Africa is a sleeping giant -- I'm trying to wake it up | Adeola Fayehun

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hiwa Foundation II

What's up, people?

چۆنن خەڵکینە؟

First of all, I cannot believe I'm on TED Talk.

پێش هەموو شتێک، ناتوانم باوەڕکەم کە لەسەر سەکۆی تێدم.

This is a big deal.

ئەمە زۆر گەورەیە.

Because right now,

چونکە ئێستا،

everybody in my village is watching this.

هەموو تاکێکی گووندەکەم سەیری ئەمە ئەکەن.

And so, of course, my bride price just went up.

بۆیە بێگومان، مارەییم بەرزبۆتەوە.

My name is Adeola Fayehun.

ناوم ئادیۆلا فایهونە.

I'm from Nigeria.

خەڵکی نایجیریام.

I live in the US,

لە ئەمریکا ئەژیم،

I'm a journalist, or a comedian,

ڕۆژنامەنوسم، یان کۆمیدییەک،

or a satirist,

یان نوسەری گاڵتەپێکەر،

anything you want me to be, really.

هەر بەڕاستی ئەوەی بتانەوێت.

I'm every woman, it's all in me.

من هەموو ژنێکم، هەموویەتی لە منا.

I host a YouTube show called "Keeping It Real with Adeola."

بەرنامەیەکی یوتیوب پێشکەش ئەکەم بەناوی "هێشتنەوەی بە ڕاستی لەگەڵ ئادیۆلا."

Now this show is a gentle, respectful and very blunt way

ئەم بەرنامەیە لەسەرخۆیە، و بەڕێزانەیە و ڕێگایەکی ڕەقە

of calling out corrupt African leaders.

بۆ باسکردنی سەرکردە ئەفریقییە گەندەڵەکان.

(Video) President Buhari: I don't know which party my wife belongs to,

سەرۆک بوهاری: نازانم ژنەکەم سەر بە کام پارتە،

but she belongs to my kitchen.

بەڵام سەر بە چێشتخانەی ماڵەکەمە.

Adeola Fayehun: Oh, my God!

ئادیۆلا: ئاه، ئای خوایە!

I need some water --

هەندێک ئاوم ئەوێت --

I said I need some water!

وتم ئاوم ئەوێت!

See?

بینیتان؟

I basically keep it real with them, ha!

ڕاستییەکان لەبەر چاویان ئەهێڵمەوە، ها!

Especially when they mess up, which is a lot of times.

بەتایبەتی کاتێک هەڵە ئەکەن، کە زۆر جار ڕووئەیات.

If any African official is watching me, by the way,

ئەگەر بەرپرسێکی ئەفریقی سەیرم ئەکات،

I'm not talking about you, sir.

من باسی تۆ ناکەم بەڕێز.

I'm talking about your colleagues, yes.

باسی هاوپیشەکەت ئەکەم، بەلێ.

I do this because Africa has everything in it to be great.

بۆیە ئەمە ئەکەم چونکە ئەفریقا هەموو شتێکی تیایە بۆ ئەوەی مەزن دەرچێت.

You know, I grew up believing

ئەزانن، کە گەورەبووم باوەڕم وابوو

that Africa as a continent is a giant.

کە ئەفریقا وەک کیشوەرێک زەبەلاحە.

We've got skills, intellectuals,

شارەزاییمان هەیە، زیرەکی،

natural resources more than any other continent.

سەرچاوەی سرووشتی و هەموو شتێک زیاتر لە هەر کیشوەرێکی تر.

Africa supplies 31 percent of the world's gold,

ئەفریقا لەسەدا ٣١ی ئاڵتوونی جیهان و

manganese and uranium,

مانگانییس و یۆرانیۆم دابین ئەکات،

57 percent of the world's diamonds

لەسەدا ٥٧ی ئەڵماسی جیهان و

and 13 percent of the world's oil.

لەسەدا ١٣ی نەوتی جیهان.

We have no reason to depend on aid

هیچ هۆکارێکمان نییە بۆ پشت بەستن بە هاوکاری

or borrowing money from China or the World Bank.

یان قەرزکردنی پارە لە چین یان بانقی جیهانی.

But without good leaders,

بەڵام بێ سەرکردەی باش،

we're like an eagle that has no idea it could fly,

وەک داڵێک واین کە نازانێت ئەتوانێت بفڕێت،

let alone soar.

جا وەرە بچێتە ئاسمان.

Africa is a like a sleeping giant.

ئەفریقا وەک زەبەلاحێکی نوستوو وایە.

