျိုးဆက်နိုင်ခဲ့တယ်။

So when you swap out a third person's DNA

အဲဒါနဲ့ တတိယလူ တစ်ယောက်ရဲ့ DNA ကို

and you put it in there,

ယူပြီး သူ့ထဲ အစားထိုး ထည့်ပေးလိုက်ကာ

you save the lives of people.

သူ့အသက်ကို ကယ်တင်ပေးခဲ့ရလို့ပါ။

But you also are doing germline engineering,

မျိုးရိုးဗီဇဆိုင်ရာ ပြုစုမှုကို လုပ်ပေးခြင်းဖြစ်ရာ၊

which means her kids, if she has kids, will be saved

သူမ ကလေးမွေးလာခဲ့သော်၊ ကလေးတွေကိုပါ ကယ်တင်လိုက်ပါပြီ၊

and won't go through this.

သူတို့မှာ အဲဒါ မဖြစ်နိုင်ပါ။

And [their] kids will be saved,

သူတို့ကလေးတွေ၊ မြေးတွေ

and their grandchildren will be saved,

ကယ်တင်ခံလိုက်ကြရပါပြီ၊

and this passes on.

ဆက်ခံနိုင်ကြမှာပါ။

That makes people nervous.

ဒါတွေက လူတွေကို စိတ်ရှုပ်စေပါတယ်။

So 20 years ago, the various authorities said,

လွန်ခဲ့တဲ့ အနှစ် ၂၀ တုန်းက၊ ပညာရှင်များက၊

why don't we study this for a while?

ဒါကို နည်းနည်းလေး လေ့လာကြည့်ရင်ကော?

There are risks to doing stuff, and there are risks to not doing stuff,

အရဲစွန့် လုပ်လိုက်လို့၊ မလုပ်လိုက်လို့ အန္တရာယ်တွေ ရှိခဲ့ပါတယ်၊

because there were a couple dozen people saved by this technology,

ခုနက နည်းပညာနဲ့ ကယ်တင်ပေးနိုင်ခဲ့တဲ့ လူတွေ နှစ်ဒါဇင်လောက် ရှိပါတယ်၊

and then we've been thinking about it for the next 20 years.

အဲဒီနောက် နှစ်ပေါင်း ၂၀ အကြာမှာ အဲဒါကို စဉ်းစားလာခဲ့ကြပါတယ်။

So as we think about it,

အဲဒီလို စဉ်းစားနေခိုက်

as we take the time to say, "Hey, maybe we should have longer studies,

"ဟေး၊ ကျွန်ုပ်တို့ ပိုပြီးအချိန်ယူ စူးစမ်းသင့်တယ်၊

maybe we should do this, maybe we should do that,"

ဒီလိုလုပ်ရင် ဟိုလို လုပ်ရင် ကောင်းမလား" စဉ်းစားတယ်၊

there are consequences to acting, and there are consequences to not acting.

လုပ်လိုက်လို့ ဖြစ်လာမှာ၊ မလုပ်လိုက်လို့ ဖြစ်လာမယ့် အကျိုးဆက်တွေ ရှိတယ်။

Like curing deadly diseases --

သေလုနီး ရောဂါတွေ ကုသမှုလိုပါပဲ --

which, by the way, is completely unnatural.

တကယ်တော့၊ အဲဒါကို လုံးဝကို သဘောမကျတဲ့ နည်းပါ။

It is normal and natural for humans to be felled

လူသားဆိုတာ ပိုလီယို၊ ကျောက် (သို့) အဆုပ်ရောဂါ ကပ်ဘေးကြီးကြောင့်

by massive epidemics of polio, of smallpox, of tuberculosis.

ရောဂါဖြစ် သေဆုံးရခြင်းဟာ ပုံမှန် သဘာဝကျပါတယ်။

When we put vaccines into people, we are putting unnatural things

ကျွန်ုပ်တို့က လူသားရဲ့ ခန္ဓာကိုယ်ထဲကို ကာကွယ်ဆေး ထိုးပေးကြခြင်းဟာ

into their body

သဘာဝကျတဲ့ အရာမဟုတ်ပေမဲ့၊

because we think the benefit outweighs the risk.

ရရှိမယ့် အကျိုးစီးပွားဟာ အန္တရာယ်ထက် သာလွန်နေတယ်လို့ ယုံကြည်ကြလို့ပါ။

Because we've built unnatural plants, unnatural animals,

ကျွန်ုပ်တို့က သဘာဝမကျတဲ့ အပင်တွေ၊ သဘာဝ မကျတဲ့ အကောင်တွေ ပျိုးထောင်ခဲ့လို့၊

we can feed about seven billion people.

