Why we need the explorers | Brian Cox

Translator: Gereltuya Erdenejargal Reviewer: Oyun-Erdene Namsrai

We live in difficult and challenging

Бид эдийн засгийн их

economic times, of course.

өрсөлдөөнтэй цаг үед амьдарч байна.

And one of the first victims

Тогтворгүй эдийн засгийн үе дэх

of difficult economic times,

номер нэг золиос миний бодлоор бол,

I think, is public spending of any kind,

бүх төрлийн, тэр тусмаа яг энэ

but certainly in the firing line at the moment

шийдвэрлэх мөчид бол сониуч зангаар

is public spending for science,

хөтлөгдсөн шинжлэх ухаан

and particularly curiosity-led science

буюу нээлтийн шинжлэх ухаанд

and exploration.

зарцуулах төсвийн зарцуулалт юм.

So I want to try and convince you in about 15 minutes

Энэ 15 минутад би та бүхнийг

that that's a ridiculous

ингэх нь үнэхээр бодлогогүй

and ludicrous thing to do.

алхам гэж ятгаж ухуулах гэсэн юм.

But I think to set the scene,

Орчныг бүрдүүлэхийн тулд дараагийн

I want to show -- the next slide is not my attempt

миний үзүүлэх гэж байгаа слайд бол TED-ийн түүхэн дэх

to show the worst TED slide in the history of TED,

хамгийн муу слайдыг тодруулах гээгүй,

but it is a bit of a mess.

тэхдээ жаахан замбараагүй л дээ.

(Laughter)

(..инээд..)

But actually, it's not my fault; it's from the Guardian newspaper.

Тэхдээ энэ миний буруу биш, "Гуардиан" сониных.

And it's actually a beautiful demonstration

Энэ бол шинжлэх ухаан хэр өртөг ихтэй

of how much science costs.

болохыг харуулсан үзүүлэн юм.

Because, if I'm going to make the case

Танин мэдэхүйн шинжлэх ухаанд

for continuing to spend on curiosity-driven science and exploration,

төсөвлөхөө үргэлжлүүл гэхийн тулд би

I should tell you how much it costs.

энэ хэр үнэтэй байхыг харуулах хэрэгтэй.

So this is a game called "spot the science budgets."

Энэ бол "Шинжлэх ухааны төсвийг ол" гэдэг тоглоом.

This is the U.K. government spend.

Энэ бол Их Британы төсөв.

You see there, it's about 620 billion a year.

Таны харж байгаачлан, жилд 620 тэрбум.

The science budget is actually --

Шинжлэх ухааны төсөв нь

if you look to your left, there's a purple set of blobs

зүүн тийш харвал, хөх ягаан болон

and then yellow set of blobs.

шараар тодруулсан тойргууд байна..

And it's one of the yellow set of blobs

Тэр том шарыг хүрээлсэн

around the big yellow blob.

жижиг шаруудын нэг нь.

It's about 3.3 billion pounds per year

620 тэрбумаас ойролцоогоор

out of 620 billion.

3.3 тэрбум нь.

That funds everything in the U.K.

Энэ нь бүгдийг оруулсан төсөв.

from medical research, space exploration,

Анагаахын судалгаа, сансрын судалгаа, миний ажилладаг

where I work, at CERN in Geneva, particle physics,

Женев дэх Европын Цөмийн Судалгааны Төв дэх

engineering, even arts and humanities,

атомын физик, инженер, бүр урлаг, хүмүүнлэг

funded from the science budget,

бүгд энэ зүүн талын улбар шарыг тойрсон

which is that 3.3 billion, that little, tiny yellow blob

3.3 тэрбумын жижиг шараас

around the orange blob at the top left of the screen.

төсөвлөгдөж байгаа юм.

So that's what we're arguing about.

Энэ л бидний маргаад байгаа зүйл.

That percentage, by the way, is about the same

Харьцангуй хувь нь хэлэхэд,

in the U.S. and Germany and France.

АНУ, Герман, Францад ер нь л адил.

R&D in total in the economy,

Дотоодын Нийт Бүтээгдэхүүний

publicly funded, is about

0.6 хувь нь улсаас төсөвтэй

0.6 percent of GDP.

судалгаа шинжилгээнд.

So that's what we're arguing about.

Энэ л бидний маргаад байгаа зүйл.

The first thing I want to say,

"Нарны аймгийн гайхамшигууд"-аас иш татаж

and this is straight from "Wonders of the Solar System,"

миний эхний хэлэх зүйл бол

is that our exploration of the solar system and the universe

нарны аймаг, огторгуйн судалгаа бидэнд

has shown us that it is indescribably beautiful.

