The biology of our best and worst selves | Robert Sapolsky

Translator: Irakli Kandelaki Reviewer: Levan Lashauri

Chris Anderson: So Robert spent the last few years

კრის ანდერსონი: რობერტმა ბოლო რამდენიმე წელი,

think about how weird human behavior is,

იმაზე ფიქრში გაატარა, თუ რამდენად უცნაურია ჩვენი ქცევა

and how inadequate most of our language trying to explain it is.

და რამდენად არასრულფასოვანია ჩვენი მიდგომები მათ ასახსნელად.

And it's very exciting to hear him explain some of the thinking behind it

ძალიან საინტერესოა ამასთან დაკავშირებით მისი აზრების

in public for the first time.

პირველი საჯარო მოსმენა.

Over to you now, Robert Sapolsky.

თქვენ წინაშეა, რობერტ საპოლსკი.

(Applause)

(აპლოდისმენტი)

Robert Sapolsky: Thank you.

რობერტ საპოლსკი: მადლობა.

The fantasy always runs something like this.

წარმოსახვა ყოველთვის შემდგანაირად მიმდინარეობს

I've overpowered his elite guard,

მე ვაჯობე მის რჩეულ დაცვას,

burst into his secret bunker

შევვარდი მის საიდუმლო ბუნკერში

with my machine gun ready.

ტყვიამფრქვევი გამზადებული მაქვს.

He lunges for his Luger.

ის თავისი ლუგერისკენ იწევა,

I knock it out of his hand.

რომელსაც ხელიდან ვაგდებინებ.

He lunges for his cyanide pill.

ის ციანიდის ტაბლეტის აღებას ლამობს,

I knock that out of his hand.

რომელსაც ხელიდან ვაგდებინებ.

He snarls,

ის იღრინება,

comes at me with otherworldly strength.

ის წარმოუდგენელი ძალით მეცემა.

We grapple, we fight,

ჩვენ შევებით, ჩვენ ვჩხუბობთ,

I manage to pin him down

მისი შებოჭვა მოვახერხე

and put on handcuffs.

და ხელბორკილები დავადე.

"Adolf Hitler," I say,

"ადოლფ ჰიტლერ," ვუთხარი მე,

"I arrest you for crimes against humanity."

"მე გაპატიმრებ კაცობრიობის წინაშე ჩადენილი დანაშაულისათვის."

Here's where the Medal of Honor version of the fantasy ends

ეს წარმოსახვის, ღირსების ორდენისეული ვერსიის დასასრულია

and the imagery darkens.

და გამოსახულება ბნელდება.

What would I do if I had Hitler?

რას ვიზამდი ჰიტლერი რომ დამეჭირა?

It's not hard to imagine once I allow myself.

წარმოდგენა რთული არ არის, თუ საკუთარ თავს უფლებას მივცემ.

Sever his spine at the neck.

მის ზურგს კისერთან გავჭრიდი.

Take out his eyes with a blunt instrument.

თვალებს ბლაგვი საგნით ამოვგლეჯდი.

Puncture his eardrums. Cut out his tongue.

დაფის აპკებს გავუხვრეტდი. ენას ამოვაცლიდი.

Leave him alive on a respirator,

სასუნთქ აპარატსა

tube-fed, not able to speak or move or see or hear, just to feel,

და საკვებ მილზე მიერთებულს დავტოვებდი, რომ ვერ ხედავდეს, არ ესმოდეს

and then inject him with something cancerous

და არ შეეძლოს საუბარი, მხოლოდ გრძნობდეს და რამე სიმსივნურს შევუყვანდი,

that's going to fester and pustulate

რომელიც დაჩირქებას დაიწყებს

until every cell in his body is screaming in agony,

სანამ მისი სხეულის თითოეული უჯრედი აგონიისგან არ იყვირებს,

until every second feels like an eternity in hell.

სანამ ყოველი წამი მარადიულ ჯოჯოხეთად არ გადაიქცევა.

That's what I would do to Hitler.

აი, ამას ვუზამდი ჰიტლერს.

I've had this fantasy since I was a kid,

ეს ფანტაზია ბავშვობიდან მაქვს,

still do sometimes,

ზოგჯერ ახლაც

and when I do, my heart speeds up --

და როცა ამას წარმოვიდგენ, გული მიჩქარდება.

all these plans for the most evil, wicked soul in history.

ეს გეგმები ისტორიაში ყველაზე ბოროტი, ავი სულისთვისაა.