လူ ခုနစ်ဘီလီယံကို ကျွေးမွေးနိုင်ကြလို့ပါ။

We can do things like create new life-forms.

ကျွန်ုပ်တို့ဟာ ဘဝပုံစံ အသစ်လို အရာများကို ဖန်တီးနိုင်ကြပါတယ်။

And as you create new life-forms, again, that sounds terribly scary

ကျွန်ုပ်တို့က ဘဝပုံစံအသစ်တွေကို ဖန်တီးလာတာနဲ့အမျှ၊

and terribly bothersome,

ကြောက်စရာ ထိတ်လန့်စရာ ထင်ရပေမဲ့၊

until you realize that those life-forms live on your dining room table.

အဲဒီဘဝပုံစံများ ကျွန်ုပ်တို့ ထမင်းစားရာမှာ ရှိတာကို သဘောတူကြရမှာပါ။

Those flowers you've got on your dining room table --

ညာစာစားတဲ့ စားပွဲပေါ်က ပန်းတွေဆိုပါစို့ --

there's not a lot that's natural about them,

၎င်းတို့ထဲမှာ ဘဘာဝကျတာဆိုလို့ သိပ်မရှိတော့ပါ၊

because people have been breeding the flowers to make this color,

လူတွေက အဲဒီပန်းတွေရဲ့ အရောင်ကို၊ အရွယ်အစားကို၊

to be this size, to last for a week.

တပတ်ကြာခံရန် မျိုးထုတ်ယူခဲ့ကြလို့ပါ။

You don't usually give your loved one wildflowers

အလေ့ကျ ပေါက်တဲ့ ပန်းတွေဟာ အကြာကြီး မခံနိုင်ကြလို့

because they don't last a whole lot of time.

အဲဒါတွေကို လက်ဆောင်အဖြစ် မပေးကြပါဘူး။

What all this does

ဒါတွေအားလုံးက တကယ်တော့

is it flips Darwin completely on his head.

Darwin သီအိုရီကို ပြောင်းပြန် လှန်ပစ်လိုက်တယ်။

See, for four billion years,

နှစ်ပေါင်း လေးဘီလီယံ ကြာလာခဲ့တဲ့အထိ၊

what lived and died on this planet depended on two principles:

ဒီဂြိုဟ်ပေါ်မှာ နေထိုင်သေခဲ့ကြသမျှဟာ မူနှစ်ရပ်ကို နာခံရတယ်-

on natural selection and random mutation.

သဘာဝရဲ့ ရွေးချယ်မှုနဲ့ ကျပန်းပြောင်းလဲမှုကိုပါ။

And so what lived and died, what was structured,

ဒီတော့ အသက်ရှင် သေကြေမှုဟာ ဖွဲ့စည်းတည်ဆောက်မှုဟာ

has now been flipped on its head.

အခုတော့ ဇောက်ထိုး ပြောင်းသွားပါပြီ။

And what we've done

ကျွန်ုပ်တို့ လုပ်တာကျတော့

is created this completely parallel evolutionary system

စင်ပြိုင် ဆင့်ကဲစနစ်ကို တီထွင်ခဲ့ကြကာ ကျွန်ုပ်တို့ဟာ

where we are practicing unnatural selection and non-random mutation.

သဘာဝမကျတဲ့ ရွေးချယ်မှုနဲ့ ကျပန်း မဟုတ်တဲ့ ပြောင်းလဲမှုကို လုပ်နေကြတယ်။

So let me explain these things.

အဲဒါကို ကျွန်တော် ရှင်းပြပါရစေ။

This is natural selection.

ဒါက သဘာဝကျတဲ့ ရွေးချယ်မှုပါ။

This is unnatural selection.

ဒါက သဘာဝမကျတဲ့ ရွေးချယ်မှုပါ။

(Laughter)

(ရယ်မောသံများ)

So what happens with this stuff is,

ဒီတော့ ဒီလိုအရာတွေရဲ့ အစကို ပြောရရင်၊

we started breeding wolves thousands of years ago

ဝံပုလွေတွေကို မျိုးစပ်လာတာ နှစ်ပေါင်းထောင်ချီပါပြီ

in central Asia to turn them into dogs.

