4 questions you should always ask your doctor | Christer Mjåset

Translator: Daban Q. Jaff Reviewer: Halo Fariq

I am a neurosurgeon,

من نەشتەرگەری مێشک و دەمارم،

and I'm here to tell you today that people like me need your help.

هاتووم پێتان بڵێم کە کەسانی وەک من پێویستیان بە یارمەتی ئێوەیە.

And in a few moments, I will tell you how.

کەمێکی تر، پێتان ئەڵێم چۆن.

But first, let me start off by telling you about a patient of mine.

بەڵام یەکەم شت، با دەستپێکەم بە باسکردنی نەخۆشێکی خۆم.

This was a woman in her 50s,

ژنێک بوو لە پەنجاکانی تەمەنیا،

she was in generally good shape,

بەشێوەیەکی گشتی تەندروستی باشبوو،

but she had been in and out of hospital a few times

بەڵام چەند جارێک چۆتە نەخۆشخانە و دەرچووە بەهۆی

due to curative breast cancer treatment.

چارەسەری بنەبڕکردنی شێرپەنجەی مەمک.

Now she had gotten a prolapse from a cervical disc,

ئێستا تووشی دەرچوونی دیسکی بڕبڕەکانی ملی بووە،

giving her radiating pain of a tense kind,

بەهۆیەوە ئازار ئەگوازرێتەوە لە ملییەوە،

out into the right arm.

بۆسەر قۆڵی ڕاستی.

Looking at her MRI before the consultation,

پێش ئەوەی ڕاوێژم پێبکرێت سەیری ئێم ئاڕ ئایەکەیم کرد،

I decided to suggest an operation.

بڕیارم یا پێشنیاری نەشتەرگەری بکەم.

Now, neck operations like these are standardized, and they're quick.

ئەم جۆرە نەشتەرگەرییانە ستانداردن، و بە خێرایی ئەکرێت.

بەڵام مەترسییەکی دیاریکراویان هەیە.

But they carry a certain risk.

You make an incision right here,

بڕینێک لێرەیا ئەکەیت، و

and you dissect carefully past the trachea,

بە وردی توێکاری ئەکەیت هەتا پشتی بۆری هەناسە،

the esophagus,

سورێنچک، و

and you try not to cut into the internal carotid artery.

هەوڵیش ئەیەیت خوێنبەرەکە نەبڕیت کە ئەچێت بۆ مێشک.

(Laughter)

(پێکەنین)

Then you bring in the microscope,

ئینجا مایکرۆسکۆپەکە ئەهێنیت،

and you carefully remove the disc and the prolapse

هێواش هێواش دیسکەکە و دەرچوونەکەی لائەبەیت

in the nerve root canal,

لە کەناڵی دەمارەکە،

without damaging the cord and the nerve root

بێ ئەوەی زیان بە دڕکە پەتک و ڕەگی دەمارەکە بگەیەنیت

lying only millimeters underneath.

کە چەند میلیمەترێک لەژێرەوەیە.

The worst case scenario is the damage to the cord,

خراپترین ئەگەر ڕووبات زیان گەیاندنە بە دڕکە پەتک،

which can result in paralysis from the neck down.

کە ئەکرێت ببێتە هۆی شەلەل لە ملەوە بۆ خوارەوە.

Explaining this to the patient, she fell silent.

دوای ڕوونکردنەوەی ئەمە بۆ نەخۆشەکە، یەکسەر بێدەنگ بوو.

And after a few moments,

دوای چەند ساتێکیش،

she uttered a few very decisive words for me and for her.

چەند وشەیەکی زۆر یەکلاکەرەوەی وت بۆ خۆشم و بۆ خۆشی.

"Doctor, is this really necessary?"

"دکتۆر، بەڕاست ئەمە پێویستە؟"

(Laughter)

(پێکەنین)

And you know what I realized, right there and then?

ئەشزانن درکم بەچی کرد، ئەوکاتە و لەویا؟

It was not.

پێویست نەبوو.

In fact, when I get patients like this woman,

ڕاستییەکەی، کاتێک نەخۆشی وەک ئەم ژنەم بۆ یەت،

I tend to advise not to operate.

ئامۆژگاری ئەوەیان ئەکەم نەشتەرگەری نەکەم.

So what made me do it this time?