үүний дүрслэшгүй үзэсгэлэнтэйг харуулсан.

This is a picture that actually was sent back

"Нарны аймгийн гайхамшигууд"-ын зургийг авч

by the Cassini space probe around Saturn,

дууссаны дараа "Кассини" огторгуйн дурангаас

after we'd finished filming "Wonders of the Solar System."

энэ зургийг Санчир гаригийн орбитоос илгээсэн юм.

So it isn't in the series.

Тиймээс энэ зураг цувралд ороогүй.

It's of the moon Enceladus.

Энэ бол дагуул Энкеладус.

So that big sweeping, white

Булан дахь том цагаан бөмбөлөг нь

sphere in the corner is Saturn,

Санчир гариг, зургийн

which is actually in the background of the picture.

арын фонн-д гарсан байна.

And that crescent there is the moon Enceladus,

Тэр хагас сар бол дагуул Энкеладус.

which is about as big as the British Isles.

Томоороо Британи арал шиг,

It's about 500 kilometers in diameter.

500 км диаметртэй.

So, tiny moon.

Жижигхэн дагуул.

What's fascinating and beautiful ...

Сэтгэл хөдлөм, үзэсгэлэнтэй нь гэвэл...

this an unprocessed picture, by the way, I should say,

Энэ засаж янзлаагүй зураг л даа.

it's black and white, straight from Saturnian orbit.

Хар цагаанаараа Санчирын орбитоос

What's beautiful is, you can probably see on the limb there

шууд ирсэн. Үзэсгэлэнтэй нь гэвэл

some faint, sort of,

тэр буланд манан шиг

wisps of almost smoke

утаархаг зүйл

rising up from the limb.

урган гарч байна. Үүнийг

This is how we visualize that in "Wonders of the Solar System."

"Нарны аймгийн гайхамшигууд"-д бид дүрсэлсэн нь.

It's a beautiful graphic.

Үнэхээр үзүүштэй график л даа.

What we found out were that those faint wisps

Биднийхээр бол энэхүү

are actually fountains of ice

мананцар нь бяцхан дагуулаас оргилон

rising up from the surface of this tiny moon.

гарах мөсөн оргилуур юм.

That's fascinating and beautiful in itself,

Зүгээр харахад л гайхалтай.

but we think that the mechanism

Эдгээр оргилууруудыг

for powering those fountains

шахах механизм нь гадаргуугийнхаа

requires there to be lakes of liquid water

доор шингэн ус байхыг

beneath the surface of this moon.

шаардна гэж бид бодож байгаа юм.

And what's important about that

Энэ юу нь чухал вэ гэвэл,

is that, on our planet, on Earth,

дэлхий дээр бид хаана л

wherever we find liquid water,

шингэн ус олно, амьд бие

we find life.

хамт олддог. Тиймээс ч

So, to find strong evidence

1200 сая км тэртээх дагуулын

of liquid, pools of liquid, beneath the surface of a moon

гадарга доор шингэн,

750 million miles away from the Earth

бүр ихээхэн хэмжээний

is really quite astounding.

шингэн олно гэдэг гайхалтай хэрэг.

So what we're saying, essentially,

Тэгээд хэлэхэд магадгүй энэ нарны аймаг дахь

is maybe that's a habitat for life in the solar system.

амьдрал байж болох бас нэг газар ч юм бил үү.

Well, let me just say, that was a graphic. I just want to show this picture.

Саяынх график байсан. Харин одоо энийг харцгаая.

That's one more picture of Enceladus.

Энкеладусын бас нэг зураг.

This is when Cassini flew beneath Enceladus.

Энэ Кассини Энкеладус руу ойртож байгаа нь.

So it made a very low pass,

Маш ойрхон өнгөрсөн,

just a few hundred kilometers above the surface.

гадаргаас дээш хэдхэн зуун км-т.

And so this, again, a real picture of the ice fountains rising up into space,

Энд дахиад мөсөн оргилуур огторгуй руу оргилж

absolutely beautiful.

байгаа нь, яах аргагүй маш үзэсгэлэнтэй.

But that's not the prime candidate for life in the solar system.

Гэхдээ энэ амьдрал оршиж болох хамгийн тохиромжтой

That's probably this place,

нэр дэвшигч биш ээ. Хамгийн тохиромжтой нь

which is a moon of Jupiter, Europa.

Бархасбадийн дагуул Европа юм.

And again, we had to fly to the Jovian system

Энэ дагуул нь зүгээр нэг үхмэл чулуун

to get any sense that this moon, as most moons,

бөмбөгнөөс илүү гэдгийг ойлгохийн тулд

was anything other than a dead ball of rock.

