The biology of our best and worst selves | Robert Sapolsky

Tłumaczenie: Anna Gzik Korekta: Marta Grochowalska

Chris Anderson: So Robert spent the last few years

Chris Anderson: Robert spędził ostatnie kilka lat

think about how weird human behavior is,

myśląc o tym, jak dziwne jest ludzkie zachowanie

and how inadequate most of our language trying to explain it is.

i jak przeważnie nieadekwatny jest język, którym próbujemy je wyjaśnić.

And it's very exciting to hear him explain some of the thinking behind it

To prawdziwa przyjemność wysłuchać jego rozumowania

in public for the first time.

pierwszy raz publicznie.

Over to you now, Robert Sapolsky.

Robercie, oddaję ci głos.

(Applause)

(Brawa)

Robert Sapolsky: Thank you.

Robert Sapolsky: Dziękuję.

The fantasy always runs something like this.

Zawsze fantazjuję mniej więcej tak.

I've overpowered his elite guard,

Pokonałem jego elitarne oddziały,

burst into his secret bunker

wpadłem do tajnego bunkra

with my machine gun ready.

z karabinem maszynowym w gotowości.

He lunges for his Luger.

Rzuca się po Lugera.

I knock it out of his hand.

Wytrącam mu go z ręki.

He lunges for his cyanide pill.

Sięga po kapsułkę z cyjankiem.

I knock that out of his hand.

Odbieram mu ją.

He snarls,

Warczy,

comes at me with otherworldly strength.

rzuca się na mnie z nadludzką siłą.

We grapple, we fight,

Walczymy ze sobą.

I manage to pin him down

Udaje mi się przygwoździć go do podłogi

and put on handcuffs.

i zakładam mu kajdanki.

"Adolf Hitler," I say,

Mówię: "Adolfie Hitlerze,

"I arrest you for crimes against humanity."

jesteś aresztowany za zbrodnie przeciwko ludzkości".

Here's where the Medal of Honor version of the fantasy ends

Tu kończy się moja fantazja rodem z Medal of Honor

and the imagery darkens.

i robi się mroczniej.

What would I do if I had Hitler?

Co bym zrobił z Hitlerem?

It's not hard to imagine once I allow myself.

Łatwo mi to sobie wyobrazić, kiedy sobie na to pozwolę.

Sever his spine at the neck.

Skręciłbym mu kark.

Take out his eyes with a blunt instrument.

Tępym narzędziem wydłubał oczy.

Puncture his eardrums. Cut out his tongue.

Przebił bębenki uszu, odciął język.

Leave him alive on a respirator,

Pozostawił przy życiu, karmił przez sondę,

tube-fed, not able to speak or move or see or hear, just to feel,

żeby nie mógł widzieć, słyszeć, ruszać się, jedynie czuć,

and then inject him with something cancerous

a potem wstrzyknąłbym mu coś rakotwórczego,

that's going to fester and pustulate

żeby się w nim rozrosło i ropiało,

until every cell in his body is screaming in agony,

aż każda komórka jego ciała będzie krzyczeć z bólu,

until every second feels like an eternity in hell.

aż każda sekunda życia będzie wiecznym piekłem.

That's what I would do to Hitler.

To bym zrobił Hitlerowi.

I've had this fantasy since I was a kid,

Fantazjowałem o tym od dziecka

still do sometimes,

i nadal mi się to zdarza,

and when I do, my heart speeds up --

wtedy puls mi przyspiesza,

all these plans for the most evil, wicked soul in history.

a to wszystko przez człowieka o najgorszej duszy w historii ludzkości.

But there's a problem,

Jest tu jednak problem,

which is I don't actually believe in souls or evil,

bo nie wierzę w dusze czy zło,

and I think wicked belongs in a musical.

a nikczemnik pasuje mi do musicalu.

But there's some people I would like to see killed,

Są ludzie, których chciałbym widzieć martwych,

but I'm against the death penalty.

ale jestem przeciwko karze śmierci.

