The biology of our best and worst selves | Robert Sapolsky

Translator: Lam Nguyen Reviewer: Ai Van Tran

Chris Anderson: So Robert spent the last few years

Chris Anderson: Robert đã dành vài năm gần đây

think about how weird human behavior is,

để nghiên cứu về sự kỳ lạ của hành vi con người,

and how inadequate most of our language trying to explain it is.

và sự bất lực của ngôn ngữ ngày nay trong việc giải thích chúng.

And it's very exciting to hear him explain some of the thinking behind it

Sẽ rất thú vị khi ta được nghe ông công bố một phần những nghiên cứu đó

in public for the first time.

lần đầu tiên trước công chúng.

Over to you now, Robert Sapolsky.

Xin được giới thiệu ngài Robert Sapolsky.

(Applause)

(Vỗ tay)

Robert Sapolsky: Thank you.

Robert Sapolsky: Xin cám ơn.

The fantasy always runs something like this.

Ta vẫn thường nghe những truyền thuyết kiểu thế này:

I've overpowered his elite guard,

Tôi giết sạch các lính gác giỏi nhất của hắn,

burst into his secret bunker

lao vào căn hầm chỉ huy bí mật,

with my machine gun ready.

với khẩu súng máy đã sẵn sàng trên tay.

He lunges for his Luger.

Hắn vội vàng rút khẩu Luger ra.

I knock it out of his hand.

Nhưng tôi đã hất văng nó đi.

He lunges for his cyanide pill.

Hắn vội lấy viên thuốc cyanide ra.

I knock that out of his hand.

Tôi cũng hất văng nó đi.

He snarls,

Hắn gầm lên,

comes at me with otherworldly strength.

lao vào tôi với sức mạnh khủng khiếp.

We grapple, we fight,

Chúng tôi đánh nhau dữ dội,

I manage to pin him down

cuối cùng tôi cũng khoá được hắn,

and put on handcuffs.

và còng tay hắn lại.

"Adolf Hitler," I say,

Tôi nói "Adolf Hitler,"

"I arrest you for crimes against humanity."

"Tao bắt mày vì tội ác chống lại loài người."

Here's where the Medal of Honor version of the fantasy ends

Đây là lúc câu chuyện tưởng tượng Medal of Honor kết thúc

and the imagery darkens.

và họ hạ màn.

What would I do if I had Hitler?

Tôi sẽ làm gì nếu tóm được Hitler?

It's not hard to imagine once I allow myself.

Chẳng khó tưởng tượng lắm nếu tôi tự cho phép mình làm vậy.

Sever his spine at the neck.

Bẻ gẫy cổ hắn.

Take out his eyes with a blunt instrument.

Dùng vật nhọn móc mắt hắn ra.

Puncture his eardrums. Cut out his tongue.

Đâm thủng màng nhĩ hắn. Cắt lưỡi hắn.

Leave him alive on a respirator,

Để hắn sống thoi thóp bằng máy thở và dịch truyền,

tube-fed, not able to speak or move or see or hear, just to feel,

hắn không thể cử động, nhìn hoặc nghe, hắn chỉ có thể cảm nhận;

and then inject him with something cancerous

và tiêm cho hắn một loại chất độc,

that's going to fester and pustulate

chúng làm toàn thân hắn mưng mủ và mọc đầy nhọt,

until every cell in his body is screaming in agony,

đến khi từng tế bào trong hắn phải gào thét trong đau đớn tột độ,

until every second feels like an eternity in hell.

đến khi hắn thấy mỗi giây trôi qua như nghìn năm dưới địa ngục.

That's what I would do to Hitler.

Đó là điều tôi muốn làm với Hitler.

I've had this fantasy since I was a kid,

Tôi đã nghĩ đến nó từ khi mình còn bé,

still do sometimes,

bây giờ thi thoảng vẫn vậy,

and when I do, my heart speeds up --

khi tôi nghĩ đến điều đó, tim tôi đập nhanh hơn...

all these plans for the most evil, wicked soul in history.

đó là những kế hoạch dành cho các linh hồn độc ác, tàn bạo nhất lịch sử.