Бархасбадийн аймаг руу нисцгээе.

It's actually an ice moon.

Энэ үнэндээ мөсөн дагуул юм.

So what you're looking at is the surface of the moon Europa,

Таны харж буй зүйл бол Европагийн зузаан мөсөөр

which is a thick sheet of ice, probably a hundred kilometers thick.

бүрхэгдсэн гадарга юм. Магадгүй 100 км зузаан.

But by measuring the way that

Бархасбадийн соронзон оронтой

Europa interacts

Европа хэрхэн харилцаж байгааг

with the magnetic field of Jupiter,

хэмжиж болон мөсний цуурлууд

and looking at how those cracks in the ice

хэрхэн нүүж байгааг ажиглаад бид

that you can see there on that graphic move around,

Европагийн нийт гадаргыг шингэн далай

we've inferred very strongly

бүрхэж байна гэж мэдүүлээд

that there's an ocean of liquid surrounding

байгаа юм. Тэгэхээр мөсний доогуур

the entire surface of Europa.

нийт гадаргыг бүрхээд шингэн

So below the ice, there's an ocean of liquid around the whole moon.

далай байгаа. Бидний бодлоор

It could be hundreds of kilometers deep, we think.

энэ нь зуу зуун км гүн.

We think it's saltwater, and that would mean that

давстай ус. Тэхээр Бархасбадийн энэ

there's more water on that moon of Jupiter

дагуул дээр дэлхий дээрх бүх далайг

than there is in all the oceans of the Earth combined.

нийлүүлсэнээс ч их ус байна гэсэн үг.

So that place, a little moon around Jupiter,

Тэгэхээр Бархасбадийн энэхүү бяцхан

is probably the prime candidate

дагуул нь дэлхийгээс өөр газарт

for finding life on a moon

амьдрал олоход хамгийн боломжит

or a body outside the Earth, that we know of.

нэр дэвшигч газар нь юм.

Tremendous and beautiful discovery.

Гайхалтай нээлт.

Our exploration of the solar system

Нарны аймгийг судлах бидний судалгаа

has taught us that the solar system is beautiful.

нарны аймаг хичнээн үзэсгэлэнтэй болохыг харуулсан.

It may also have pointed the way to answering

Энэ нь мөн асууж болох хамгийн том

one of the most profound questions that you can possibly ask,

асуулт болох "Бид огторгуйд ганцаараа юу?"

which is: "Are we alone in the universe?"

асуултын хариу руу хөтөлнө.

Is there any other use to exploration and science,

Сансар огторгуйн судалгаанд

other than just a sense of wonder?

танин мэдэхүйгээс өөр ач холбогдол бий юу?

Well, there is.

-Байлгүй яахав.

This is a very famous picture

1968 оны 12-р сарын 24-н дэх,

taken, actually, on my first Christmas Eve,

Зул сарын өмнө орой, намайг 8 сартай байхад

December 24th, 1968,

авагдсан нэгэн маш

when I was about eight months old.

алдартай зураг байдаг.

It was taken by Apollo 8

Энэ бол Аполо 8 сарыг

as it went around the back of the moon.

араар нь тойрч байхдаа авсан зураг.

Earthrise from Apollo 8.

Аполо 8 дээрээс дэлхий мандахыг

A famous picture; many people have said that it's the picture

харж байна. Маш алдартай зураг.

that saved 1968,

Олон хүмүүс хэлэхдээ Вьетнамын дайн,

which was a turbulent year --

Парис дахь оюутны бослого

the student riots in Paris,

гээд үймээнт 1968 оныг

the height of the Vietnam War.

аварсан зураг гэж ярьдаг.

The reason many people think that about this picture,

Олон хүмүүс энийг хэлсэн. Аль Гор ч бас

and Al Gore has said it many times, actually, on the stage at TED,

TED-ийн тайзан дээр олон удаа хэлсэн,

is that this picture, arguably, was

энэ зураг бол хүрээлэн буй орчныг

the beginning of the environmental movement.

хамгаалах хөдөлгөөний эхлэл болсон.

Because, for the first time,

Учир нь, анх удаагаа бид

we saw our world,

дэлхийгээ хатуу, хөдлөшгүй,

not as a solid, immovable,

бусниулашгүй газар биш, харин

kind of indestructible place,

огторгуйн гүн харанхуйн дунд

but as a very small, fragile-looking world

арай л гэж үзэгдэх маш жижиг,

just hanging against the blackness of space.

эмзэг гариг гэдгээр харсан.

What's also not often said

Аполо програмын тухайд нэг их

about the space exploration, about the Apollo program,

яригддаггүй бас нэг зүйл бол

is the economic contribution it made.