အာရှအလယ်မှာ ခွေးများဖြစ်အောင် လုပ်ခဲ့ကြပါတယ်။

And then we started turning them into big dogs

အဲ့နောက် ကြီးမားတဲ့ ခွေးများအဖြစ်၎င်း၊ သေးငယ်တဲ့

and into little dogs.

ခွေးများအဖြစ်၎င်း ပြောင်းလဲလာကြတယ်။

But if you take one of the chihuahuas

Fifth Avenue မှာ သားရေအိတ်ထဲ

you see in the Hermès bags on Fifth Avenue

မြင်ရတဲ့ Chihuahua ဆိုတဲ့ ခွေးကိုယူပြီး

and you let it loose on the African plain,

အာဖရိကကို သွားတဲ့ လေယာဉ်ပေါ်များ တင်ပေးလိုက်ရင်၊

you can watch natural selection happen.

သဘာဝရွေးချယ်မှုကို စောင့်ကြည့်နိုင်မှာပါ။

(Laughter)

(ရယ်မောသံများ)

Few things on Earth are less natural than a cornfield.

ကမ္ဘာကြီးပေါ်မှာ ပြောင်းခင်းလောက် သဘာဝ မကျတဲ့ အရာ နည်းပါတယ်။

You will never, under any scenario, walk through a virgin forest

ကျွန်ုပ်တို့ဟာ၊ ဘယ်လိုနည်းနဲ့မှ၊ သဘာဝ သစ်တောထဲ လမ်းလျှောက်သွားရင်၊

and see the same plant growing in orderly rows

တစ်မျိုးတည်းသော အပင်တွေ အတန်းလိုက် ပေါက်နေတာကို

at the same time,

တခြားအပင်တွေ ရှိနေတာကို

nothing else living there.

မြင်တွေ့ဖို့ မလွယ်ပါ။

When you do a cornfield,

ပြောင်းခင်း ဆိုရင်

you're selecting what lives and what dies.

ဘာတွေ ရှိရမယ်၊ ဘာတွေ သေရမယ်ဆိုတာ ရွေးတာပါ။

And you're doing that through unnatural selection.

သဘာဝမကျတဲ့ ရွေးချယ်နည်းနဲ့ အဲဒီလို ရွေးတားပါ။

It's the same with a wheat field, it's the same with a rice field.

ဂျုံခင်းကိုပဲ ယူကြည့်မလား၊ စပါးခင်းကို ယူကြည့်မလား၊ အတူတူပါပဲ။

It's the same with a city, it's the same with a suburb.

မြို့တွေကို ယူကြည့်၊ ဆင်ခြေဖုံး ဒေသကို ယူကြည့် တူမှာပါ။

In fact, half the surface of Earth

တကယ်တော့ ကမ္ဘာကြီးမျက်နှာပြင် တစ်ဝက်ကို

has been unnaturally engineered

သဘာဝဆန့်ကျင် စီမံပြုစုထားရာ

so that what lives and what dies there is what we want,

အဲဒီမှာ ဘာတွေ သေရမယ်၊ ဘာတွေ အသက်ရှင်ရမယ် ဆိုတာကို၊

which is the reason why you don't have grizzly bears

ကျွန်ုပ်တို့က ဆုံးဖြတ်ကြတာပါ၊ အဲဒါကြောင့်မို့လို့

walking through downtown Manhattan.

Manhattan မှာ ဝက်ဝံကို မတွေ့နိုင်တာပါ။

How about this random mutation stuff?

ဒီလို ကျပန်း ပြောင်းလဲမှု ကျတော့ကော?

Well, this is random mutation.

ဒါဟာ ကျပန်းပြောင်းမှုပါ။

This is Antonio Alfonseca.

ဒါက Antonio Alfonseca ပါ။

He's otherwise known as the Octopus, his nickname.

သူရဲ့ အများသိ နောက်အမည် တစ်ခု အမည်ပြောင်က Octopus ပါ။

He was the Relief Pitcher of the Year in 2000.

သူဟာ 2000 တုန်းက နာမည်အကြီးဆုံး စပစ်ပေးသူပါ။

And he had a random mutation that gave him six fingers

သူ့ဆီမှာ ကျပန်းပြောင်းလဲမှုကြောင့် လက်တိုင်းမှာ လက်ချောင်း

on each hand,

ခြောက်ချောင်းဆီ ရှိခဲ့တာပါ။

which turns out to be really useful if you're a pitcher.

စပစ်ပေးသူအတွက် သိပ်ကို အသုံးဝင်မှန်း တွေ့လာခဲ့ရတယ်။

(Laughter)

(ရယ်မောသံများ)

How about non-random mutation?