But there's a problem,

მაგრამ ერთი პრობლემაა,

which is I don't actually believe in souls or evil,

სინამდვილეში სულისა და ბოროტების არ მწამს,

and I think wicked belongs in a musical.

ვფიქრობ ავი, მიუზიკლს უფრო მიეკუთვნება.

But there's some people I would like to see killed,

მაგრამ არსებობს ხალხი, რომლის სიკვდილსაც ვისურვებდი.

but I'm against the death penalty.

თუმცა სიკვდილით დასჯის წინააღდეგი ვარ.

But I like schlocky violent movies,

მაგრამ უაზროდ ძალადობრივი ფილმები მიყვარს.

but I'm for strict gun control.

თუმცა იარაღის მკაცრ კონტროლს ვემხრობი

But then there was a time I was at a laser tag place,

მიუხედავად ამისა, იყო დრო როცა ლაზერით ვთამაშობდი,

and I had such a good time hiding in a corner shooting at people.

და კუთხეში დამალვითა და სხვებზე სროლით კარგ დროს ვატარებდი.

In other words, I'm your basic confused human when it comes to violence.

ანუ ძალადობას რაც შეეხება, რიგითი დაბნეული ადამიანი ვარ.

Now, as a species, we obviously have problems with violence.

მაშ, როგორც სახეობას, ძალადობასთან პრობლემები აშკარად გვაქვს.

We use shower heads to deliver poison gas,

ჩვენ საშხაპეს საწამლავი აირის გასავრცელებლად ვიყენებთ,

letters with anthrax, airplanes as weapons,

წერილს ჯილეხის ბაცილების გასავრცელებლად, თვითმფრინავებს იარაღებად,

mass rape as a military strategy.

მასობრივ გაუპატიურებას კი, სამხედრო სტრატეგიად.

We're a miserably violent species.

ჩვენ საშინლად მოძალადე სახეობა ვართ.

But there's a complication,

პრობლემა ის არის,

which is we don't hate violence,

რომ ჩვენ ძალადობა არ გვძულს.

we hate the wrong kind.

ჩვენ არასწორი ძალადობა გვძულს.

And when it's the right kind,

და როცა ძალადობა სწორია,

we cheer it on, we hand out medals,

ჩვენ მას ვახალისებთ, ვაჯილდოვებთ,

we vote for, we mate with our champions of it.

ხმას ვაძლევთ და ვმეგობრობთ ასეთი ძალადობის მოტრფიალეებთან.

When it's the right kind of violence,

როცა სწორი სახის ძალადობას ვაწყდებით,

we love it.

ჩვენ ის გვიყვარს.

And there's another complication,

აქ მეორე სირთულეცაა,

which is, in addition to us being this miserably violent species,

იმასთან ერთად, რომ საშინლად მოძალადე სახეობა ვართ,

we're also this extraordinarily altruistic, compassionate one.

ჩვენ ასევე უჩველოდ ალტრუისტებიც და ლმობიერნიც ვართ.

So how do you make sense of the biology of our best behaviors,

მაშ, როგორ გავიგოთ ჩვენი ყველაზე უკეთესი,

our worst ones and all of those ambiguously in between?

ყველაზე უარესი და ყველა მათ შორის მდგომი ქცევების ბიოლოგია?

Now, for starters,

დამწყებთათვის,

what's totally boring is understanding the motoric aspects of the behavior.

ყველაზე მოსაწყენი ქცევების მოძრაობითი ასპექტების გაგებაა.

Your brain tells your spine, tells your muscles

თქვენი ტვინი ეუბნება თქვენს ზურგს და კუნთებს,

to do something or other,

რომ ესა თუ ის გააკეთოს

and hooray, you've behaved.

და ვაშა, თქვენ მოიქეცით.

What's hard is understanding the meaning of the behavior,

რთული კი ქცევის მნიშვნელობის გაგებაა,

because in some settings, pulling a trigger is an appalling act;

რადგანაც ზოგ შემთხვევაში სასხლეტზე თითის გამოკვრა საზარელი ქმედებაა;

in others, it's heroically self-sacrificial.

სხვა შემთხვევაში კი, გმირული თავგანწირვა.

In some settings, putting your hand one someone else's

ზოგჯერ თქვენი ხელის სხვისაზე დადება,

is deeply compassionate.

ღრმა თანაგრძნობას გამოხატავს.

In others, it's a deep betrayal.

ზოგჯერ კი, ძლიერ ღალატს.