But I like schlocky violent movies,

Lubię tandetne filmy pełne przemocy,

but I'm for strict gun control.

ale jestem za ścisłą kontrolą broni.

But then there was a time I was at a laser tag place,

Jednak byłem kiedyś na laserowym paintballu

and I had such a good time hiding in a corner shooting at people.

i świetnie się bawiłem, chowając się po kątach i strzelając.

In other words, I'm your basic confused human when it comes to violence.

W temacie przemocy jestem typowym zagubionym człowiekiem.

Now, as a species, we obviously have problems with violence.

Jako gatunek mamy problem z przemocą.

We use shower heads to deliver poison gas,

Wypuszczamy trujący gaz przez prysznic,

letters with anthrax, airplanes as weapons,

wysyłamy wąglika pocztą, samoloty traktujemy jak broń,

mass rape as a military strategy.

gwałt zbiorowy to strategia wojskowa.

We're a miserably violent species.

Jesteśmy żałośnie brutalnym gatunkiem.

But there's a complication,

Jest też dodatkowy problem,

which is we don't hate violence,

mianowicie nie nienawidzimy przemocy,

we hate the wrong kind.

lecz jej złej odmiany.

And when it's the right kind,

Jeśli chodzi o tę dobrą,

we cheer it on, we hand out medals,

to cieszymy się z niej, wręczamy medale,

we vote for, we mate with our champions of it.

głosujemy na nią, traktujemy jak afrodyzjak.

When it's the right kind of violence,

Jeśli to dobra przemoc,

we love it.

kochamy ją.

And there's another complication,

Jest jeszcze jeden problem,

which is, in addition to us being this miserably violent species,

bo jesteśmy żałośnie brutalnym gatunkiem,

we're also this extraordinarily altruistic, compassionate one.

ale też gatunkiem wyjątkowo altruistycznym i współczującym.

So how do you make sense of the biology of our best behaviors,

Więc jaki sens ma biologia naszych najlepszych zachowań,

our worst ones and all of those ambiguously in between?

najgorszych i tych pomiędzy?

Now, for starters,

Zacznijmy od tego,

what's totally boring is understanding the motoric aspects of the behavior.

że zrozumienie motorycznych aspektów naszego zachowania jest nudne.

Your brain tells your spine, tells your muscles

Mózg rozkazuje kręgosłupowi i mięśniom:

to do something or other,

zrób to i to,

and hooray, you've behaved.

i hura, mamy zachowanie.

What's hard is understanding the meaning of the behavior,

Trudniej zrozumieć znaczenia naszego zachowania,

because in some settings, pulling a trigger is an appalling act;

bo w niektórych okolicznościach naciśnięcie spustu to straszliwy czyn,

in others, it's heroically self-sacrificial.

a w innych to heroiczny akt samopoświęcenia.

In some settings, putting your hand one someone else's

W pewnych okolicznościach położenie na kimś ręki

is deeply compassionate.

oznacza głębokie współczucie.

In others, it's a deep betrayal.

W innych to oznaka zdrady.

The challenge is to understand

Zrozumienie naszych zachowań

the biology of the context of our behaviors,

w kontekście biologii jest prawdziwym wyzwaniem

and that's real tough.

i to bardzo trudnym.

One thing that's clear, though, is you're not going to get anywhere

Jedno jest pewne: niczego nie da przekonanie,

if you think there's going to be the brain region or the hormone

że istnieje obszar mózgu lub hormon,

or the gene or the childhood experience

lub gen, lub przeżycie z dzieciństwa,

or the evolutionary mechanism that explains everything.

czy ewolucyjny mechanizm, który sam wszystko wyjaśnia.

Instead, every bit of behavior has multiple levels of causality.

Każdy element zachowania ma wiele poziomów przyczynowości.

Let's look at an example.

Spójrzmy na ten przykład.

You have a gun.

Masz pistolet.

There's a crisis going on:

Wokół sytuacja kryzysowa:

rioting, violence, people running around.

zamieszki, przemoc, ludzie biegają.