ကျပန်းမဟုတ်တဲ့ အပြောင်းအလဲကော?

A non-random mutation is beer.

ဘီယာ ဆိုရင် ကျပန်းးမဟုတ်တဲ့ အပြောင်းအလဲပါ။

It's wine. It's yogurt.

ဝိုင်အရက်၊ ဒိန်ချဉ်ဟာ အဲဒါမျိုးပါ။

How many times have you walked through the forest

တောထဲ သွားရင် ခင်ဗျားတို့ဟာ သဘာဝကျတဲ့ ဒိန်ခဲတွေကို

and found all-natural cheese?

ဘယ်နှစ်ကြိမ်များ တွေ့ခဲ့ဘူးကြလဲ?

Or all-natural yogurt?

သဘာဝကျတဲ့ ဒိန်ချဉ်ကိုရော?

So we've been engineering this stuff.

ဒါတွေကျွန်တော်တို့ တီထွင်လာခဲ့ကြတာပါ။

Now, the interesting thing is,

စိတ်ဝင်စားစရာ ကောင်းတာက

we get to know the stuff better.

အဲဒါတွေ ကောင်းမွန်စွာ သိရန်လိုတယ်။

We found one of the single most powerful gene-editing instruments,

ဒိန်ချဉ်အတွင်းမှာ ရှာတွေ့လိုက်တဲ့ CRISPR ဆိုတဲ့ အရာဟာ သိပ်ကို အားကောင်းတဲ့

CRISPR, inside yogurt.

ဗီဇပြုပြင်တီထွင်ရေး ကိရိယာပါ။

And as we start engineering cells,

ဆဲလ်တွေကို နည်းပညာဖြင့် ပြုစုမွမ်းမံလာကြရာ

we're producing eight out of the top 10 pharmaceutical products,

အဆစ်ရောင်နာကို ကုသရန် သုံးတဲ့ အရောင်းရတွင်ဆုံး ဆေးဖြစ်တဲ့

including the stuff that you use to treat arthritis,

Humira အပါအဝင် ဆေးဝါး ၁၀ မျိုးထဲက အနည်းဆုံး ၈ ခုကို၊

which is the number one best-selling drug, Humira.

ထုတ်လုပ်ပေးလာနိုင်ခဲ့ကြပါတယ်။

So this lifecode stuff.

အဲဒါကြောင့် ဘဝကုဒ်ဖြစ်လာတာပါ။

It really is a superpower.

တကယ့်ကို ဆူပါစွမ်းထက်ပါတယ်။

It really is a way of programming stuff,

တကယ့်ကို ပြုစုလို့ ရနိုင်တဲ့ နည်းလမ်းပါ၊

and there's nothing that's going to change us

ဘဝကုဒ်ထက်ကို ကျွန်တော်တို့ ဘဝကို ပိုပြောင်းလဲနိုင်တဲ့

more than this lifecode.

တခြား အရာရယ်လို့ မရှိနိုင်ပါ။

So as you're thinking of lifecode,

ဘဝကုဒ် အကြောင်းကို စဉ်းစားကြပြီဆိုရင်၊

let's think of five principles

ကျွန်ုပ်တို့အား လမ်းညွှန်စတင်ရန်

as to how we start guiding,

အခြေခံမူ ငါးရပ်ကို ချပြပေးကာ

and I'd love you to give me more.

ကျွန်တော် နောက်တစ်ခုကိုပေးမယ်။

So, principle number one:

ကောင်းပြီ၊ အခြေခံမူ နံပါတ်တစ်-

we have to take responsibility for this stuff.

ကျွန်တော်တို့ဟာ ဒီအရာအတွက် တာဝန်ယူကြရပါမယ်။

The reason we have to take responsibility

ကျွန်တော်တို့ဟာ အဲဒါကို တာဝန်ယူ လုပ်သူဖြစ်တော့

is because we're in charge.

အဲဒါ့ တာဝန်ယူရန် လိုအပ်တယ်။

These aren't random mutations.

ဒါတွေဟာ ကျပန်းပြောင်းလဲမှု မဟုတ်ကြပါ။

This is what we are doing, what we are choosing.

ကျွန်ုပ်တို့က လုပ်ကိုင်ကြကာ ရွေးကြတာပါ။

It's not, "Stuff happened."

"ဖြစ်ပျက်ခဲ့တဲ့ အရာ" လုံးဝ မဟုတ်ပါ။

It didn't happen at random.