үүнээс үүдэлтэй эдийн засгийн нөлөө юм.

I mean while you can make arguments that it was wonderful

Програм хичнээн гайхалтай амжилт

and a tremendous achievement

авчирсан, иймэрхүү олон

and delivered pictures like this,

зурагнуудыг явуулсан ч гэсэн

it cost a lot, didn't it?

энэ их үнээр хийгдсэн.

Well, actually, many studies have been done

Апологийн эдийн засгийн

about the economic effectiveness,

ашиг нөлөөний талаар үнэндээ

the economic impact of Apollo.

их олон судалгаа хийгдсэн байдаг л даа.

The biggest one was in 1975 by Chase Econometrics.

Хамгийн том нь гэвэл 1975 оны

And it showed that for every $1 spent on Apollo,

"Чейс Эконометрикс"-ээс хийсэн нь. Судалгаагаар

14 came back into the U.S. economy.

Аполо-д зарцуулсан 1 доллар бүр АНУ-ын

So the Apollo program paid for itself

эдийн засагт 14 дахин нугарсан ашгийг авч ирсэн.

in inspiration,

Тэгэхээр Аполо програм урам зоригоор,

in engineering, achievement

инженерчиллээр, амжилтаар,

and, I think, in inspiring young scientists and engineers

залуу эрдэмтэдийг зоригжуулснаараа

14 times over.

14 нугарсан ашигаар зардлаа нөхсөн.

So exploration can pay for itself.

Танин мэдэхүй үнэхээр зардлаа нөхдөг.

What about scientific discovery?

Шинжлэх ухааны нээлтийн талаар юу гэх вэ?

What about driving innovation?

Технологийн шинэчлэлийг юу гэх вэ?

Well, this looks like a picture of virtually nothing.

Эхлээд харахад энэ зураг юу ч биш юм шиг

What it is, is a picture of the spectrum

харагдана. Энэ бол устөрөгчийн

of hydrogen.

спектрийн зураг юм.

See, back in the 1880s, 1890s,

1880-90 оны үед олон

many scientists, many observers,

эрдэмтэн, ажиглаачид атомоос

looked at the light given off from atoms.

цацрах гэрлийг харсан байна.

And they saw strange pictures like this.

Тэдний харсан нь энэ хачин зураг шиг.

What you're seeing when you put it through a prism

Устөрөгчийг халаагаад, призмээр

is that you heat hydrogen up and it doesn't just glow

харвал энэ нь жирийн

like a white light,

цагаан гэрэл шиг цацрахгүй.

it just emits light at particular colors,

Энэ тодорхой өнгийн гэрэл л гаргана.

a red one, a light blue one, some dark blue ones.

Улаан, бүдэг цэнхэр, жаахан хөх.

Now that led to an understanding of atomic structure

Энэ ш/ч нь атомын бүтэцийг ойлгоход тусалсан.

because the way that's explained

Яаж гэхээр, атом бол

is atoms are a single nucleus

нэг бөөмийг тойроод

with electrons going around them.

элекронуудаас тогтно.

And the electrons can only be in particular places.

Электронууд өөр өөрийн тусдаа түвшинтэй.

And when they jump up to the next place they can be,

Тэд нэг түвшинээс нөгөө рүү очсон ч

and fall back down again,

хуучин байрандаа эргээд унах ба

they emit light at particular colors.

ингэхдээ тодорхой өнгийн гэрэл цацруулна.

And so the fact that atoms, when you heat them up,

Атомыг халаах үед

only emit light at very specific colors,

тодорхой нэг өнгийн гэрэл

was one of the key drivers

цацруулдаг нь атомын бүтцийн

that led to the development of the quantum theory,

квантын онолыг хөгжүүлэх нэг

the theory of the structure of atoms.

түлхүүр үйл явдал болсон юм.

I just wanted to show this picture because this is remarkable.

Энэ зураг бол хосгүй.

This is actually a picture of the spectrum of the Sun.

Энэ бол нарны спектрийн зураг.

And now, this is a picture of atoms in the Sun's atmosphere

Харин энэ бол Нарны атмосфер дэх

absorbing light.

атомууд гэрлийг шингээж байгаа нь.

And again, they only absorb light at particular colors

Электронууд өдөөгдөөд буцахдаа

when electrons jump up and fall down,

зөвхөн тодорхой нэг өнгийн

jump up and fall down.

гэрлийг л шингээнэ.

But look at the number of black lines in that spectrum.

Хичнээн хар шугам энэ спектрт байгааг л хар.