A stranger is running at you in an agitated state --

Wzburzony nieznajomy biegnie w twoim kierunku.

you can't quite tell if the expression is frightened, threatening, angry --

Trudno ocenić z wyrazu twarzy czy się boi, jest zły, czy groźny.

holding something that kind of looks like a handgun.

Trzyma w ręku coś, co wygląda na pistolet.

You're not sure.

Nie jesteś pewien.

The stranger comes running at you

Biegnie w twoją stronę,

and you pull the trigger.

a ty naciskasz spust.

And it turns out that thing in this person's hand

Okazuje się, że to, co nieznajomy trzymał w ręku,

was a cell phone.

to telefon komórkowy.

So we asked this biological question:

Zadaliśmy więc pytanie o biologię:

what was going on that caused this behavior?

co takiego wywołało to zachowanie?

What caused this behavior?

Co je spowodowało?

And this is a multitude of questions.

To multum pytań.

We start.

Zacznijmy.

What was going on in your brain one second before you pulled that trigger?

Co działo się w mózgu na sekundę przed naciśnięciem spustu?

And this brings us into the realm of a brain region called the amygdala.

A to prowadzi nas do obszaru mózgu, ciała migdałowatego.

The amygdala, which is central to violence, central to fear,

To obszar kluczowy dla lęku i przemocy,

initiates volleys of cascades

wysyłający impulsy,

that produce pulling of a trigger.

w efekcie których pociągamy za spust.

What was the level of activity in your amygdala one second before?

Na jakim poziomie aktywności było ciało migdałowate sekundę temu?

But to understand that, we have to step back a little bit.

Aby to zrozumieć, trzeba się troszkę cofnąć.

What was going on in the environment seconds to minutes before

Co działo się w środowisku sekundy, minuty wcześniej,

that impacted the amygdala?

co podziałało na ciało migdałowate?

Now, obviously, the sights, the sounds of the rioting,

Widok i odgłosy zamieszek

that was pertinent.

z całą pewnością.

But in addition,

Dodatkowo

you're more likely to mistake a cell phone for a handgun

łatwiej pomylić komórkę z pistoletem,

if that stranger was male

jeśli nieznajomy jest mężczyzną,

and large and of a different race.

jest duży i do tego innej rasy.

Furthermore, if you're in pain,

Co więcej, jeśli odczuwasz ból,

if you're hungry, if you're exhausted,

jesteś głodny, wykończony,

your frontal cortex is not going to work as well,

twój płat czołowy będzie gorzej działał,

part of the brain whose job it is to get to the amygdala in time

a to część mózgu odpowiedzialna za ostrzeżenie w porę ciała migdałowatego:

saying, "Are you really sure that's a gun there?"

"Jesteś pewien, że to pistolet?".

But we need to step further back.

Ale musimy się cofnąć.

Now we have to look at hours to days before,

Musimy wrócić do ostatnich godzin i dni,

and with this, we have entered the realm of hormones.

i tu dotarliśmy do krainy hormonów.

For example, testosterone,

Testosteron na przykład.

where regardless of your sex,

Niezależnie od płci,

if you have elevated testosterone levels in your blood,

przy jego podwyższonym poziomie we krwi

you're more likely to think a face with a neutral expression

jest bardziej prawdopodobne, że neutralny wyraz twarzy

is instead looking threatening.

wyda ci się groźny.

Elevated testosterone levels, elevated levels of stress hormones,

Podniesiony poziom testosteronu i hormonów stresu

and your amygdala is going to be more active

podwyższy aktywność ciała migdałowatego,

and your frontal cortex will be more sluggish.

a wyhamuje działanie płata czołowego.

Pushing back further, weeks to months before,

Idąc jeszcze dalej, tygodnie i miesiące,

where's the relevance there?

gdzie tu związek?