The challenge is to understand

გამოწვევა კი, ჩვენი ქცევების

the biology of the context of our behaviors,

კონტექსტის ბიოლოგიის გაგებაა

and that's real tough.

და ეს ძალიან რთულია.

One thing that's clear, though, is you're not going to get anywhere

ცალსახაა, რომ ვერაფერს გაიგებთ,

if you think there's going to be the brain region or the hormone

თუ იფიქრებთ, რომ არსებობს ტვინის უბანი, ან ჰორმონი,

or the gene or the childhood experience

ან გენი, ან ბავშვობის დროინდელი გამოცდილება,

or the evolutionary mechanism that explains everything.

ან ევოლუციური მექანიზმი, რომელიც ყველაფერს ხსნის.

Instead, every bit of behavior has multiple levels of causality.

სინამდვილეში, ქცევის თითოეულ ნაწილს გამომწვევი მიზეზების რამდენიმე დონე აქვს.

Let's look at an example.

განვიხილოთ ერთი მაგალითი.

You have a gun.

გაქვთ იარაღი.

There's a crisis going on:

გარეთ კრიზისია:

rioting, violence, people running around.

ამბოხება, ძალადობა, გარშემო ხალხი დარბის.

A stranger is running at you in an agitated state --

აღელვებულ უცნობი თქვენკენ მორბის,

you can't quite tell if the expression is frightened, threatening, angry --

ზუსტად ვერ ხვდებით გამოხედვა როგორია: შეშინებული, მუქარის შემცველი, გაბრაზებული?

holding something that kind of looks like a handgun.

მას რაღაც უჭირავს, რაც იარაღს ჰგავს.

You're not sure.

დარწმუნებული არ ხართ.

The stranger comes running at you

უცნობი თქვენკენ სირბილით მოიწევს

and you pull the trigger.

თქვენ სასხელტს თითი გამოჰკარით.

And it turns out that thing in this person's hand

და აღმოჩნდა, რომ ეს ნივთი ადამიანის ხელში

was a cell phone.

მობილური ტელეფონი იყო.

So we asked this biological question:

მაშ, დავსვათ შემდეგი ბიოლოგიური კითხვა:

what was going on that caused this behavior?

რა ხდებოდა, რამაც ეს ქცევა გამოიწვია?

What caused this behavior?

რამ გამოიწვია ეს ქცევა?

And this is a multitude of questions.

და ეს უამრავ კითხვას მოიცავს.

We start.

ვიწყებთ.

What was going on in your brain one second before you pulled that trigger?

რა ხდებოდა თქვენ ტვინში ერთი წამით ადრე, ვიდრე სასხლეტს თითს გამოჰკრავდით?

And this brings us into the realm of a brain region called the amygdala.

და ამას გადავყავართ ტვინის ერთ–ერთი უბნის, ამიგდალას არეში.

The amygdala, which is central to violence, central to fear,

ამიგდალა, რომელიც ძალადობასა და შიშზეა პასუხისმგებელი,

initiates volleys of cascades

იწვევს რეაქციათა ჯაჭვს,

that produce pulling of a trigger.

რომლის შედეგიც სასხლეტზე თითის გამოკვრაა.

What was the level of activity in your amygdala one second before?

როგორი იყო თქვენი ამიგდალას აქტივობის დონე ერთი წამით ადრე?

But to understand that, we have to step back a little bit.

მაგრამ ამის გასაგებად ჩვენ გვჭირდება, რომ ცოტათი უკან დავბრუნდეთ.

What was going on in the environment seconds to minutes before

რა ხდება გარემოში წამებითა და წუთებით ადრე,

that impacted the amygdala?

რამაც ზეგავლენა მოახდინა ამიგდალაზე?

Now, obviously, the sights, the sounds of the rioting,

აშკარაა, დანახულმა და აჯანყების ხმამ,

that was pertinent.

გავლენა მოახდინა.

But in addition,

მაგრამ ამასთან ერთად,

you're more likely to mistake a cell phone for a handgun

თქვენ უფრო მეტად შეგეშლებოდათ მობილური ტელეფონი იარაღში,

if that stranger was male

თუ უცნობი მამაკაცი იქნებოდა

and large and of a different race.

დიდი და განსხვავებული რასის წარმომადგენელი.

Furthermore, if you're in pain,

გარდა ამისა, თუ რაიმე გტკივათ,

if you're hungry, if you're exhausted,

თუ გშიათ, თუ დაღლილი ხართ,

your frontal cortex is not going to work as well,

თქვენი ტვინის ქერქის შუბლის წილი კარგად ვერ იმუშავებს,

part of the brain whose job it is to get to the amygdala in time

ტვინის ნაწილი, რომლის საქმეც ამიგდალას დროული ჩართვაა

saying, "Are you really sure that's a gun there?"