کەواتە ئەمجارە بۆچی پێشنیاری نەشتەرگەریم کرد؟

Well, you see,

ئەزانن چۆنە،

this prolapse was so delicate,

ئەم دەرچوونە زۆر نموونەیی بوو،

I could practically see myself pulling it out of the nerve root canal

ئەمهێنایە بەرچاوی خۆم کە چۆن لە کەناڵی ڕەگی دەمارەکە دەری ئەکەم

before she entered the consultation room.

پێش ئەوەی بێتە ژووری ڕاوێژکارییەکە.

I have to admit it, I wanted to operate on her.

ئەبێ دانی پیا بنێم، ئەمویست نەشتەرگەری بۆ بکەم.

I'd love to operate on her.

حەزم ئەکرد نەشتەرگەری بۆ بکەم.

Operating, after all, is the most fun part of my job.

نەشتەرگەری کردن هەرچۆنێک بێت خۆشترین بەشی کارەکەمە.

(Laughter)

(پێکەنین)

I think you can relate to this feeling.

پێموابێت لەوانەیە ئێوەش ئەو هەستەتان هەبووبێت.

My architect neighbor says he loves to just sit and draw

دراوسێ تەلارسازەکەم وتی حەز ئەکا دانیشێت و وێنە بکێشێت و

and design houses.

نەخشەی خانوو دابنێت.

He'd rather do that all day

ئامادەیە بەدرێژایی ڕۆژ بیکات

than talk to the client paying for the house

ئینجا قسە لەگەڵ کڕیارەکە بکات کە پارەی خانووەکە ئەیات

that might even give him restrictions on what to do.

کە لەوانەیە ڕیگریش بخاتە بەردەمی بۆ ئەوەی ئەیەوێ بیکات.

بەڵام وەک هەموو تەلارسازێک،

But like every architect,

every surgeon needs to look their patient in the eye

هەموو نەشتەرگەرێکیش پێویستە سەیری چاوەکانی نەخۆشەکە بکات و

and together with the patient,

پێکەوە لەگەڵ نەخۆشەکە،

they need to decide on what is best for the person having the operation.

پێویستە بڕیار بەن باشترین چییە بۆ کەسەکەی نەشتەرگەرییەکەی بۆ ئەکرێت.

And that might sound easy.

ئەوەش لەوانەیە لە ئاسان بچێت.

But let's look at some statistics.

بەڵام با سەیری چەند سەرژمێرییەک بکەین.

لەوزەتێن دوو گرێکەن کە لە پشتی قوڕەگەوەن.

The tonsils are the two lumps in the back of your throat.

They can be removed surgically,

بە نەشتەرگەری دەرئەکرێن،

and that's called a tonsillectomy.

پێی ئەوترێت لابردنی لەوزەتێن.

This chart shows the operation rate of tonsillectomies in Norway

ئەم هێڵکارییە ڕێژەی نەشتەرگەری لابردنی لەوزەتێنی نەرویج نیشان ئەیات

in different regions.

لە ناوچە جیاکانا.

What might strike you is that there is twice the chance

ئەوەی سەرنجت ڕائەکێشێت ئەوەیە دوو ئەوەنە ئەگەری هەیە

that your kid -- because this is for children --

کە منداڵەکەت -- چونکە ئەمە بۆ منداڵانە --

will get a tonsillectomy in Finnmark than in Trondheim.

لە فینمارک لابردنی لەوزەتێنی بۆ بکرێت وەک لە ترۆندهایم.

The indications in both regions are the same.

ئاماژەکان بۆ نەشتەرگەری لە هەردوو ناوچەکە یەک شتن.

There should be no difference, but there is.

نابێت جیاوازی هەبێت، بەڵام هەیە.

Here's another chart.

ئەمەش هێڵکارییەکی ترە.

The meniscus helps stabilize the knee

کەوانە کڕکڕاگە یارمەتی ڕاگرتنی ئەژنۆ ئەیات و

and can be torn or fragmented acutely,

ئەکرێت لەناکاو بدڕێت یان پارچەی لێبێتەوە،

topically during sports like soccer.

لە کاتی وەرزشی وەک تۆپی پێ.

What you see here is the operation rate for this condition.

ئەوەی ئەیبینیت لێرەیا ڕێژەی نەشتەرگەرییە بۆی.