This is the realm of neural plasticity,

Oto dziedzina neuroplastyczności mózgu,

the fact that your brain can change in response to experience,

tego, że mózg zmienia się w zależności od doświadczenia,

and if your previous months have been filled with stress and trauma,

a jeśli ostatnie miesiące były traumatyczne i stresujące,

your amygdala will have enlarged.

to ciało migdałowate się powiększyło.

The neurons will have become more excitable,

Neurony stały się bardziej pobudzone,

your frontal cortex would have atrophied,

płat czołowy zmniejszył się,

all relevant to what happens in that one second.

co wiąże się z tym, co zdarzyło się w ciągu tej sekundy.

But we push back even more, back years,

Ale cofnijmy się jeszcze kilka lat,

back, for example, to your adolescence.

do czasów dorastania.

Now, the central fact of the adolescent brain

Mózg osoby dorastającej

is all of it is going full blast

pracuje pełną parą,

except the frontal cortex,

oprócz płata czołowego,

which is still half-baked.

który jest jeszcze nieukształtowany.

It doesn't fully mature until you're around 25.

Osiąga dojrzałość dopiero po 25 latach.

And thus, adolescence and early adulthood

Stąd okres dojrzewania i wczesna dorosłość

are the years where environment and experience sculpt your frontal cortex

to czas, w którym środowisko i doświadczenie kształtują płat czołowy

into the version you're going to have as an adult in that critical moment.

do wersji, którą w tym krytycznym momencie ma dorosły człowiek.

But pushing back even further,

Idąc jeszcze bardziej wstecz,

even further back to childhood and fetal life

nawet do czasów dzieciństwa i życia płodowego,

and all the different versions that that could come in.

do tych innych wersji, które mogły się pojawić.

Now, obviously, that's the time that your brain is being constructed,

Oczywiście to czas, w którym kształtuje się mózg,

and that's important,

to jest ważne,

but in addition, experience during those times

ale dodatkowo doświadczenia z tego okresu

produce what are called epigenetic changes,

tworzą to, co nazywa się zmianami epigenetycznymi,

permanent, in some cases,

które mogą być trwałe

permanently activating certain genes, turning off others.

i trwale aktywować lub wyłączać geny.

And as an example of this,

Podam przykład.

if as a fetus you were exposed to a lot of stress hormones through your mother,

Jeśli płód w łonie matki jest narażony na dużą ilość hormonów stresu,

epigenetics is going to produce your amygdala in adulthood

to epigenetyka sprawi, że ciało migdałowate

as a more excitable form,

będzie bardziej podatne na bodźce,

and you're going to have elevated stress hormone levels.

i podniesie poziom hormonów stresu.

But pushing even further back,

Idźmy jeszcze dalej,

back to when you were just a fetus,

do czasów życia płodowego,

back to when all you were was a collection of genes.

gdy jesteśmy tylko zbiorem genów.

Now, genes are really important to all of this,

Geny są tu bardzo ważne,

but critically, genes don't determine anything,

ale nie determinują niczego,

because genes work differently in different environments.

ponieważ działają inaczej w zależności od środowiska.

Key example here:

Najlepszy przykład:

there's a variant of a gene called MAO-A,

istnieje mutacja genu zwanego MAO-A.

and if you have that variant,

Osoby z tą mutacją

you are far more likely to commit antisocial violence

częściej przejawiają zachowania agresywne i antyspołeczne,

if, and only if, you were abused as a child.

ale tylko i wyłącznie wtedy, jeśli były krzywdzone w dzieciństwie.

Genes and environment interact,

Geny i środowisko ściśle się wiążą

and what's happening in that one second before you pull that trigger

i to, co się dzieje na sekundę przed naciśnięciem spustu,

reflects your lifetime of those gene-environment interactions.

odzwierciedla interakcje trwające między nimi całe życie.

Now, remarkably enough, we've got to push even further back now,

Musimy się cofnąć jeszcze dalej,

back centuries.

setki lat wstecz,

What were your ancestors up to.

do czasów naszych przodków.