კითხვით: "დარწმუნებული ხარ, რომ ეს იარაღია?"

But we need to step further back.

მაგრამ კიდევ უფრო უკან უნდა დავბრუნდეთ.

Now we have to look at hours to days before,

ჩვენ უნდა ვნახოთ წინა საათები და დღეები

and with this, we have entered the realm of hormones.

და ამით ჩვენ შევაბიჯებთ ჰორმონების სამყაროში.

For example, testosterone,

მაგალითად, ტესტოსტერონი,

where regardless of your sex,

თქვენი სქესის მიუხედავად,

if you have elevated testosterone levels in your blood,

თუ სისხლში თქვენმა ტესტოსტერონის დონემ აიწია,

you're more likely to think a face with a neutral expression

უფრო სავარაიდოა იფიქროთ, რომ ნეიტრალური სახის გამომეტყველება

is instead looking threatening.

მუქარის შემცველია.

Elevated testosterone levels, elevated levels of stress hormones,

ტესტოსტერონის აწეულმა დონემ, ასწია სტრესის ჰორმონებიც

and your amygdala is going to be more active

და თქვენი ამიგდალა უფრო აქტიური იქნება

and your frontal cortex will be more sluggish.

და ქერქის შუბლის წილიც უფრო ნელი.

Pushing back further, weeks to months before,

კიდევ უფრო უკან გადავინაცვლოთ, კვირებითა და თვეებით ადრე,

where's the relevance there?

რა შუაშია ეს ყოველივე?

This is the realm of neural plasticity,

ეს ნეიროპლასტიურობის სფეროა,

the fact that your brain can change in response to experience,

თქვენს ტვინს გამოცდილების საპასუხოდ შეცვლა შეუძლია

and if your previous months have been filled with stress and trauma,

და თუ თქვენი წინა თვეები სავსე იყო სტრესითა და ტრავმებით,

your amygdala will have enlarged.

თქვენი ამიგდალა უფრო გადიდებულია.

The neurons will have become more excitable,

ნეირონები უფრო ადვილად აგზნებადი,

your frontal cortex would have atrophied,

ქერქის შუბლის წილი კი, ატროფირებული.

all relevant to what happens in that one second.

ეს ყველაფერი კავშირშია იმასთან, რაც ხდება იმ ერთ წამში.

But we push back even more, back years,

მაგრამ უფრო შორს შეგვიძლია წავიდეთ, წლებით წინ.

back, for example, to your adolescence.

მაგალითად, თქვენ მოზარდობაში.

Now, the central fact of the adolescent brain

მოზარდის ტვინში მთავარი ის არის,

is all of it is going full blast

რომ ტვინი მთლიანად ყალიბდება,

except the frontal cortex,

ქერქის შუბლის წილის გარდა,

which is still half-baked.

რომელიც ისევ ნახევრად გამომცხვარია.

It doesn't fully mature until you're around 25.

ის სადღაც 25 წლამდე სრულად არ მწიფდება.

And thus, adolescence and early adulthood

ასე რომ, მოზარდობა და ადრეული ახალგაზრდობა

are the years where environment and experience sculpt your frontal cortex

არის დრო, როცა გარემო და გამოცდილება თქვენი ქერქის შუბლის წილს იმად აყალიბებს,

into the version you're going to have as an adult in that critical moment.

რაც ზრდასრულობაში, მოცემულ კრიტიკულ მომენტში უნდა გქონდეთ.

But pushing back even further,

თუმცა, თუ უფრო უკან დავბრუნდებით,

even further back to childhood and fetal life

ბავშვობასა და ჩანასახოვან სიცოცხლეში,

and all the different versions that that could come in.

ყველაფერი უამრავნაირად შეიძლება ჩამოყალიბებულიყო.

Now, obviously, that's the time that your brain is being constructed,

მაშ, აშკარაა, ეს ის დროა, როცა თქვენი ტვინი ყალიბდება

and that's important,

და ეს მნიშვნელოვანია,

but in addition, experience during those times

მაგრამ უფრო მეტიც, ამ დროს მიღებული გამოცდილება

produce what are called epigenetic changes,

წარმოქმნის ეპიგენეტიკურ ცვლილებებს,

permanent, in some cases,

ზოგჯერ სამუდამოდ,

permanently activating certain genes, turning off others.