Now the truth is, I'm trying to wake up this giant,

ئێستا ڕاستییەکە ئەوەیە، من ئەمەوێ ئەم زەبەلاحە خەبەرکەمەوە، و

and that's why I air the dirty laundry

لەبەر ئەوەیە جلە پیسەکان هەڵئەخەم

of those in charge of the giant.

بۆ ئەوانەی بەرپرسیارن لەو زەبەلاحە.

Our politicians, our religious leaders,

سیاسەتمەدارەکانمان، سەرکردە ئاینییەکانمان،

with huge respect, of course,

بێگومان بەوپەڕێ ڕێزەوە،

because more than anything else,

چونکە لەهەموو شتێک زیاتر،

African leaders love to be respected.

سەرکردەکانی ئەفریقا حەز ئەکەن ڕێزیان لێبگیرێت.

So I give it to them in doses.

بۆیە کەم کەم ئەیانەمێ.

On my show,

ئاه بەرنامەکەم،

I kneel for them -- ha! --

کڕنووشیان بۆ ئەبەم -- ها! --

I call them my uncles, my aunties,

پێیان ئەڵێم مام، و پور،

my fathers in the lord,

باوکی ڕۆحیم، و

and then --

ئینجا --

I insult them for insulting our intelligence.

سوکایەتییان پێئەکەم لەسەر سوکایەتی کردن بە زیرەکیمان.

And it's because we are tired

لەبەر ئەوەشە کە بێزاربووین

of the hypocrisy and false promises.

لە دووڕوویی و بەڵێنی درۆ.

For example,

بۆ نموونە،

the Nigerian president vowed to end medical tourism

سەرۆکی ناجیریا سوێندی خوارد کۆتایی بە گەشتیاری پزیشکی بێنێت

by fixing our dilapidated hospitals

بە چاککردنەوەی نەخۆشخانە پەککەوتووەکانمان و

and building us new ones.

بنیاتنانی نەخۆشخانەی نوێ.

But what did he do?

بەڵام چی کرد؟

He spends three months receiving treatment in London in 2017.

ساڵی ٢٠١٧ سێ مانگ چارەسەری وەرگرت لە لەندەن.

We were without a president for three months.

ماوەی سێ مانگ سەرۆکمان نەبوو.

We were president-less for three months.

ماوەی سێ مانگ بێ سەرۆک بووین.

So then it becomes my job to call out the President,

بۆیە بوو بە کاری من سەرۆکەکەمان بانگکەم،

with respect, of course.

بێگومان بە ڕێزەوە.

I said, "Ha, Mr. President, it's your girl, Adeola.

وتم، "ها جەنابی سەرۆک، کچەکەتە، ئادیۆلا.

You know how I do, how you doing?

ئەزانیت من چۆنم، تۆ چۆنیت؟

You have no shame."

تۆ هیچ شەرم ناکەیت."

I forgot to add "sir."

لەبیرم چوو "بەڕێز" زیادکەم.

"Sir, you have no shame.

"بەڕێز، تۆ هیچ شەرمت نییە.

(In Yoruba: You have no fear of God.)

(بە یۆروبا: تۆ هیچ لە خوا ناترسیت.)

You have no fear of God."

تۆ هیچ لە خوا ناترسیت."

Thirty-five thousand Nigerian doctors are presently working in the US,

سی و پێنج هەزار پزیشکی ناجیری لە ئێستادا کار ئەکەن لە ئەمریکا،

the UK and Canada,

بەریتانیا و کەنەدا،

doing amazing things,

کاری سەرسوڕهێنەر ئەکەن،

because in Nigeria, they are not well-paid,

لەبەر ئەوەی لە نایجیریا پارەی پێویستیان نادرێتێ

neither do they have the necessary equipment

کەرەستەی پێویستیشیان لەبەردەستدا نییە

to do the job of being a doctor.

بۆ ئەوەی کارەکانیان وەک پزیشک بکەن.

And this is happening in many African countries.

ئەمەش لە چەندین وڵاتی ئەفریقیدا ڕووئەیات.

We have the capacity to fly.

توانای فڕینمان هەیە.

But sadly, a lot of African talent is flying straight out of Africa

بەڵام بەداخەوە، زۆرێک لە بەهرەکانی ئەفریقا ئەفڕنە دەرەوەی ئەفریقا

to other continents.

بۆ کیشوەرەکانی تر.

For example,

بۆ نموونە،

this Nigerian doctor operated on an unborn baby

ئەم پزیشکە نایجیرییە نەشتەرگەری لەسەر منداڵێکی لەدایکنەبوو کردووە

in Texas.

لە تێکساس.

Also, this Nigerian doctor

هەروەها، ئەم پزیشکە نایجیرییە

discovered the neurological effects of concussion on athletes.