And if, for example, they were nomadic pastoralists,

Jeśli byli na przykład

they were pastoralists,

wędrownymi pasterzami,

people living in deserts or grasslands

żyli na pustyni, prerii lub stepie,

with their herds of camels, cows, goats,

wraz ze stadem wielbłądów, krów, kóz,

odds are they would have invented what's called a culture of honor

istnieje spore prawdopodobieństwo, że wykształcili tak zwaną kulturę honoru,

filled with warrior classes,

opartą na klasach wojowników,

retributive violence, clan vendettas,

przemocy jako karze, walkach klanów,

and amazingly, centuries later,

i co zaskakujące, setki lat później

that would still be influencing the values with which you were raised.

to wciąż ma wpływ na wartości, w których jesteśmy wychowywani.

But we've got to push even further back,

Ale musimy się cofnąć jeszcze dalej,

back millions of years,

miliony lat wstecz,

because if we're talking about genes,

bo jeśli mówimy o genach,

implicitly we're now talking about the evolution of genes.

mamy na myśli także ich ewolucję.

And what you see is, for example,

Mamy tu do czynienia na przykład

patterns across different primate species.

z wzorcami wśród różnych naczelnych.

Some of them have evolved for extremely low levels of aggression,

Część wyewoluowała w formy o bardzo niskim poziomie agresji,

others have evolved in the opposite direction,

inne wręcz odwrotnie,

and floating there in between by every measure are humans,

a gdzieś pośrodku błąka się gatunek ludzki,

once again this confused, barely defined species

ten zagubiony, nieokreślony gatunek,

that has all these potentials to go one way or the other.

który ma pełen potencjał, żeby pójść w tym lub innym kierunku.

So what has this gotten us to?

Do czego nas to prowadzi?

Basically, what we're seeing here is,

W zasadzie,

if you want to understand a behavior,

jeśli chcemy zrozumieć zachowanie,

whether it's an appalling one, a wondrous one,

czy jest ono straszne, niezwykłe

or confusedly in between,

czy gdzieś pomiędzy,

if you want to understand that,

żeby je zrozumieć,

you've got take into account what happened a second before

trzeba wziąć pod uwagę to, co zdarzyło się od sekundy

to a million years before,

do miliona lat wstecz,

everything in between.

wszystko naraz.

So what can we conclude at this point?

Co możemy stwierdzić na tym etapie?

Officially, it's complicated.

Oficjalna wersja jest taka: to skomplikowane.

Wow, that's really helpful.

Ale pomogło.

It's complicated,

To skomplikowane

and you'd better be real careful, real cautious

i trzeba ogromnie uważać

before you conclude you know what causes a behavior,

z wnioskami co do powodów tego zachowania,

especially if it's a behavior you're judging harshly.

zwłaszcza jeśli je surowo oceniamy.

Now, to me, the single most important point about all of this

Najważniejszą kwestią tutaj

is one having to do with change.

jest dla mnie zmiana.

Every bit of biology I have mentioned here can change in different circumstances.

Każdy wspomniany tu aspekt biologii zależy od okoliczności.

For example, ecosystems change.

Na przykład ekosystemy się zmieniają.

Thousands of years ago, the Sahara was a lush grassland.

Tysiące lat temu na Saharze rosła bujna trawa.

Cultures change.

Zmienia się kultura.

In the 17th century, the most terrifying people in Europe were the Swedes,

Największym postrachem XVII-wiecznej Europy byli Szwedzi,

rampaging all over the place.

którzy wszędzie siali zniszczenie.

This is what the Swedish military does now.

A jak jest teraz?

They haven't had a war in 200 years.

Od 200 lat nie prowadzą wojen.

Most importantly,

Co ważniejsze,

brains change.

mózgi się zmieniają.

Neurons grow new processes.

W neuronach zachodzą nowe procesy.

Circuits disconnect.

Obwody się rozłączają.

Everything in the brain changes,

Wszystko w mózgu się zmienia

and out of this come extraordinary examples of human change.

i stąd biorą się zdumiewające przykłady zmian w człowieku.