სამუდამოდ ააქტივებს კონკრეტულ გენებს, სხვებს კი გამორთავს.

And as an example of this,

მაგალითად,

if as a fetus you were exposed to a lot of stress hormones through your mother,

თუ ჩანასახოვან პერიოდში დედისგან უამრავი სტრესული ჰორმონი მიიღეთ,

epigenetics is going to produce your amygdala in adulthood

ეპიგენეტიკურად თქვენი ამიგდალა ზრდასრულობისთვის

as a more excitable form,

უფრო აგზნებადად ჩამოყალიბდება

and you're going to have elevated stress hormone levels.

და სტრესული ჰორმონების დონეც მაღალი გექნებათ,

But pushing even further back,

მაგრამ უფრო უკან წავიდეთ,

back to when you were just a fetus,

როცა მხოლოდ ემბრიონი იყავით,

back to when all you were was a collection of genes.

მხოლოდ გენების ნაკრები.

Now, genes are really important to all of this,

გენები ძალიან მნიშვნელოვანია ყველასთვის,

but critically, genes don't determine anything,

თუმცა ისინი გადაჭრით არაფერს განსაზღვრავენ,

because genes work differently in different environments.

იმიტომ რომ გენები სხვადასხვა გარემოში განსხვავებულად მოქმედებენ.

Key example here:

მთავარი მაგალითი:

there's a variant of a gene called MAO-A,

არსებობს გენის ერთ–ერთი ვარიანტი MAO-A,

and if you have that variant,

და თუ თქვენ ეს ვარიანტი გაქვთ,

you are far more likely to commit antisocial violence

თქვენ ანტისოციალური ძალადობისკენ ხართ მიდრეკილი,

if, and only if, you were abused as a child.

მაშინ და მხოლოდ მაშინ, თუ ბავშვობაში თქვენზე იძალადეს.

Genes and environment interact,

გენები და გარემო ურთიერთქმედებს

and what's happening in that one second before you pull that trigger

და ის რაც გასროლამდე ერთი წამით ადრე ხდება,

reflects your lifetime of those gene-environment interactions.

გენისა და გარემოს ურთიერთქმედების ანარეკლია.

Now, remarkably enough, we've got to push even further back now,

მაშ, გაგიკვირდებათ და ჩვენ წარსულში კიდევ უფრო შორს,

back centuries.

საუკუნეებით წინ უნდა გადავინაცვლოთ.

What were your ancestors up to.

რას საქმიანობდნენ თქვენი წინაპრები.

And if, for example, they were nomadic pastoralists,

და თუ, მაგალითად, ისინი მომთაბარე მეცხვარეები იყვნენ,

they were pastoralists,

people living in deserts or grasslands

ხალხი, რომელიც უდაბნოებში, ან ტრამალებში ცხოვრობდა

with their herds of camels, cows, goats,

და ჰყავდა აქლემის, ძროხის და თხის ფარები.

odds are they would have invented what's called a culture of honor

დიდი შანსია მათ მებრძოლთა კლასებით სავსე

filled with warrior classes,

ე.წ. ღირსების კულტურა დაემკვიდრებინათ,

retributive violence, clan vendettas,

ძალადობრივი სადამსჯელო ზომებით, კლანური შურისძიებით,

and amazingly, centuries later,

და გასაოცრად, საუკუნეების შემდეგ,

that would still be influencing the values with which you were raised.

ეს ისევ მოახდენს გავლენას იმ ღირებულებებზე რომლითაც გაიზარდეთ.

But we've got to push even further back,

მაგრამ ჩვენ უფრო უკან უნდა დავბრუნდეთ,

back millions of years,

მილიონობით წლით უკან,

because if we're talking about genes,

რადგან თუ გენებზე ვსაუბრობთ,

implicitly we're now talking about the evolution of genes.

ამით გენთა ევოლუციასაც ვეხებით.

And what you see is, for example,

მაგალითად, პრიმატთა სხვადასხვა სახეობაში

patterns across different primate species.

გარკვეულ ტენდენციებს ვხედავთ.

Some of them have evolved for extremely low levels of aggression,

ზოგიერთ მათგანს აგრესიის უმდაბლესი დონეები განუვითარდა,

others have evolved in the opposite direction,

სხვებს კი - პირიქით.

and floating there in between by every measure are humans,

და ყველა საზომით, მათ შორის ადამიანები დგანან,

once again this confused, barely defined species

ვიმეორებ, ეს დაბნეული ნახევრადგანსაზღვრული სახეობა,

that has all these potentials to go one way or the other.