But there's a problem,

Nhưng có một vấn đề,

which is I don't actually believe in souls or evil,

đó là việc tôi không thực sự tin vào linh hồn hoặc quỷ dữ,

and I think wicked belongs in a musical.

tôi nghĩ những thứ đó hợp với nhạc kịch hơn.

But there's some people I would like to see killed,

Nhưng có vài người mà tôi muốn chứng kiến họ chết,

but I'm against the death penalty.

nhưng tôi lại phản đối việc tử hình.

But I like schlocky violent movies,

Nhưng tôi lại thích xem phim bạo lực rẻ tiền,

but I'm for strict gun control.

nhưng tôi ủng hộ việc kiểm soát súng.

But then there was a time I was at a laser tag place,

Nhưng có một khoảng thời gian tôi hay chơi đánh trận giả,

and I had such a good time hiding in a corner shooting at people.

tôi có một khoảng thời gian tuyệt vời khi nấp trong góc và bắn người khác.

In other words, I'm your basic confused human when it comes to violence.

Nói cách khác, tôi khá giống bạn ở sự mâu thuẫn khi nói về chủ đề bạo lực.

Now, as a species, we obviously have problems with violence.

Là một giống loài, ta chắc chắn có khá nhiều vấn đề về bạo lực.

We use shower heads to deliver poison gas,

Ta dùng vòi hoa sen để vận chuyển khí độc,

letters with anthrax, airplanes as weapons,

cấy bệnh than vào bì thư, dùng máy bay như một thứ vũ khí,

mass rape as a military strategy.

áp dụng hiếp dâm tập thể vào quân sự.

We're a miserably violent species.

Chúng ta là một giống loài bạo lực đáng thương.

But there's a complication,

Nhưng có một vấn đề phức tạp,

which is we don't hate violence,

đó là việc chúng ta không ghét bạo lực,

we hate the wrong kind.

ta ghét việc bạo lực dùng sai chỗ.

And when it's the right kind,

Khi bạo lực dùng đúng chỗ,

we cheer it on, we hand out medals,

ta ủng hộ điều đó, ta trao huân chương,

we vote for, we mate with our champions of it.

ta bỏ phiếu, ta làm bạn với những người giỏi điều đó nhất.

When it's the right kind of violence,

Khi bạo lực được dùng đúng chỗ,

we love it.

ta sẽ rất thích thú.

And there's another complication,

Và còn một vấn đề phức tạp khác,

which is, in addition to us being this miserably violent species,

đó là ngoài việc ta là giống loài ưa bạo lực đáng thương,

we're also this extraordinarily altruistic, compassionate one.

chúng ta cũng là một giống loài đầy tình thương và không ích kỷ.

So how do you make sense of the biology of our best behaviors,

Vậy làm sao bạn hiểu bản chất Sinh học của các hành vi tốt đẹp nhất,

our worst ones and all of those ambiguously in between?

tồi tệ nhất, và những hành vi ở giữa chúng?

Now, for starters,

Để bắt đầu,

what's totally boring is understanding the motoric aspects of the behavior.

điều nhàm chán nhất là đề cập về khía cạnh động học của hành vi.

Your brain tells your spine, tells your muscles

Não bạn ra lệnh cho tuỷ sống, ra lệnh cho các cơ

to do something or other,

làm một việc gì đó,

and hooray, you've behaved.

Ô là la, bạn đã làm xong.

What's hard is understanding the meaning of the behavior,

Việc khó hơn là hiểu được ý nghĩa của hành vi đó,

because in some settings, pulling a trigger is an appalling act;

vì trong vài trường hợp, việc bạn nổ súng là một tội ác;

in others, it's heroically self-sacrificial.

vài trường hợp khác, đó là sự hy sinh anh hùng.

In some settings, putting your hand one someone else's

Trong một số trường hợp, việc bạn làm cho người khác

is deeply compassionate.

thể hiện sự cảm thông chia sẻ.

In others, it's a deep betrayal.

Vài trường hợp khác, đó là sự phản bội.

The challenge is to understand

Thử thách nằm ở việc tìm hiểu

the biology of the context of our behaviors,

bối cảnh gây ra hành vi của ta dưới góc nhìn Sinh học,

and that's real tough.