And you see that the operation rate in Møre og Romsdal

ئەبینیت ڕێژەی نەشتەرگەری لە مۆر ئۆگ رۆمسداڵ

is five times the operation rate in Stavanger.

پێنج هێندەی ڕێژەی نەشتەرگەرییە لە ستافانجەر.

Five times.

پێنج هێندە.

How can this be?

ئەمە چۆن ئەبێت؟

Did the soccer players in Møre og Romsdal

ئایا یاریزانەکانی تۆپی پێی مۆر ئۆگ رۆمسداڵ

play more dirty than elsewhere in the country?

ڕەقتر یارییان کردووە وەک لە شوێنەکانی تری وڵات؟

(Laughter)

(پێکەنین)

Probably not.

لەوە ناچێت.

I added some information now.

ئێستا هەندێک زانیاریم زیاد کرد.

What you see now is the procedures performed

ئەوەی ئەیبینیت نەشتەرگەرییەکانە کە ئەکرێت

in public hospitals, in light blue,

لە نەخۆشخانە گشتییەکان، شینە کاڵەکە،

the ones in private clinics are light green.

ئەوانەشی لە کلینیکە تایبەتەکان ئەکرێن سەوزە کاڵەکە.

There is a lot of activity in the private clinics

چالاکی زۆر هەیە لە کلینیکی تایبەتی

in Møre og Romsdal, isn't there?

لە مۆر ئۆگ رۆمسداڵ، وانییە؟

What does this indicate?

ئەمە ئاماژەی چییە؟

A possible economic motivation to treat the patients.

ئەگەری هەبوونی پاڵنەری ئابووری بۆ چارەسەری نەخۆشەکان.

And there's more.

زیاتریش هەیە.

Recent research has shown that the difference of treatment effect

توێژینەوە تازەکان نیشانیان داوە کە جیاوازی کاریگەری چارەسەر

between regular physical therapy and operations for the knee --

لەنێوان چارەسەری جەستەیی ئاسایی و نەشتەرگەری بۆ ئەژنۆ --

there is no difference.

هیچ جیاوازییەک نییە.

Meaning that most of the procedures performed

واتە هەموو نەشتەرگەرییەکانی کە کراون

on the chart I've just shown

لەسەر هێڵکارییەکەی پیشانمدان

could have been avoided, even in Stavanger.

ئەکرا نەکرێت، تەنانەت لە ستاڤانجەریش.

So what am I trying to tell you here?

کەواتە لێرەیا ئەمەوێ چیتان پێبڵێم؟

Even though most indications for treatments in the world

هەرچەندە زۆربەی ئاماژەکان بۆ چارەسەرکردن لە جیهاندا

are standardized,

ستاندارد و نەگۆڕە،

there is a lot of unnecessary variation of treatment decisions,

چەندین هەمەچەشنی ناپێویستی بڕیارەکانی چارەسەر هەیە،

especially in the Western world.

بەتایبەتی خۆرئاوا.

Some people are not getting the treatment that they need,

هەندێک کەس ئەو چارەسەرە وەرناگرن کە پێویستیان پێیەتی،

but an even greater portion of you

بەڵام ژمارەیەکی زۆر زیاتر

are being overtreated.

چارەسەری زیاد لەپێویست ئەکرێن.

"Doctor, is this really necessary?"

"دکتۆر، ئایا بەڕاست پێویستە؟"

I've only heard that question once in my career.

بەهەموو ژیانی پیشەییەم یەک جار گوێم لەو قسەیە بووە.

My colleagues say they never heard these words from a patient.

هاوپیشەکانم ئەڵێن هەرگیز گوێیان لێنەبووە نەخۆشێک ئەو قسەیە بکات.

And to turn it the other way around,

ئەگەر پێچەوانەی بکەینەوە،

how often do you think you'll get a "no" from a doctor

پێتوایە چەندێک زۆر "نەخێر" وەر ئەگریت لە پزیشکێکەوە

if you ask such a question?

ئەگەر پرسیارێکی وا بکەیت؟

Researchers have investigated this,

توێژەرەوەکان لەمەیان کۆڵیوەتەوە،

and they come up with about the same "no" rate

ئەوانیش هەمان ڕێژەی "نەخێر"یان دەستکەوتووە

wherever they go.