რომლესაც ორივე მიმართულებით მოძრაობის ყველანაირი პოტენციალი გააჩნია.

So what has this gotten us to?

მაშ, რას გვაძლევს ეს ყოველივე?

Basically, what we're seeing here is,

მოკლედ, როგორც ხედავთ,

if you want to understand a behavior,

თუ გსურთ ქცევის გაგება,

whether it's an appalling one, a wondrous one,

გინდ საშინელი იყოს და გინდ მშვენიერი,

or confusedly in between,

ან რაღაც მათ შორის,

if you want to understand that,

თუ მისი გაგება გსურთ,

you've got take into account what happened a second before

უნდა გაითვალისწინოთ, რა მოხდა წამითა

to a million years before,

და მილიონობით წლის უკან

everything in between.

და ასევე სხვა ყველაფერი მათ შორის.

So what can we conclude at this point?

მაშ, შეჯამების სახით რისი თქმა შეგვიძლია?

Officially, it's complicated.

ოფიციალურად, ეს ყველაფერი რთულია.

Wow, that's really helpful.

ვაუ, ნამდვილად გამოსადეგი პასუხია.

It's complicated,

რთულია

and you'd better be real careful, real cautious

და სჯობს ძალიან წინდახედულები და ფრთხილები იყოთ

before you conclude you know what causes a behavior,

სანამ დაასკვნიდეთ, თუ რა იწვევს ქცევას.

especially if it's a behavior you're judging harshly.

განსაკუთრებით, თუ ამ ქცევას მკაცრად განსჯით.

Now, to me, the single most important point about all of this

ჩემთვის ამ ყოველივედან უმნიშვნელოვანესია

is one having to do with change.

ინდივიდის ცვლილება.

Every bit of biology I have mentioned here can change in different circumstances.

ბიოლოგიის ყველა ის ნაწილი, რომელიც ვახსენე შეიძლება შეიცვალოს სხვადასხვა პირობებში.

For example, ecosystems change.

მაგალითად, ეკოსისტემა იცვლება.

Thousands of years ago, the Sahara was a lush grassland.

ათასწლეულების წინ, საჰარა აყვავებული სათიბ–საძოვარი იყო.

Cultures change.

კულტურები იცვლება.

In the 17th century, the most terrifying people in Europe were the Swedes,

მე–17 საუკუნეში ევროპის ყველაზე სასტიკი ხალხი შვედები იყვნენ,

rampaging all over the place.

ყველაფერს მიწასთან ასწორებდნენ.

This is what the Swedish military does now.

ამას აკეთებენ შვედი სამხედროები ახლა.

They haven't had a war in 200 years.

მათ 200 წელია არ უომიათ.

Most importantly,

ყველაზე მნიშვნელოვანია.

brains change.

რომ ტვინები იცვლება.

Neurons grow new processes.

ნეირონები ახალ პროცესებს წარმოქმნიან.

Circuits disconnect.

წრებრუნვა იშლება.

Everything in the brain changes,

ტვინში ყველაფერი იცვლება

and out of this come extraordinary examples of human change.

და ყოველივე ამის შედეგად, ადამიანები უჩვეულოდ გარდაიქმნებიან.

First one:

პირველი:

this is a man named John Newton,

ეს ჯონ ნიუტონია,

a British theologian

ბრიტანელი თეოლოგი,

who played a central role in the abolition of slavery from the British Empire

რომელმაც ადრეულ 1800–იანებში, ბრიტანეთის იმპერიის

in the early 1800s.

მონათფლობელობისგან გათავისუფლებაში მთავარი როლი შეასრულა.

And amazingly, this man spent decades as a younger man

გასაოცრად, ახალგაზრდობაში ამ ადამიანმა ათწლეულები,

as the captain of a slave ship,

მონათა გადამყვანი გემის კაპიტნად

and then as an investor in slavery,

და შემდეგ მონათფლობელობაში ინვესტორად დაჰყო,

growing rich from this.

რითიც გამდიდდრდა.

And then something changed.

თუმცა, შემდეგ რაღაც შეიცვალა.

Something changed in him,

მასში რაღაც შეიცვალა,

something that Newton himself celebrated in the thing that he's most famous for,

რაღაც, რაც ნიუტონმა თვითონ შეამკო იმაში, რითაც ის ყველაზე მეტადაა ცნობილი,

a hymn that he wrote:

თავის დაწერილ ჰიმნში:

"Amazing Grace."