điều đó thực sự khó khăn.

One thing that's clear, though, is you're not going to get anywhere

Nhưng điều rất rõ ràng là, việc tìm hiểu sẽ không có kết quả,

if you think there's going to be the brain region or the hormone

nếu bạn cho rằng bạn sẽ tìm được một vùng trong não hoặc một thứ hormone nào đó,

or the gene or the childhood experience

hoặc một loại gen, hoặc một ký ức tuổi thơ,

or the evolutionary mechanism that explains everything.

hoặc một quy luật tiến hoá có thể giải thích toàn bộ chuyện này.

Instead, every bit of behavior has multiple levels of causality.

Thực ra, mỗi hành vi xảy ra liên quan đến nhiều tầng nhân quả.

Let's look at an example.

Hãy lấy một ví dụ.

You have a gun.

Bạn có một khẩu súng.

There's a crisis going on:

Có một cuộc biểu tình xảy ra:

rioting, violence, people running around.

bạo loạn, hỗn chiến, người chạy khắp nơi.

A stranger is running at you in an agitated state --

Một người đang chạy về phía bạn với tâm trạng bị kích động...

you can't quite tell if the expression is frightened, threatening, angry --

Bạn không biết rõ anh ta đang hoảng sợ, giận dữ, hay đang đe doạ bạn...

holding something that kind of looks like a handgun.

Anh ta đang cầm trên tay một thứ giống khẩu súng ngắn.

You're not sure.

Bạn chẳng rõ nữa.

The stranger comes running at you

Người lạ chạy thẳng về hướng bạn,

and you pull the trigger.

bạn nổ súng.

And it turns out that thing in this person's hand

Nhưng hoá ra thứ người đó đang cầm

was a cell phone.

chỉ là chiếc điện thoại.

So we asked this biological question:

Ta hỏi câu hỏi sau dưới góc nhìn Sinh học:

what was going on that caused this behavior?

Điều gì đã thôi thúc hành động đó?

What caused this behavior?

Nguyên nhân hành động đó là gì?

And this is a multitude of questions.

Và rất nhiều câu hỏi liên quan khác.

We start.

Hãy bắt đầu.

What was going on in your brain one second before you pulled that trigger?

Điều gì đã xảy ra bên trong não bạn một giây trước khi bạn nổ súng?

And this brings us into the realm of a brain region called the amygdala.

Điều đó dẫn ta đến một vùng trong não, có tên là Hạch hạnh nhân.

The amygdala, which is central to violence, central to fear,

Hạch hạnh nhân là trung tâm giải quyết bạo lực, nỗi sợ hãi,

initiates volleys of cascades

nơi tạo ra những xung thần kinh

that produce pulling of a trigger.

quyết định việc bạn bóp cò.

What was the level of activity in your amygdala one second before?

Trước một giây đó, mức độ hoạt động của hạt hạnh nhân như thế nào?

But to understand that, we have to step back a little bit.

Để hiểu điều đó, ta cần lùi thời gian thêm một chút nữa.

What was going on in the environment seconds to minutes before

Xung quanh bạn xảy ra điều gì trong khoảng vài giây đến vài phút trước

that impacted the amygdala?

và ảnh hưởng đến hạt hạnh của bạn?

Now, obviously, the sights, the sounds of the rioting,

Rõ ràng chúng là quang cảnh và các thứ âm thanh hỗn loạn,

that was pertinent.

chúng đều liên quan.

But in addition,

Nhưng thêm vào đó,

you're more likely to mistake a cell phone for a handgun

bạn sẽ dễ nhìn nhầm chiếc điện thoại thành khẩu súng ngắn hơn

if that stranger was male

nếu người đó là nam giới,

and large and of a different race.

to con, và đến từ chủng tộc khác bạn.