ကျပန်းးသဘောမျိုး ဖြစ်မလာခဲ့ပါ။

It didn't come down by a verdict of somebody else.

တစ်ယောက်ယောက်ရဲ့ အမိန့်ဖြင့် ကျဆင်းလာခဲ့တာ မဟုတ်ပါ။

We engineer this stuff,

ကျွန်ုပ်တို့က တီထွင်ပြုစုခဲ့ကြရာ၊

and it's the Pottery Barn rule: you break it, you own it.

Pottery Barn ရဲ့ စည်းနဲ့အညီ ကိုယ့်ကြောင့် ကျိုးရင် ကိုယ်တာဝန်ပေါ့။

Principle number two:

အခြေခံမူ နှစ်-

we have to recognize and celebrate diversity in this stuff.

ဒီအရာထဲက မတူကွဲပြားမှုကို ကျွန်ုပ်တို့ အသိအမှတ်ပြု ဂုဏ်ယူကြရမယ်။

There have been at least 33 versions of hominids

ကျောက်ခေတ်လူသားတွေဟာ ကျွန်ုပ်တို့ ကမ္ဘာပေါ်မှာ နေထိုင်ခဲ့ကြတာ

that have walked around this Earth.

၃၃ မျိုး ရှိခဲ့ကြပါတယ်။

Most all of them went extinct except us.

အားလုံးနီးပါးဟာ၊ ကျွန်ုပ်တို့မှအပ၊ မရှိကြတော့ပါ။

But the normal and natural state of this Earth

ဒီကမ္ဘာကြီးမှာ လူသား မျိုးနွယ် အများအပြားတို့

is we have various versions of humans walking around at the same time,

တချိန်တည်းမှာ ပြိုင်တူ နေထိုင်ကျင်လည် ကြတယ်ဆိုတာဟာ သဘာဝကျတဲ့ အချက်ပါပဲ၊

which is why most of us have some Neanderthal in us.

ဒါကြောင့် အများစုထဲမှာ Neanderthal တွေလည်း ရှိတယ်၊

Some of us have some Denisova in us.

တချို့ထဲမှာကျတော့ Denisova တစိတ်ပါရှိနိုင်တယ်။

And some in Washington have a lot more of it.

ဝါရှင်တန်မှ လူအချို့ထဲ အများကြီး ပါနိုင်ပါသေးတယ်။

(Laughter)

(ရယ်မောသံများ)

Principle number three:

အခြေခံမူ သုံး-

we have to respect other people's choices.

အခြားသူရဲ့ရွေးချယ်မှုကို လေးစားရမယ်။

Some people will choose to never alter.

အချို့တို့က ဘယ်တော့မှ မပြောင်းလဲရန် ရွေးကြမယ်။

Some people will choose to alter all.

တချို့က အားလုံးပြောင်းလဲရန် ရွေးကြမယ်။

Some people will choose to alter plants but not animals.

တချို့က အပင်တွေ ပြောင်းမယ်၊ အကောင်တွေ မပြောင်းရွေးကြမယ်။

Some people will choose to alter themselves.

တချို့က သူတို့ကို ပြောင်းရန် ရွေးနိုင်တယ်။

Some people will choose to evolve themselves.

တချို့က သူတို့ကို ဆင့်ကဲပြောင်းရန် ရွေးကြမယ်။

Diversity is not a bad thing,

မတူကွဲပြားမှုဟာ မဆိုးပါဘူး။

because even though we think of humans as very diverse,

လူသားတွေ မျိုးစုံလျက် မတူကွဲပြားတာကို ဆန်းစစ်ကြည့်ရင်

we came so close to extinction

မျိုးတုံးလုနီးအခြေအနေမျိုး ရင်ဆိုင်ခဲ့ရကာ၊

that all of us descend from a single African mother

ကျွန်တော်တို့ အားလုံးဟာ တစ်ခုတည်းသာ အာဖရိက မိခင်ကြီးထံမှ

and the consequence of that

ဆင်းသက်မှုရဲ့ အကျိုးဆက်အရ

is there's more genetic diversity in 55 African chimpanzees

လူသား ခုနစ်ဘီလီယံတွေ အကြားက ကွဲပြားမှုတွေဟာ အာဖရိက

than there are in seven billion humans.