First one:

Pierwszy z nich:

this is a man named John Newton,

człowiek nazwiskiem John Newton,

a British theologian

brytyjski teolog,

who played a central role in the abolition of slavery from the British Empire

który na początku XIX wieku odegrał kluczową rolę w zniesieniu niewolnictwa

in the early 1800s.

w imperium brytyjskim.

And amazingly, this man spent decades as a younger man

Co zaskakujące, wcześniej przez wiele lat był kapitanem

as the captain of a slave ship,

na statku przewożącym niewolników,

and then as an investor in slavery,

a później nimi handlował,

growing rich from this.

dorobiwszy się na tym fortuny.

And then something changed.

A później coś się zmieniło.

Something changed in him,

Coś się w nim zmieniło,

something that Newton himself celebrated in the thing that he's most famous for,

coś, czemu dał wyraz

w swoim najbardziej znanym dziele,

a hymn that he wrote:

"Amazing Grace."

hymnie "Amazing Grace".

This is a man named Zenji Abe on the morning of December 6, 1941,

Inny człowiek, Zenji Abe, rankiem 6 grudnia 1941 roku

about to lead a squadron of Japanese bombers to attack Pearl Harbor.

dowodził eskadrą japońskich bombowców w ataku na Pearl Harbor.

And this is the same man 50 years later to the day

Ten sam człowiek 50 lat później

hugging a man who survived the attack on the ground.

przytula człowieka ocalałego z ataku.

And as an old man,

Jako starszy mężczyzna

Zenji Abe came to a collection of Pearl Harbor survivors

poszedł na uroczystości

ocalałych z Pearl Harbor

at a ceremony there

and in halting English apologized for what he had done as a young man.

i łamanym angielskim przeprosił ich za swoje czyny z młodości.

Now, it doesn't always require decades.

To nie zawsze zajmuje dziesiątki lat.

Sometimes, extraordinary change could happen in just hours.

Czasem niezwykłe zmiany zachodzą w ciągu kilku godzin.

Consider the World War I Christmas truce of 1914.

Weźmy rozejm bożonarodzeniowy w 1914 roku.

The powers that be had negotiated a brief truce

Ówczesne władze wynegocjowały chwilowe zawieszenie broni,

so that soldiers could go out,

żeby żołnierze mogli wyjść

collect bodies from no-man's-land in between the trench lines.

i zebrać trupy z ziemi niczyjej między liniami okopów.

And soon British and German soldiers

Wkrótce brytyjscy i niemieccy żołnierze

were doing that,

wykonywali zadanie

and then helping each other carry bodies,

i pomagali sobie nawzajem nieść ciała,

and then helping each other dig graves in the frozen ground,

a potem kopać groby w zamarzniętej ziemi,

and then praying together,

modlili się razem,

and then having Christmas together and exchanging gifts,

spędzili razem Boże Narodzenie i wymieniali się podarkami,

and by the next day, they were playing soccer together

następnego dnia zaś grali w piłkę nożną

and exchanging addresses so they could meet after the war.

i wymieniali się adresami, aby spotkać się po wojnie.

That truce kept going until the officers had to arrive

Rozejm trwał w najlepsze, aż musieli wkroczyć oficerowie

and said, "We will shoot you

i rozkazać: "Zastrzelimy was,

unless you go back to trying to kill each other."

jeśli nie zaczniecie się zabijać".

And all it took here was hours

W ciągu kilku godzin

for these men to develop a completely new category of "us,"

tamci ludzie stworzyli nowe pojęcie słowa "my",

all of us in the trenches here

my, czyli wszyscy w okopach,

on both sides, dying for no damn reason,

po obu stronach, umieramy bez powodu,

and who is a "them," those faceless powers behind the lines

a także pojęcie słowa "oni", pozbawione twarzy władze za linią frontu,

who were using them as pawns.

traktujące żołnierzy jak pionki.

And sometimes, change can occur in seconds.