Furthermore, if you're in pain,

Thêm nữa, nếu bạn đang đau đớn,

if you're hungry, if you're exhausted,

nếu bạn đang đói, nếu bạn đang kiệt sức,

your frontal cortex is not going to work as well,

thuỳ trán của bạn sẽ không còn làm việc tốt nữa,

part of the brain whose job it is to get to the amygdala in time

đó là phần não có nhiệm vụ tạo liên kết với hạt hạnh nhân của bạn đúng lúc,

saying, "Are you really sure that's a gun there?"

và hỏi, "Cậu chắc chắn đó là khẩu súng không đó?"

But we need to step further back.

Nhưng ta cần lùi thời gian thêm nữa.

Now we have to look at hours to days before,

Ta phải nhìn về vài giờ hoặc vài ngày trước đó,

and with this, we have entered the realm of hormones.

bằng việc này, ta bắt đầu khảo sát khía cạnh các hormone.

For example, testosterone,

Ví dụ như testosterone,

where regardless of your sex,

bất kể giới tính bạn là gì,

if you have elevated testosterone levels in your blood,

một khi lượng testosterone trong máu bạn tăng cao,

you're more likely to think a face with a neutral expression

bạn sẽ đánh giá một khuôn mặt có biểu cảm bình thường

is instead looking threatening.

thành một biểu cảm mang tính đe doạ.

Elevated testosterone levels, elevated levels of stress hormones,

Nồng độ testosterone tăng cao, nồng độ hormone gây stress tăng cao,

and your amygdala is going to be more active

hạt hạnh nhân của bạn bị kích thích nhiều hơn,

and your frontal cortex will be more sluggish.

và thuỳ trán của bạn dễ mắc sai lầm hơn.

Pushing back further, weeks to months before,

Lùi lại hơn nữa, vài tuần hoặc vài tháng trước đó,

where's the relevance there?

vậy thì có liên quan gì?

This is the realm of neural plasticity,

Hãy bàn về khả năng thích nghi của hệ thần kinh,

the fact that your brain can change in response to experience,

sự thật là bộ não của bạn có thể thay đổi theo hoàn cảnh,

and if your previous months have been filled with stress and trauma,

và nếu trong vài tháng trước, bạn chìm trong căng thẳng và các chấn động tâm lý,

your amygdala will have enlarged.

hạt hạnh nhân của bạn sẽ nở to ra.

The neurons will have become more excitable,

Các nơ-ron sẽ dễ dàng bị kích thích,

your frontal cortex would have atrophied,

chức năng của thuỳ trán bị suy giảm,

all relevant to what happens in that one second.

mọi thứ đó đều liên hệ với điều xảy ra trong một giây đó.

But we push back even more, back years,

Nhưng ta sẽ lùi xa hơn nữa, trước vài năm,

back, for example, to your adolescence.

ví dụ lùi đến tuổi thiếu niên của bạn.

Now, the central fact of the adolescent brain

Điều quan trọng nhất khi nói về não của thiếu niên

is all of it is going full blast

là việc tất cả các vùng não đều phát triển rất mạnh,

except the frontal cortex,

trừ thuỳ trán ra,

which is still half-baked.

nó giống chiếc bánh mỳ nướng dở.

It doesn't fully mature until you're around 25.

Nó chưa thể phát triển hoàn thiện cho đến khi bạn khoảng 25 tuổi.

And thus, adolescence and early adulthood

Vì vậy, trong những năm tháng thiếu niên và thanh niên,

are the years where environment and experience sculpt your frontal cortex

môi trường xung quanh và những trải nghiệm sẽ định hình nên thuỳ trán của bạn

into the version you're going to have as an adult in that critical moment.

trở thành thứ bạn đang sở hữu trong khoảnh khắc quan trọng đó.

But pushing back even further,

Nhưng hãy lùi xa hơn nữa,

even further back to childhood and fetal life

đến tận tuổi ấu thơ hoặc thời gian sơ sinh của bạn,

and all the different versions that that could come in.

mọi sự thay đổi có thể làm bạn trở thành con người khác.

Now, obviously, that's the time that your brain is being constructed,

Trong giai đoạn này, rõ ràng là não của bạn đang được hình thành,

and that's important,

điều đó rất quan trọng,

but in addition, experience during those times

nhưng thêm vào đó, những trải nghiệm trong khoảng thời gian này

produce what are called epigenetic changes,

là nhân tố ngoại cảnh ảnh hưởng đến cấu trúc ADN của bạn,

permanent, in some cases,

thậm chí có ảnh hưởng lâu dài,

permanently activating certain genes, turning off others.

chúng kích hoạt một số gene và làm bất hoạt vài gen khác.