کاریگەرییە دەمارییەکانی مێشک شڵەقانی دۆزیوەتەوە لەسەر وەرزشەوانان.

And many countries have African athletes

چەندین وڵاتیش وەرزشەوانی ئەفریقیان هەیە

winning the gold medal for them.

مەدالیای ئاڵتوون ئەبەنەوە بۆیان.

The interesting thing is,

ئەوەی سەرنجڕاکێشە ئەوەیە،

we're waiting for God to fix Africa.

چاوەڕێین خوا ئەفریقا چاککاتەوە.

Like, for real, it's not a joke, we are, we're waiting for God.

بۆ نموونە، هەر بەڕاستی، گاڵتە نییە، ئێمە، ئێمە چاوەڕێی خوا ئەکەین.

I mean, just look at the president of Burundi.

مەبەستم ئەوەیە، هەر سەیری سەرۆکی بوروندی بکەن.

He's jailing journalists and opposition members,

ڕۆژنامەنووسەکان و ئەندامانی ئۆپۆزسیۆن ئەخاتە زیندانەوە،

but he declared national day of prayer

بەڵام ڕۆژێکی نەتەوەیی نزاکردن دیاری ئەکات

so that people could pray for God to fix the country.

بۆ ئەوەی خەڵک نزا بۆ خوا بکەن وڵاتەکە چاککاتەوە.

And I'm like, shouldn't he be fixing the country?

منیش ئەڵێم، ئەی نابێت ئەو وڵاتەکە چاک بکاتەوە؟

Oh, no, no, no, no, no, no.

ئاه، نا، نا، نا، نا، نا.

We want God to fix it.

ئەمانەوێ خوا چاکیکاتەوە.

Do you see what I have to deal with?

ئەبینن ئەبێ مامەڵە لەگەڵ چی بکەم؟

I'm telling you,

من پێتان ئەڵێم،

thunder is getting ready to hit these politicians some day.

هەورەتریشقە ئامادەیە بۆ ئەوەی ڕۆژێک بێت لەم سیاسەتمەدارانە بات.

We are better than this.

ئێمە لەمە باشترین.

I want our leaders to start taking responsibility

ئەمەوێ سەرکردەکانمان دەست بکەن بە هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی و

and stop putting everything on God.

چیتر هەموو شتێک نەخەنە ئەستۆی خوا.

God has given us everything we need.

خوا هەموو ئەوەی یاوینەتێ کە پێویستمان پێیەتی.

It's right here, let's use it.

لێرەیایە، با بەکاریبێنین.

But here's the thing, my favorite part of what I do

بەڵام با ئەمەش باسکەم، گرنگترین بەش لەم کارەما

is featuring Africans doing amazing work,

باسکردنی ئەفریقییەکانە کە کاری سەرسوڕهێنەر ئەکەن،

ordinary people touching lives.

خەڵکە ئاساییەکەی گرنگن بۆ ژیان.

Like this Kenyan woman, Wangari Maathai,

وەک ئەم ژنە کینییە، وانگاری ماسای،

the first African woman to receive the Nobel Peace prize,

یەکەم ژنی ئەفریقی کە خەڵاتی ئاشتی نۆبڵ وەربگرێت،

for standing up for human rights

لەسەر داکۆکیکردن لە مافەکانی مرۆڤ و

and planting a million trees.

چاندنی یەک ملیۆن درەخت.

Also this Zimbabwean woman,

هەروەها ئەم ژنە زیمبابۆییە،

Dr. Tererai Trent,

دکتۆر تێرارای ترێنت،

who was married off at the age of 14

کە لە تەمەنی چواردە ساڵیدا دراوە بە شوو

in exchange for a cow.

لە ئاڵوگۆڕدا لەگەڵ مانگایەک.

Yet, this woman taught herself to read and write,

لەگەڵ ئەوەشدا، ئەم ژنە خۆی فێری نووسین و خوێندنەوە کردووە، و

and she ended up on Oprah's show.

دەرئەنجام لە بەرنامەی ئۆپراش چاوپێکەوتنی لەگەڵ کرا.

Oh, Father, I want to be on Oprah some day.

ئاه، خوایە، منیش ئەمەوێت ڕۆژێک بێت بچمە سەر بەرنامەی ئۆپرا.

Today, this woman has built schools

ئەمڕۆ، ئەم ژنە خوێندنگەی بنیاتناوە

for thousands of children in Zimbabwe.

بۆ هەزارەها منداڵ لە زیمبابۆی.

Also, popular British architect David Adjaye has designed

هەروەها، تەلارسازی بەناوبانگی بەریتانی دەیڤد ئادجای نەخشەی

spectacular buildings around the world.