"საკვირველი მოწყალება."

This is a man named Zenji Abe on the morning of December 6, 1941,

ეს ზენჯი აბეა, 1941 წლის 6 დეკემბერი,

about to lead a squadron of Japanese bombers to attack Pearl Harbor.

ეს ესაა პერლ ჰარბორის დასაბომბ ესკადრონებს უნდა გაუძღვეს.

And this is the same man 50 years later to the day

ეს კი იგივე ადამიანია იმ დღიდან 50 წლისთავზე,

hugging a man who survived the attack on the ground.

რომელიც შეტევისგან გადარჩენილ კაცს ეხვევა.

And as an old man,

უკვე მოხუცი

Zenji Abe came to a collection of Pearl Harbor survivors

ზენჯი აბე პერლ ჰარბორის გადარჩენილების

at a ceremony there

შეკრების ცერემონიაზე მივიდა

and in halting English apologized for what he had done as a young man.

და გატეხილი ინგლისურით მოიბოდიშა ახალგაზრდობაში ჩადენილის გამო.

Now, it doesn't always require decades.

მაშ, ათწლეულები ყოველთვის საჭირო არაა.

Sometimes, extraordinary change could happen in just hours.

ზოგჯერ უჩვეულო ცვლილებები საათებში ხდება.

Consider the World War I Christmas truce of 1914.

მაგალითად, პირველი მსოფლიო ომის 1914 წლის საშობაო დროებითი ზავი.

The powers that be had negotiated a brief truce

ძალები დროებით ზავზე შეთანხმდნენ,

so that soldiers could go out,

რათა მეომრებს, სადავო მიწებზე,

collect bodies from no-man's-land in between the trench lines.

სანგრებს შორის არსებული გვამების აეკრიფათ.

And soon British and German soldiers

მალევე ბრიტანელი და გერმანელი ჯარისკაცები

were doing that,

სწორედ ამას აკეთებდნენ

and then helping each other carry bodies,

და ერთმანეთს გვამების გატანაშიც ეხმარებოდნენ,

and then helping each other dig graves in the frozen ground,

შემდეგ კი, გაყინულ მიწაში საფლავების გათხრაში

and then praying together,

და შემდეგ ერთად ლოცულობდნენ.

and then having Christmas together and exchanging gifts,

შემდეგ შობას ერთად ზეიმობდნენ და საჩუქრები გაცვალეს.

and by the next day, they were playing soccer together

მომდევენო დღეს კი, ფეხბურთს თამაშობდნენ

and exchanging addresses so they could meet after the war.

და მისამართებს ცვლიდნენ, რათა ომის შემდეგ შეხვედროდნენ.

That truce kept going until the officers had to arrive

ზავი მანამდე გაგრძელდა, სანამ ოფიცრები არ მოვიდნენ

and said, "We will shoot you

და არ თქვეს: "გესვრით,

unless you go back to trying to kill each other."

თუ ისევ ერთმანეთის მოკვლას არ შეეცდებით."

And all it took here was hours

და ყველაფერს ამას საათები დასჭირდა,

for these men to develop a completely new category of "us,"

რომ ამ ადამიანებს "ჩვენ" სრულიად სხვა კატეგორიად აღექვათ,

all of us in the trenches here

"ჩვენ" ყველანი ამ სანგრებში,

on both sides, dying for no damn reason,

ორივე მხარეს, ვიხოცებით არაფრის გამო

and who is a "them," those faceless powers behind the lines

და "ისინი" იყვნენ ის უსახო ძალაუფლებები ზურგს უკან,

who were using them as pawns.

რომელებიც მათ პაიკებად იყენებდნენ.

And sometimes, change can occur in seconds.

ზოგჯერ ცვლილება, შეიძლება რამდენიმე წამშიც მოხდეს.

Probably the most horrifying event in the Vietnam War

ვიეტნამის ომში ყველაზე შემზარავი მოვლენა,

was the My Lai Massacre.

ალბათ მი ლაის ჟლეტა იყო.

A brigade of American soldiers

ამერიკელი ჯარისკაცების რაზმი

went into an undefended village full of civilians

მშვიდობიანი მოქალაქეებით სავსე დაუცველ სოფელს მიადგა

and killed between 350 and 500 of them,

და 350–დან 500–მდე ადამიანი ჩახოცა,

mass-raped women and children,

მასობრივად გააუპატიურეს ქალები და ბავშვები,

mutilated bodies.

დაასახიჩრეს გვამები.