And as an example of this,

Một ví dụ cho điều này,

if as a fetus you were exposed to a lot of stress hormones through your mother,

nếu trong thời kỳ bào thai, bạn tiếp xúc với nhiều hormone gây stress từ mẹ,

epigenetics is going to produce your amygdala in adulthood

yếu tố đó làm làm cho hạt hạnh của bạn khi trưởng thành

as a more excitable form,

trở nên dễ kích thích hơn,

and you're going to have elevated stress hormone levels.

nồng độ hormone gây stress của bạn sẽ cao hơn.

But pushing even further back,

Nhưng hãy lùi thời gian hơn nữa,

back to when you were just a fetus,

đến lúc bạn là một bào thai,

back to when all you were was a collection of genes.

thời điểm mà bạn thực chất là một tập hợp các gene.

Now, genes are really important to all of this,

Gene là yếu tố vô cùng quan trọng,

but critically, genes don't determine anything,

nhưng điểm mấu chốt là gene không quyết định tất cả,

because genes work differently in different environments.

bởi lẽ gene sẽ hoạt động khác nhau trong các môi trường khác nhau.

Key example here:

Một ví dụ rất quan trọng:

there's a variant of a gene called MAO-A,

có một lại gene mang tên MAO-A,

and if you have that variant,

nếu bạn sở hữu loại gen này,

you are far more likely to commit antisocial violence

khả năng bạn có những vi bạo lực chống lại cộng đồng sẽ cao hơn,

if, and only if, you were abused as a child.

nhưng điều đó chỉ xảy ra nếu bạn bị lạm dụng khi còn nhỏ.

Genes and environment interact,

Gene và môi trường tương tác lẫn nhau,

and what's happening in that one second before you pull that trigger

và điều xảy ra trong vòng một giây trước khi bạn nổ súng đó

reflects your lifetime of those gene-environment interactions.

thể hiện mối tương quan chặt chẽ giữa gene và môi trường trong cả cuộc đời bạn.

Now, remarkably enough, we've got to push even further back now,

Ngay bây giờ, vẫn chưa đủ, ta thậm chí phải lùi xa hơn nữa,

back centuries.

tới hàng thế kỷ,

What were your ancestors up to.

để xem xét đến tổ tiên của bạn.

And if, for example, they were nomadic pastoralists,

Giả sử họ là những người chăn nuôi du mục,

they were pastoralists,

họ chăn nuôi gia súc,

people living in deserts or grasslands

họ sống ở trên sa mạc hoặc đồng cỏ

with their herds of camels, cows, goats,

với đàn lạc đà, bò, dê của mình,

odds are they would have invented what's called a culture of honor

nhiều khả năng là họ đã phát minh ra thứ gọi là nền văn hoá trọng danh dự,

filled with warrior classes,

bao gồm những tầng lớp chiến binh,

retributive violence, clan vendettas,

sự trừng phạt bằng bạo lực, những vụ trả thù lẫn nhau.

and amazingly, centuries later,

Và thực sự ngạc nhiên, đến tận vài thế kỷ sau,

that would still be influencing the values with which you were raised.

điều đó vẫn ảnh hưởng đến những giá trị sống đã nuôi nấng bạn.

But we've got to push even further back,

Nhưng ta hãy lùi xa thêm nữa,

back millions of years,

đến tận hàng triệu năm trước,

because if we're talking about genes,

vì tôi đang nói chuyện về gene,

implicitly we're now talking about the evolution of genes.

theo kiểu ta đang xoay quanh câu chuyện về sự tiến hoá của gene.

And what you see is, for example,

Điều bạn đang thấy là, chẳng hạn như,

patterns across different primate species.

điểm giống nhau giữa các họ thuộc bộ linh trưởng.