چەندین تەلاری سەرنجڕاکێشی کێشاوە لە جیهاندا.

And he's both Ghanian and Tanzanian,

هەروەها غانی و تانزانیشە،

so we know that it has to be the Ghanian Jollof rice,

بۆیە ئەزانین ئەبێت ئەو برنجە جۆڵۆفە غانییە بێت،

which he ate,

کە خواردوێتی،

that gave him the inspiration to design.

کە ئیلهامی پێبەخشیووە بۆ نەخشەکێشان.

Ah, maybe it's the Nigerian Jollof rice,

ئاه، لەوانەشە برنجە جۆلۆفە نایجیرییەکە بێت،

because Nigerian one is better.

چونکە نایجیرییەکە باشترە.

Anyway, but that is what gave him the inspiration to become

بەهەرحاڵ، بەڵام ئەوەیە ئیلهامی یاوەتێ کە بتوانێت ببێت

the great man that he is today.

بەو پیاوە مەزنەی ئەمڕۆ.

And while I have your attention,

لەکاتێکیشدا سەرنجی ئێوەم هەیە،

I have one more thing to say,

یەک شتی ترم هەیە بیڵێم،

so please move closer.

بۆیە تکایە نزیکتر ببنەوە.

OK, that's good, don't get too close, that's good.

باشە، ئەوە باشە، زۆر نزیک مەبنەوە، ئەوە باشە.

I don't like the way some of you

ئەو شێوازەم بەدڵ نییە کە هەندێک لە ئێوە

portray Africa.

ئەفریقای پێ نیشان ئەیەن.

Not all of you, just some of you.

هەمووتان نا، هەندێکتان.

You especially.

بەتایبەتی تۆ.

First of all, it's not a country, it's a continent.

پێش هەموو شتێک، وڵات نییە، کیشوەرە.

I do not know Paul from Uganda,

پۆڵی خەڵکی ئۆگەندا ناناسم،

I don't know Rebecca from Zimbabwe.

رێبێکای خەڵکی زیمبابۆی ناناسم.

Nigeria is as far from Zimbabwe

دووری نایجیریا لە زیمبابۆیەوە

as New York is from France.

هێندەی نیو یۆرکە لە فەڕەنساوە.

And it's not a bunch of naked people in need of Western charity.

هەروەها چەند خەڵکێکی بێ جل نین کە خێری خۆرئاوایان بوێت.

You have it all wrong.

هەمووی هەڵە تێگەشتوون.

Lions are not roaming our streets, OK?

شێرەکان بە شەقامەکانمانا ناسوڕێنەوە، باشە؟

And I could go on,

زۆر شتی تریش هەیە،

but you already know what I'm talking about.

بەڵام خۆتان ئەزانن باسی چی ئەکەم.

So while I try to do my job,

بۆیە لەکاتێکدا هەوڵ ئەیەم کاری خۆم بکەم،

trying to wake up the sleeping giant, Africa,

کە ئەمەوێ زەبەلاحە نوستوەکەی ئەفریقا لەخەو هەستێنم،

so she could take her rightful place on the world's arena,

بۆ وەرگرتنی شوێنی شایستەی خۆی لە مەیدانی جیهانیدا،

you can your bit, too.

ئێوەش ئەتوانن بەشی خۆتان بکەن.

Please listen more.

تکایە زیاتر گوێبگرن.

Listen to your African friends

گوێ لە هاوڕێ ئەفریقییەکانتان بگرن

without a preconceived notion

پێش گریمانەیەکی پێشوەختی

of what you think that they're going to say.

ئەوەی بیر لە چی ئەکەیتەوە کە پێت وایە لەوانەیە بیڵێن.

Read African books.

کتێبە ئەفریقییەکان بخوێنەرەوە.

Oh, my God, watch African movies.

ئاه، ئای خوایە، سەیری فلیمە ئەفریقییەکانیش بکە.

Or at the very least,

یان هەر هیچ نەبێت،

learn some of the names of our 54 beautiful countries.

هەندێک ناوی ٥٤ وڵاتە جوانەکەمان فێربە،

That's right, 54, baby, five-four.

بەڵێ ئەوە ڕاستە خۆشەویست، پەنجا و چوار، پێنج چوار،

Alright, y'all, it's been real,

زۆرباشە، هەموو ئەمە ڕاستی بوو،

and I'm keeping it real right up in here.

هەمووشی بەڕاستی ئەهێڵمەوە لێرەیا.

Until next time, I'm going to see you all later.

هەتا جاری داهاتوو هەمووتان ئەبینمەوە.

Peace out.

بەهیوای ئاشتی.