Czasami zmiana trwa kilka sekund.

Probably the most horrifying event in the Vietnam War

Najstraszniejszym wydarzeniem podczas wojny w Wietnamie

was the My Lai Massacre.

była prawdopodobnie masakra w My Lai.

A brigade of American soldiers

Brygada amerykańskich żołnierzy

went into an undefended village full of civilians

wkroczyła do bezbronnej wioski pełnej cywilów

and killed between 350 and 500 of them,

i zamordowała od 350 do 500 z nich,

mass-raped women and children,

grupowo gwałciła kobiety i dzieci,

mutilated bodies.

okaleczyła ich ciała.

It was appalling.

To było przerażające.

It was appalling because it occurred, because the government denied it,

Przerażające, bo się wydarzyło, bo rząd temu zaprzeczał,

because the US government eventually did nothing more than a slap on the wrist,

bo rząd USA tylko pogroził paluszkiem,

and appalling because it almost certainly was not a singular event.

bo z pewnością nie był to odosobniony incydent.

This man, Hugh Thompson, this is the man who stopped the My Lai Massacre.

Hugh Thompson to człowiek, który powstrzymał masakrę w My Lai.

He was piloting a helicopter gunship,

Pilotował wtedy śmigłowiec szturmowy,

landed there, got out

wylądował, wysiadł

and saw American soldiers shooting babies,

i zobaczył Amerykanów strzelających do niemowląt,

shooting old women,

do starszych kobiet,

figured out what was going on,

zdał sobie sprawę z tego, co się działo,

and he then took his helicopter

wrócił do helikoptera i zrobił coś,

and did something that undid his lifetime of conditioning

co wywróciło do góry nogami jego dotychczasowe postrzeganie tego,

as to who is an "us" and who is a "them."

kim jesteśmy "my", a kim są "oni".

He landed his helicopter

Wylądował helikopterem

in between some surviving villagers and American soldiers

między ocalałymi mieszkańcami wsi i amerykańskimi żołnierzami,

and he trained his machine guns on his fellow Americans,

wycelował karabiny maszynowe w rodaków

and said, "If you don't stop the killing, I will mow you down."

i powiedział: "Wystrzelam was, jeśli nie przestaniecie zabijać".

Now, these people are no more special than any of us.

Ci ludzie nie są bardziej wyjątkowi od nas.

Same neurons, same neurochemicals,

To te same neurony i substancje neurochemiczne,

same biology.

taka sama biologia.

What we're left with here is this inevitable cliche:

Nasuwa się frazes: "Ci, którzy nie znają historii,

"Those who don't study history are destined to repeat it."

są skazani na jej powtarzanie".

What we have here is the opposite of it.

Tu jednak mamy jego przeciwieństwo.

Those who don't study the history of extraordinary human change,

Ci, którzy nie znają historii niezwykłych ludzkich przemian,

those who don't study the biology of what can transform us

ci, którzy nie znają biologii tego, co zmienia

from our worst to our best behaviors,

nasze najgorsze zachowanie w najlepsze,

those who don't do this are destined not to be able

ci, którzy tego nie znają, nie będą umieli powtórzyć

to repeat these incandescent, magnificent moments.

tych świetlistych, wspaniałych momentów.

So thank you.

Dziękuję wam.

(Applause)

(Brawa)

CA: Talks that really give you a new mental model about something,

CA: Prelekcje, które całkowicie zmieniają nasze modele mentalne,

those are some of my favorite TED Talks,

to moje ulubione prelekcje TED,

and we just got one.

a ta jest jedną z nich.

Robert, thank you so much for that. Good luck with the book.

Bardzo ci dziękuję, Robercie, i powodzenia z książką.

That was amazing,

To było niesamowite,

and we're going to try and get you to come here in person one year.

spróbujemy cię tu ściągnąć któregoś roku.

Bardzo ci dziękujemy.

Thank you so much.

RS: Thank you. Thank you all.

RS: Dziękuję wszystkim.