Some of them have evolved for extremely low levels of aggression,

Một số loài đã tiến hoá để giảm xu hướng bạo lực xuống thấp nhất,

others have evolved in the opposite direction,

một số loài thì hoàn toàn ngược lại,

and floating there in between by every measure are humans,

và loài nằm trên tất cả các mức ở giữa chính là con người,

once again this confused, barely defined species

thêm một lần nữa, giống loài rắc rối và khó định nghĩa này

that has all these potentials to go one way or the other.

có đầy đủ tiềm năng để tiến tới một trong hai con đường đó.

So what has this gotten us to?

Vậy ta đã hiểu thêm được gì?

Basically, what we're seeing here is,

Để đơn giản, những thứ ta đang thấy đây,

if you want to understand a behavior,

nếu bạn muốn hiểu một hành vi,

whether it's an appalling one, a wondrous one,

dù nó là hành vi ghê tởm hay tuyệt vời,

or confusedly in between,

hoặc được xếp đâu đó giữa chúng,

if you want to understand that,

nếu bạn muốn hiểu nó,

you've got take into account what happened a second before

bạn phải xem xét đến những điều xảy ra từ một giây trước

to a million years before,

tới một triệu năm trước,

everything in between.

và tất cả những thứ giữa chúng.

So what can we conclude at this point?

Vậy ta có thể kết luận được gì?

Officially, it's complicated.

Nói chính xác, điều đó rất phức tạp.

Wow, that's really helpful.

Một kết luận có ích làm sao!

It's complicated,

Nó rất phức tạp,

and you'd better be real careful, real cautious

và bạn nên cực kỳ, cực kỳ cẩn thận và bình tĩnh

before you conclude you know what causes a behavior,

trước khi ra kết luận rằng bạn biết rõ về nguyên nhân của hành vi,

especially if it's a behavior you're judging harshly.

đặc biệt là những hành vi bạn không có cảm tình.

Now, to me, the single most important point about all of this

Đối với tôi, điều quan trọng nhất của tất cả những điều này

is one having to do with change.

là mọi thứ đều thay đổi.

Every bit of biology I have mentioned here can change in different circumstances.

Mọi khía cạnh sinh học tôi đã đề cập có thể thay đổi theo các hướng khác nhau.

For example, ecosystems change.

Ví dụ, hệ sinh thái đang thay đổi.

Thousands of years ago, the Sahara was a lush grassland.

Hàng nghìn năm trước, Sahara từng là một đồng cỏ tươi tốt.

Cultures change.

Văn hoá đang thay đổi.

In the 17th century, the most terrifying people in Europe were the Swedes,

Vào thế kỷ 17, người Thuỵ Điển trở thành nỗi ám ảnh của cả châu Âu,

rampaging all over the place.

gieo rắc chiến tranh khắp nơi.

This is what the Swedish military does now.

Và đây là quân đội Thuỵ Điển ngày nay.

They haven't had a war in 200 years.

Họ chưa có chiến tranh trong 200 năm.

Most importantly,

Điều quan trọng nhất,

brains change.

bộ não thay đổi.

Neurons grow new processes.

Các nơ-ron tạo ra các quá trình mới.

Circuits disconnect.

Các liên kết cũ bị xoá bỏ.

Everything in the brain changes,

Mọi thứ trong não ta đều thay đổi,

and out of this come extraordinary examples of human change.

và chúng dẫn đến những thay đổi phi thường của loài người.

First one:

Đầu tiên:

this is a man named John Newton,

đây là John Newton,

a British theologian

một nhà thần học người Anh,

who played a central role in the abolition of slavery from the British Empire

ông có vai trò chủ đạo trong việc xoá bỏ chế độ nô lệ ở Vương quốc Anh

in the early 1800s.

vào những năm 1800.

And amazingly, this man spent decades as a younger man

Điều ngạc nhiên là, ông đã dành hàng chục năm trong cuộc đời mình

as the captain of a slave ship,

làm nghề thuyền trưởng tàu buôn nô lệ,

and then as an investor in slavery,

và đầu tư vào lĩnh vực buôn nô lệ,

growing rich from this.

làm giàu nhờ chúng.

And then something changed.

Nhưng điều gì đó đã thay đổi.