It was appalling.

ეს შემაძრწუნებელი იყო.

It was appalling because it occurred, because the government denied it,

ეს შემაძრწუნებელი იყო, რადგან ეს მოხდა, რადგან მთავრობამ ეს უარყო,

because the US government eventually did nothing more than a slap on the wrist,

რადგან აშშ–ს მთავრობამ საბოლოოდ მცირე სასჯელის გარდა არაფერი მოიმოქმედა

and appalling because it almost certainly was not a singular event.

და შემაძრწუნებელი იყო, რადგან ეს დიდი ალბათობით, ერთეული ქმედება არ იყო.

This man, Hugh Thompson, this is the man who stopped the My Lai Massacre.

ეს კაცი, ჰიუ თომფსონი, ეს ის კაცია, ვინც მი ლაის ჟლეტა შეაჩერა.

He was piloting a helicopter gunship,

ის საბრძოლო ვერტმფრენის პილოტი იყო,

landed there, got out

იქ დაეშვა, გადმოვიდა

and saw American soldiers shooting babies,

და დაინახა, თუ როგორ ხოცავდნენ ამერიკელი ჯარისკაცები ბავშვებს,

shooting old women,

ესროდნენ მოხუც ქალებს,

figured out what was going on,

მიხვდა რაც ხდებოდა

and he then took his helicopter

და შემდეგ თავისი ვერტმფრენით გააკეთა ის,

and did something that undid his lifetime of conditioning

რამაც მთლიანად შეცვალა მთელი მისი წარმოდგენები იმაზე,

as to who is an "us" and who is a "them."

თუ ვინ იყო "ჩვენ" და ვინ იყვნენ "ისინი."

He landed his helicopter

მან თავისი ვერტმფრენი

in between some surviving villagers and American soldiers

გადარჩენილებსა და ამერიკელ მეომრებს შორის დასვა,

and he trained his machine guns on his fellow Americans,

ტყვიამფრქვევი თავისიან ამერიკელებს დაუმიზნა

and said, "If you don't stop the killing, I will mow you down."

და უთხრა: "თუ ხოცვას არ შეწყვეტთ, მიწასთან გაგასწორებთ."

Now, these people are no more special than any of us.

მაშ, ეს ხალხი ჩვენზე განსაკუთრებული არ არის.

Same neurons, same neurochemicals,

იგივე ნეირონები, იგივე ნეიროქიმია,

same biology.

იგივე ბიოლოგია.

What we're left with here is this inevitable cliche:

რაც დაგვრჩენია არის ეს გარდაუვალი კლიშე:

"Those who don't study history are destined to repeat it."

"ვინც არ სწავლობს ისტორიას, მისი გამეორებისთვისაა განწირული."

What we have here is the opposite of it.

რაც ჩვენ გვაქვს, ამის საწინააღმდეგოა.

Those who don't study the history of extraordinary human change,

ისინი ვინც არ სწავლობენ ადამიანური გარდაქმნის უჩვეულო ისტორიას,

those who don't study the biology of what can transform us

ისინი ვინც არ სწავლობენ ბიოლოგიას, რომელსაც ჩვენი ქცევების

from our worst to our best behaviors,

ყველაზე უარესიდან, ყველაზე უკეთესისკენ შეცვლა შეუძლია,

those who don't do this are destined not to be able

ისინი ვინც ამ ყველაფერს არ აკეთებენ. განწირულნი არიან, ვერ გაიმეორონ

to repeat these incandescent, magnificent moments.

ეს ბრწყინვალე და შესანიშნავი მომენტები.

So thank you.

მადლობა.

(Applause)

(აპლოდისმენტი)

CA: Talks that really give you a new mental model about something,

კა: გამოსვლები, რომლებიც რაღაცის შესახებ ახლებურ წარმოდგენას გვიქმნიან,

those are some of my favorite TED Talks,

ჩემი ფავორიტი TED გამოსვლებია

and we just got one.

და ჩვენ ახლახანს მოვისმინეთ ასეთი.

Robert, thank you so much for that. Good luck with the book.

რობერტ, დიდი მადლობა ამისთვის. წარმატებები წიგნთან დაკავშირებით.

That was amazing,

გასაოცარი იყო

and we're going to try and get you to come here in person one year.

და ჩვენ ვეცდებით ერთ წელიწადში პირადად გიხილოთ.

Thank you so much.

დიდი მადლობა.

RS: Thank you. Thank you all.

რს: მადლობა, მადლობა ყველას.