And the element helium

Зүгээр л нарнаас гарах гэрлийг

was discovered just by staring at the light from the Sun

ажигласнаар элемент Гелийг нээсэн.

because some of those black lines were found

Гелийн хар зурааснууд ямар ч мэдэгдсэн

that corresponded to no known element.

элементийнхтэй таарахгүй байсан юм.

And that's why helium's called helium.

Тиймээс ч Гелий нэрийн авсан юм.

It's called "helios" -- helios from the Sun.

Нар буюу Гелиос гэх Грек үгнээс гаралтай.

Now, that sounds esoteric,

Эндээс их явцуу юм шиг сонсогдож байна л даа.

and indeed it was an esoteric pursuit,

Үнэндээ ч энэ явцуу зорилготой байсан,

but the quantum theory quickly led

гэхдээ удалгүй квантын онол

to an understanding of the behaviors of electrons in materials

цахиур гэх мэт материалын электронуудыг

like silicon, for example.

ойлгож эхэлсэн ба

The way that silicon behaves,

транзисторын үнэн бүрдүүлэгч

the fact that you can build transistors,

цахиурын шинж чанар нь яалт ч үгүй

is a purely quantum phenomenon.

квантын үзэгдэл юм.

So without that curiosity-driven

Атомын бүтцийг ойлгох гэсэн

understanding of the structure of atoms,

сониуч зан явцуу мэргэжлийн онол,

which led to this rather esoteric theory, quantum mechanics,

квантын механик рүү хөтлөөгүй сэн бол

then we wouldn't have transistors, we wouldn't have silicon chips,

бид транзистор ч үгүй, цахиур микросхем ч үгүй,

we wouldn't have pretty much the basis

өнөөгийн бидний эдийн засгийн

of our modern economy.

суураа олоогүй байх байлаа.

There's one more, I think, wonderful twist to that tale.

Энэ түүхэнд өөр бас нэг тал байна.

In "Wonders of the Solar System,"

"Нарны аймгийн гайхамшигууд"-д

we kept emphasizing the laws of physics are universal.

физикийн хуулийн түгээмэл чанарыг харуулахыг зорьсон.

It's one of the most incredible things about the physics

Физикийн болон дэлхий дээрх байгалийн хуулиудын

and the understanding of nature that you get on Earth,

хамгийн сэтгэл хөдлөм хэсэг нь

is you can transport it, not only to the planets,

энэ өөр гаригууд дээр ч

but to the most distant stars and galaxies.

хамгийн алсын одод, галактикт ч хүчинтэй байдаг.

And one of the astonishing predictions

Квантын механикийн хамгийн гайхамшигт

of quantum mechanics,

таамаглалуудын нэг бол

just by looking at the structure of atoms --

зөвхөн атомын бүтцүүдийг харсанаараа,

the same theory that describes transistors --

энэ транзисторыг тайлбарладаг нөгөө хууль.,

is that there can be no stars in the universe

хэлэхдээ огторгуйд амьдралынхаа

that have reached the end of their life

төгсгөлд манай нарны массаас том, тодруулбал

that are bigger than, quite specifically, 1.4 times the mass of the Sun.

1.4 дахин том болох хэмжээнд хүрсэн од байх ёсгүй.

That's a limit imposed on the mass of stars.

Энэ бол одны масс дээр тогтоосон

You can work it out on a piece of paper in a laboratory,

хязгаар юм. Энийг цаасан

get a telescope, swing it to the sky,

дээр гаргаж аваад, телескопоор тэнгэр рүү

and you find that there are no dead stars

шагайвал 1.4 нарны массаас том

bigger than 1.4 times the mass of the Sun.

сөнөсөн од хэн ч олж чадахгүй.

That's quite an incredible prediction.

Энэ үнэхээр гайхалтай таамаг шүү.

What happens when you have a star that's right on the edge of that mass?

Од яг тэр хязгаар дээр ирвэл яана гэж?

Well, this is a picture of it.

- Зураг нь энэ байна.

This is the picture of a galaxy, a common "our garden" galaxy

Энэ бол "Манай Цэцэрлэг" галактик.

with, what, 100 billion

Нартай адил 100 тэрбум

stars like our Sun in it.

одтой. Энэ нь огторгуй дахь

It's just one of billions of galaxies in the universe.

хичнээн тэрбум галактикын л нэг.

There are a billion stars in the galactic core,

Яг төвдөө нэг тэрбум орчим одтой,

which is why it's shining out so brightly.

тиймээс ингэж хурцаар гэрэлтэж байгаа юм.

This is about 50 million light years away,

Энэ бол ойролцоогоор 50 сая г. жилийн тэртээх

so one of our neighboring galaxies.