Something changed in him,

Điều gì đó làm ông thay đổi,

something that Newton himself celebrated in the thing that he's most famous for,

điều đó đã được Newton thể hiện ở một tác phẩm mà nhờ đó ông nổi tiếng,

a hymn that he wrote:

đó là một bản nhạc do ông viết,

"Amazing Grace."

"Amazing Grace."

This is a man named Zenji Abe on the morning of December 6, 1941,

Đây là Zenji Abe trong buổi sáng ngày 6 tháng 10 năm 1941,

about to lead a squadron of Japanese bombers to attack Pearl Harbor.

ít phút trước khi ông dẫn đầu phi đội bay người Nhật tấn công Trân Châu Cảng.

And this is the same man 50 years later to the day

Cũng chính người đàn ông này 50 năm sau,

hugging a man who survived the attack on the ground.

ông đang ôm một người sống sót sau vụ tấn công đó.

And as an old man,

Khi mình đã già,

Zenji Abe came to a collection of Pearl Harbor survivors

Zenji Abe đã gặp những người sống sót sau vụ tấn công Trân Châu Cảng

at a ceremony there

trong một buổi lễ tưởng niệm,

and in halting English apologized for what he had done as a young man.

bằng giọng tiếng Anh bập bẹ, ông xin lỗi vì những gì mình đã gây ra khi còn trẻ.

Now, it doesn't always require decades.

Điều đó không cần đến vài thập kỷ nữa.

Sometimes, extraordinary change could happen in just hours.

Đôi khi, những thay đổi phi thường chỉ diễn ra trong vài giờ.

Consider the World War I Christmas truce of 1914.

Hãy nói về sự kiện Hưu chiến Lễ Giáng sinh trong Thế chiến I vào năm 1914.

The powers that be had negotiated a brief truce

Các phe đã thoả thuận một lệnh ngừng bắn ngắn hạn,

so that soldiers could go out,

để binh sĩ có thể ra ngoài,

collect bodies from no-man's-land in between the trench lines.

tập hợp thi thể tử sĩ ở các vùng tranh chấp giữa hai chiến tuyến.

And soon British and German soldiers

Các binh sĩ Anh và Đức

were doing that,

nhanh chóng làm điều đó,

and then helping each other carry bodies,

giúp đỡ di chuyển thi thể của phe kia,

and then helping each other dig graves in the frozen ground,

họ giúp nhau đào huyệt khi mặt đất đã đóng băng,

and then praying together,

cùng nhau cầu nguyện,

and then having Christmas together and exchanging gifts,

trao cho nhau những hộp quà nhân dịp Giáng sinh,

and by the next day, they were playing soccer together

và ngày hôm sau, họ chơi bóng đá cùng nhau

and exchanging addresses so they could meet after the war.

và trao đổi địa chỉ để họ có thể gặp mặt sau khi chiến tranh kết thúc.

That truce kept going until the officers had to arrive

Lệnh ngừng bắn cứ tiếp diễn cho đến lúc các sĩ quan xuất hiện,

and said, "We will shoot you

và nói: "Chúng tao sẽ bắn mày

unless you go back to trying to kill each other."

trừ khi mày quay lại chiến tuyến và bắn bọn kia."

And all it took here was hours

Chỉ cần vài tiếng đồng hồ

for these men to develop a completely new category of "us,"

để những người lính đó hình thành một khái niệm "chúng ta" hoàn toàn mới:

all of us in the trenches here

tất cả chúng ta trong những hầm hào này

on both sides, dying for no damn reason,

của cả hai phe, phải tàn sát nhau không vì lý do gì cả,

and who is a "them," those faceless powers behind the lines

và khái niệm "chúng," những kẻ quyền lực núp sau tiền tuyến

who were using them as pawns.

thí họ như những con tốt.

And sometimes, change can occur in seconds.

Và đôi lúc, chỉ cần vài giây để thay đổi.

Probably the most horrifying event in the Vietnam War

Một thảm kịch khủng khiếp nhất trong Chiến tranh Việt Nam,

was the My Lai Massacre.

đó là vụ thảm sát Mỹ Lai.