မျောက်ဝံ ၅၅ အကြား ကွဲပြားမှုထက်နည်းတယ်။

Principle number four:

အခြေခံမူ လေး-

we should take about a quarter of the Earth

ကမ္ဘာကြီးရဲ့ လေးပုံတစ်ပုံကို ခွဲထားလျက်

and only let Darwin run the show there.

အဲဒီထဲမှာသာ Darwin ရဲ့ ပြပွဲကို ခွင့်ပြုရပါမယ်။

It doesn't have to be contiguous,

အဲဒါထိစပ်နေရန် မလိုပါ။

doesn't have to all be tied together.

အားလုံး ချိတ်တွဲနေရန်လည်း မလိုပါ။

It should be part in the oceans, part on land.

သမုဒ္ဒရာရဲ့ တစိတ် ကုန်းမြေ တစိတ် ဖြစ်နိုင်တယ်။

But we should not run every evolutionary decision on this planet.

ဆင့်ကဲဖြစ်စဉ်ရဲ့ ဆုံးဖြတ်ချက်တိုင်းကို ဒီဂြိုဟ်မှာ ခွင့်မပြုသင့်ပါ။

We want to have our evolutionary system running.

ကိုယ်ပိုင် ဆင့်ကဲစနစ်ကို ခွင့်ပြုသင့်ပါတယ်။

We want to have Darwin's evolutionary system running.

ကျွန်တော်တို့ Darwin ရဲ့ ဆင့်ကဲဖြစ်စဉ် လည်ပတ်စေသင့်တယ်၊

And it's just really important to have these two things running in parallel

တကယ် အရေးကြီးဆုံးအချက်က အဲဒီစနစ် နှစ်ခု စင်ပြိုင်လျက် လည်ပတ်နေရန်နဲ့

and not overwhelm evolution.

ဆင့်ကဲဖြစ်စဉ် လွှမ်းမခြုံရပါ။

(Applause)

(လက်ခုပ်တီးသံများ)

Last thing I'll say.

ကနောက်ဆုံး ပြောချင်တာက။

This is the single most exciting adventure human beings have been on.

ဒါဟာဖြင့် လူသား လုပ်ကိုင်ခဲ့တဲ့ စိတ်လှုပ်ရှားစရာ စွန့်စားမှုပါပဲ။

This is the single greatest superpower humans have ever had.

ဒါဟာဖြင့် လူသားတို့ ပိုင်ဆိုင်ခဲ့တဲ့ထဲက အကြီးမားဆုံး စွမ်းပကားပါ။

It would be a crime for you not to participate in this stuff

အဲဒါကို ကြောက်ရွံ့နေလို့၊ အဲဒါ မမြင်ချင် ပုန်းကွယ်ချင်လို့၊

because you're scared of it,

အဲဒီထဲ ခင်ဗျားတို့ မပါဝင်ရင်၊

because you're hiding from it.

ရာဇဝတ်မှုကြီးကို ကျူးလွန်မိပါမယ်။

You can participate in the ethics. You can participate in the politics.

ခင်ဗျားတို့ဟာ လူ့ကျင့်ဝတ် ကိစ္စများထဲ နိုင်ငံရေးထဲ ပါဝင်နိုင်ကြပါတယ်။

You can participate in the business.

ခင်ဗျားတို့ လုပ်ငန်းထဲ ပါဝင်နိုင်တယ်

You can participate in just thinking about where medicine is going,

ဆေးပညာ ဘယ်ဆီ ဦးတည်နေတာ စက်မှုလုပ်ငန်းတွေ ဘယ်ဆီ သွားနေတာ၊ ကမ္ဘာကို

where industry is going,

ဘယ်ဆီ ခေါ်သွားမလဲထဲမှာ

where we're going to take the world.

ခင်ဗျားတို့ ပါလက်တွဲဝင်နိုင်ကြပါတယ်။

It would be a crime for all of us

တစ်ယောက်ယောက်က ရေကူးကန်နားမှာ ပေါ်လာကာ

not to be aware when somebody shows up at a swimming pool

စကားလုံး တစ်လုံးကို၊ တခုတည်းသော စကားလုံးကို၊

and says one word, just one word,

"ဘဝကုဒ်" လို့ ပြောလိုက်တာကို ခင်ဗျားတို့ မကြားမိကြဘူး၊

if you don't listen if that word is "lifecode."

မသိနားမလည်ကြဘူးဆိုရင် ရာဇဝတ်ကျူးလွန်မှု ဖြစ်ပါမယ်။

Thank you very much.

အထူး ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။

(Applause)

(လက်ခုပ်တီးသံများ)