бидэнтэй хөрш галактик юм.

But that bright star there

Тэнд байгаа тод од бол уг

is actually one of the stars in the galaxy.

галактикийн оддын нэг нь юм.

So that star is also

Тэр од ч бас 50 сая

50 million light years away.

гэрлийн жил зайтай.

It's part of that galaxy, and it's shining as brightly

Энэ нь галактикын нэг л хэсэг боловч

as the center of the galaxy

тэрбум нартай төвөөс

with a billion suns in it.

дутахааргүйгээр гэрэлтэж байна.

That's a Type Ia supernova explosion.

Энэ бол Супернова маягийн тэсрэлт юм.

Now that's an incredible phenomena,

Энэ их ховор үзэгдэл

because it's a star that sits there.

учир нь энэ одноос болоод.

It's called a carbon-oxygen dwarf.

Энийг нүүрс-хүчилтөрөгчөн давжаа гэдэг.

It sits there about, say, 1.3 times the mass of the Sun.

Энэ нь нарны массаас 1.3 дахин том.

And it has a binary companion that goes around it,

Энийг тойрох 2 дагуул одтой,

so a big star, a big ball of gas.

маш том од, аварга хийн бөмбөлөг.

And what it does is it sucks gas

Энэ яг яадаг вэ гэхээр, энэ

off its companion star,

дагуул 2 одноосоо хийг нь сорж авдаг.

until it gets to this limit called the Chandrasekhar limit,

Чандрасехарын хязгаар гэх хэмжээнд хүрэн

and then it explodes.

хүртлээ томроод, дараа нь тэсрэнэ.

And it explodes, and it shines as brightly

Тэсрэхдээ тэрбум ододтой тэнцэхүйц

as a billion suns for about two weeks,

хурцаар 2 долоо хоногийн турш гэрэлтээд,

and releases, not only energy,

зөвхөн энерги бус, мөн ихээхэн хэмжээний

but a huge amount of chemical elements into the universe.

химийн элементийг огторгуй руу цацдаг.

In fact, that one is a carbon-oxygen dwarf.

Энэ харж байгаа бол нүүрс-хүчилтөрөгчин давжаа юм.

Now, there was no carbon and oxygen

Биг Бань байх үед огторгуйд ямар ч

in the universe at the Big Bang.

нүүрстөрөгч, эсвэл хүчилтөрөгч байгаагүй.

And there was no carbon and oxygen in the universe

Огторгуйн анхны үеийн оддод

throughout the first generation of stars.

ямар ч хүчилтөрөгч, нүүрстөрөгч байгаагүй.

It was made in stars like that,

Яг энэ мэтийн одод тэдгээр

locked away and then returned to the universe

элементүүдийг үүсгэсэн ба цуглуулж

in explosions like that

байгаад, их тэсрэлтээр

in order to recondense into planets,

огторгуйд цацаж гаригуудыг, оддыг,

stars, new solar systems

шинэ нарны аймгуудыг, мэдээж

and, indeed, people like us.

бидэн шиг хүмүүсийг бий болгосон.

I think that's a remarkable demonstration of the power

Энэ бол физикийн хуулийн

and beauty and universality of the laws of physics,

түгээмэл чанарын гайхалтай жишээ.

because we understand that process,

Бид эднийг ойлгож мэдсэн.

because we understand

Учир нь бид дэлхий дээрхи

the structure of atoms here on Earth.

атомуудын бүтцийг ойлгож мэдсэн болохоор.

This is a beautiful quote that I found --

Александер Флемингийн

we're talking about serendipity there -- from Alexander Fleming:

бичсэн мөртүүд байна.

"When I woke up just after dawn

"1928 оны 9-р сарын 28-ны үүрээр"

on September 28, 1928,

"дөнгөж сэрэхдээ би дэлхийн хамгийн

I certainly didn't plan to revolutionize all medicine

"анхны антибиотикийг нээж бүх анагаах"

by discovering the world's first antibiotic."

"ухаанд хувьсгал хийх юм чинээ санаагүй".

Now, the explorers of the world of the atom

Атомын ертөнцийн судлаачид

did not intend to invent the transistor.

транзистор хийхээр зорьж эхлээгүй.

And they certainly didn't intend to

Тэдний зорилго нь бидэнд

describe the mechanics of supernova explosions,

амьдралыг бүтээгч тоосгонууд нь

which eventually told us where

огторгуйд анх нийлэгждэг

the building blocks of life

гэж ойлгуулах Супернова тэсрэлтийг

were synthesized in the universe.

тайлбарлахад ч биш байсан.

So, I think science can be --

Шинжлэх ухаан, санамсаргүй нээлт

serendipity is important.