A brigade of American soldiers

Một lữ đoàn lính Mỹ

went into an undefended village full of civilians

tiến vào một ngôi làng gồm toàn dân thường,

and killed between 350 and 500 of them,

họ đã giết khoảng 350 đến 500 người,

mass-raped women and children,

hiếp dâm tập thể phụ nữ và trẻ em,

mutilated bodies.

và chặt xác người.

It was appalling.

Thật tàn nhẫn!

It was appalling because it occurred, because the government denied it,

Thật tàn nhẫn vì điều đó đã xảy ra, vì chính phủ đã phủ nhận nó,

because the US government eventually did nothing more than a slap on the wrist,

vì chính phủ Mỹ đã chẳng làm gì ngoài những hành động chiếu lệ,

and appalling because it almost certainly was not a singular event.

và thật tàn nhẫn khi những sự kiện kiểu đó chắc chắn không phải là duy nhất.

This man, Hugh Thompson, this is the man who stopped the My Lai Massacre.

Người đàn ông này, Hugh Thompson, ông đã cố ngăn chặn vụ thảm sát Mỹ Lai.

He was piloting a helicopter gunship,

Ông đang lái một chiếc trực thăng,

landed there, got out

đáp ở đó, đổ bộ,

and saw American soldiers shooting babies,

và thấy những binh sĩ Mỹ bắn trẻ em,

shooting old women,

bắn các cụ già.

figured out what was going on,

Sau khi hiểu chuyện gì đang xảy ra,

and he then took his helicopter

ông đã dùng trực thăng của mình

and did something that undid his lifetime of conditioning

và làm một điều đã lật đổ toàn bộ quan điểm từ trước đến nay của ông

as to who is an "us" and who is a "them."

về những ai ông gọi là "chúng ta" và "chúng."

He landed his helicopter

Ông đỗ trực thăng

in between some surviving villagers and American soldiers

gần một số người dân sống sót và một số lính Mỹ,

and he trained his machine guns on his fellow Americans,

chĩa súng máy vào các chiến hữu của mình,

and said, "If you don't stop the killing, I will mow you down."

và nói: "Nếu chúng mày không dừng việc giết chóc, tao sẽ bắn."

Now, these people are no more special than any of us.

Họ không có điểm gì đặc biệt hơn hẳn so với chúng ta.

Same neurons, same neurochemicals,

Cùng những nơ-ron đó, cùng những chất xám đó,

same biology.

cùng cấu tạo sinh học đó.

What we're left with here is this inevitable cliche:

Điều còn lại của ta sẽ là kết cục không tránh khỏi này:

"Those who don't study history are destined to repeat it."

"Những ai không học hỏi từ lịch sử chắc chắn sẽ lặp lại nó."

What we have here is the opposite of it.

Nhưng thứ ta rút ra thì hoàn toàn ngược lại:

Those who don't study the history of extraordinary human change,

Những ai không hiểu lịch sử những thay đổi phi thường của loài người,

those who don't study the biology of what can transform us

những ai không hiểu khía cạnh sinh học của những điều thay đổi ta

from our worst to our best behaviors,

từ tốt đẹp nhất đến tệ hại nhất,

those who don't do this are destined not to be able

những ai không làm vậy sẽ chắc chắn không thể lặp lại

to repeat these incandescent, magnificent moments.

những khoảnh khắc rực sáng kỳ diệu đó.

So thank you.

Cám ơn.

(Applause)

(Vỗ tay)

CA: Talks that really give you a new mental model about something,

CA: Những bài nói cho bạn góc nhìn mới dưới khía cạnh thần kinh học,

those are some of my favorite TED Talks,

chúng là các bài nói yêu thích của tôi,

and we just got one.

và đây cũng vậy.

Robert, thank you so much for that. Good luck with the book.

Robert, cảm ơn anh rất nhiều. Chúc may mắn với cuốn sách mới.

That was amazing,

Thật tuyệt vời,

and we're going to try and get you to come here in person one year.

chúng tôi sẽ cố gắng đưa anh tới đây trong các năm tiếp theo.

Thank you so much.

Cám ơn rất nhiều.

RS: Thank you. Thank you all.

RS: Cám ơn. Cám ơn các bạn.