чухал байж болно гэж би боддог.

It can be beautiful. It can reveal quite astonishing things.

Үзэсгэлэнтэй ч байж болно. Гайхалтай зүйлсийг

It can also, I think, finally

нээн харуулж ч болно.

reveal the most profound

Мөн эцэст нь огторгуйд эзлэх

ideas to us

бидний байр суурь, эх гаригийн

about our place in the universe

бодит үнэ цэнийн тухай

and really the value of our home planet.

чухал санааг ч харуулж чадна.

This is a spectacular picture of our home planet.

Энэ бол бидний эх гаригийн гайхалтай зураг.

Now, it doesn't look like our home planet.

Манай гариг шиг биш байна л даа.

It looks like Saturn because, of course, it is.

Энийг харахад Санчиг гариг шиг, мэдээж энэ бол Санчир гариг.

It was taken by the Cassini space probe.

Кассини огторгуйн дурангаас авсан юм.

But it's a famous picture, not because of

Энэ зураг Санчирын цагирагийн эрхэмсэг байдлыг

the beauty and majesty of Saturn's rings,

харуулсанаараа зөвхөн алдартай бус,

but actually because of a tiny, faint blob

цагирагуудын нэгний дор үзэгдэх

just hanging underneath one of the rings.

бяцхан, бүдэг цэгээрээ алдартай юм.

And if I blow it up there, you see it.

Тэнд нь томруулвал харагдаж байна.

It looks like a moon,

Жижиг дагуул ч юм шиг,

but in fact, it's a picture of Earth.

гэхдээ энэ бол дэлхийн зураг юм.

It was a picture of Earth captured in that frame of Saturn.

Энэ бол Санчиртай хамт авагдсан дэлхийн зураг.

That's our planet from 750 million miles away.

Манай гариг 1200 сая км холоос.

I think the Earth has got a strange property

Дэлхий их хачин шинж чанартай л даа.

that the farther away you get from it,

Эндээс холдох тусам илүү

the more beautiful it seems.

үзэсгэлэнтэй санагддаг.

But that is not the most distant or most famous picture of our planet.

Энэ бол хамгийн холоос авсан, хамгийн алдартай зураг.

It was taken by this thing, which is called the Voyager spacecraft.

Энэ зургийг Вояажер сансрын хөлөг гэх энэ эдээр авсан.

And that's a picture of me in front of it for scale.

Би урд нь зогсож байгаа зураг байна.

The Voyager is a tiny machine.

Вояажер бол жижигхэн машин.

It's currently 10 billion miles away from Earth,

Энэ одоо дэлхийгээс 16 тэрбум км хол байгаа

transmitting with that dish, with the power of 20 watts,

ба 20 ватт чадалтай антенаараа

and we're still in contact with it.

бидэнтэй холбогдсоор байгаа юм.

But it visited Jupiter, Saturn,

Энэ Бархасбадь, Санчир, Тэнгэрийн ван,

Uranus and Neptune.

Далайн ванд аялсан.

And after it visited all four of those planets,

Бүх 4 гаригт аялсаных нь дараа

Carl Sagan, who's one of my great heroes,

миний шүтэж явдаг хүн болох

had the wonderful idea

Карл Сагань-д гайхалтай санаа

of turning Voyager around

төрсөн нь Вояажерийг эргүүлээд

and taking a picture of every planet it had visited.

очсон гариг бүрийнх нь зургийг авах.

And it took this picture of Earth.

Тэгээд дэлхийн энэ зургийг авсан юм.

Now it's very hard to see the Earth there, it's called the "Pale Blue Dot" picture,

Дэлхийг харахад хэцүү энэ зургийг "Цайвар Цэнхэр Цэг"

but Earth is suspended in that red shaft of light.

гэдэг. Дэлхий тэр гэрлэн зурвасны ард байгаа юм.

That's Earth from four billion miles away.

Дэлхийг 6.5 тэрбум км холоос харахад.

And I'd like to read you what

Үүнийгээ би Карл Саганий энэ

Sagan wrote about it, just to finish,

тухай бичсэнээр төгсгөмөөр байна.

because I cannot say words as beautiful as this

Энэ зургийг харж байхдаа түүний

to describe what he saw

дүрсэлсэн шиг ийм гайхалтай

in that picture that he had taken.

үгсийг би хэлж чадахгүй болохоор.

He said, "Consider again that dot.

Тэр бичихдээ, "Тэр цэгийг дахиад хар.

That's here. That's home. That's us.

"Тэр чинь бидний гэр, бид.

On it, everyone you love,

"Тэнд чиний хайртай бүх хүмүүс,

everyone you know, everyone you've ever heard of,

"чиний таних бүх хүмүүс,"

every human being who ever was

"чиний сонсож байсан бүх хүмүүс,

lived out their lives.

"хэзээ нэгэн цагт амьдарч байсан бүх хүмүүс."

The aggregates of joy and suffering

"Баяр баясгалан, зовлон шаналал,

thousands of confident religions,

"мянга мянган шашин шүтлэг,

ideologies and economic doctrines,

"үзэл сурталууд, эдийн засгийн номлолууд,"

every hunter and forager, every hero and coward,

"бүх эрэлчид ба анчид, бүх баатрууд ба хулчгарууд,

every creator and destroyer of civilization,

"бүх иргэншилийг бүтээгчид ба сөнөөгчид,

every king and peasant, every young couple in love,

"бүх хаад ба боолууд, бүх дурлалт хосууд,"

every mother and father, hopeful child,

"бүх ээж ба аавууд, хайрт үрс,

inventor and explorer,

"шинийг эрэлхийлэгчид, хайгуулчид,

every teacher of morals, every corrupt politician,

"бүх ёс суртахууны багш нар, авилгач улс төрчид,

every superstar, every supreme leader,

"бүх урлагийн одод, улсын тэргүүнүүд,"

every saint and sinner in the history of our species,

"түүхэн дэх бүх гэгээнтнүүд ба нүгэлтнүүд

lived there, on a mote of dust,

"энэ л нарны гэрэлд тогтсон

suspended in a sunbeam.

"тоосонцрын хэсэг дээр амьдарч байсан."

It's been said that astronomy's a humbling

"Одон орон судлал бол ухаарлын,

and character-building experience.

"төлөвшүүллийн арга гэгдсээр ирсэн."

There is perhaps no better demonstration

"Бидний өчүүхэн ертөнцийн алсын зургаас илүү

of the folly of human conceits

"хүний биеэ тоосон ухаангүй байдлыг

than this distant image of our tiny world.

сануулах зүйл үгүй мэт."

To me, it underscores our responsibility

"Надад бол энэ бидний нэг нэгэндээ

to deal more kindly with one another

"илүү нинжинээр хандах үүргийг,

and to preserve and cherish the pale blue dot,

"бидэнд байгаа цорын ганц гэр болох"

the only home we've ever known."

"Цайвар Цэнхэр Цэгээ хайрлан хамгаалахыг сануулна".

Beautiful words about

Шинжлэх ухаан, танин мэдэхүйн

the power of science and exploration.

хүчний тухай гайхалтай үгс.

The argument has always been made, and it will always be made,

Бид огторгуйн тухай хангалттайг мэдлээ гэх

that we know enough about the universe.

маргаан үргэлж байсан, байсаар ч байх болно.

You could have made it in the 1920s; you wouldn't have had penicillin.

20-оод онд ингэж маргаад Пеницелингүй л хоцрох байсан.

You could have made it in the 1890s; you wouldn't have the transistor.

90-ээд онд ингэж маргаад транзисторгүй л хоцрох байсан.

And it's made today in these difficult economic times.

Энэ хэцүү эдийн засгийн үед транзистор

Surely, we know enough.

өнөөдрийг босгосон гэдгийг бид мэднэ.

We don't need to discover anything else about our universe.

Одоо дахиад огторгуйн талаар судлах зүйл

Let me leave the last words to someone

дууссан гэж үү. Сүүлчийн үгсээ би

who's rapidly becoming a hero of mine,

19-р зууны шинжлэх ухаанч

Humphrey Davy, who did his science at the turn of the 19th century.

миний бас нэг шүтээн Хамфрий Девидэд үлдээе.

He was clearly under assault all the time.

Тэр үргэлж л доромжлол дунд байсан нь ойлгомжтой.

"We know enough at the turn of the 19th century.

19-р зуунд бид бүгдийг мэднэ,

Just exploit it; just build things."

бүгдийг ашигла, бүтээн босго гэгдэж байсан.

He said this, he said, "Nothing is more fatal

Девид хэлэхдээ, "Бидний шинжлэх ухааны

to the progress of the human mind

"мэдлэг хангалттай,

than to presume that our views of science

"ялалтыг байгуулчихсан,"

are ultimate,

"байгальд дахиад танигдаагүй зүйл үгүй,

that our triumphs are complete,

"эзэлж болох өөр газар үлдээгүй"

that there are no mysteries in nature,

"гэж бодохоос илүү танин мэдэх"

and that there are no new worlds to conquer."

"оюунд халтай зүйл гэж үгүй."

Thank you.

Баярлалаа.

(Applause)

(Алга ташилт)