بۆ هەر کوێیەک چووبێتن.

And that is 30 percent.

ئەوەش لەسەدا ٣٠یە.

Meaning, three out of 10 times,

واتە، لە ١٠ جار جارێک،

your doctor prescribes or suggests something

پزیشکەکەت شتێک ئەنوسێت یان پێشنیاری شتێک ئەکات

that is completely unnecessary.

کە بە تەواوەتی ناپێویستە.

And you know what they claim the reason for this is?

ئەشزانیت ئەڵێن هۆکاری ئەمە چییە؟

Patient pressure.

فشاری نەخۆش.

In other words, you.

بە واتایەکی تر، ئێوە.

You want something to be done.

ئێوە ئەتانەوێ شتێک بکرێت.

A friend of mine came to me for medical advice.

هاوڕێیەکم هات بۆلام بۆ ئامۆژگاری پزیشکی.

This is a sporty guy,

کوڕێکی وەرزشەوانە،

he does a lot of cross-country skiing in the winter time,

لە کاتی زستاندا خلیسکێنەی زۆر ئەکات لەنێوان وڵاتەکانا،

he runs in the summer time.

بە هاوینانیش ڕاکردن ئەکات.

And this time, he'd gotten a bad back ache whenever he went jogging.

ئەمجارە، تووشی ئازارێکی پشتی خراپ ئەبوو کاتێک ئەچوو بۆ ڕاکردن.

So much that he had to stop doing it.

هێندە زۆربوو ناچاربوو بیوەستێنێت.

I did an examination, I questioned him thoroughly,

پشکنینێکم بۆ کرد، پرسیاری تەواوم لێکرد و

and what I found out is that he probably had a degenerated disc

بۆم دەرکەوت کە لەوانەیە دیسکێکی پووکاوەی بڕبڕەکانی خوارەوەی هەبێت

in the lower part of his spine.

لە بەشی خوارەوەی بڕبڕەی پشت.

Whenever it got strained, it hurt.

هەرجارێک خۆی ماندوو بکردایە ئازاری دروست ئەکرد.

He'd already taken up swimming instead of jogging,

هەر خۆی لەجیاتی ڕاکردنەکە دەستی کردبوو بە مەلە،

there was really nothing to do,

هیچ شتێکی تر نەبوو بیکات،

so I told him, "You need to be more selective

بۆیە پێموت، "پێویستە باشتر هەڵبژێریت

when it comes to training.

کاتێک یەتە سەر ڕاهێنان.

Some activities are good for you,

هەندێک چالاکی باشن بۆت،

some are not."

هەندێکیان باش نین."

His reply was,

وەڵامەکەی ئەمە بوو،

"I want an MRI of my back."

"ئەمەوێ ئێم ئاڕ ئایەکی پشتم بکرێت."

"Why do you want an MRI?"

"بۆچی ئێم ئاڕ ئایت ئەوێت؟"

"I can get it for free through my insurance at work."

"بە بیمەی کارەکەم ئەتوانم بێ بەرامبەر بیکەم."

"Come on," I said -- he was also, after all, my friend.

وتم، "پێمبڵێ" -- هەرچۆنێک بێت هاوڕێم بوو.

"That's not the real reason."

"ئەوە هۆکارە ڕاستەقینەکە نییە."

"Well, I think it's going to be good to see how bad it looks back there."

"پێموابێت باش ئەبێت ببینیت پشتم چەند خراپی بەسەر هاتووە."

"When did you start interpreting MRI scans?" I said.

پێم وت، "کەی فێری ئەوە بوویت ئێم ئاڕ ئای بخوێنیتەوە؟"

(Laughter)

(پێکەنین)

"Trust me on this.

"لەمەیا متمانەم پێ بکە.

You're not going to need the scan."

پێویستت پێی نابێت."

"Well," he said,

ئینجا وتی، "باشە"،

and after a while, he continued, "It could be cancer."

دوای کەمێک، بەردەوام بوو وتی، "لەوانەیە شێرپەنجە بێت."

(Laughter)

(پێکەنین)

He got the scan, obviously.

بێگومان، ئێم ئاڕ ئایەکەی کرد.

And through his insurance at work,

لەڕێگەی بیمەی تەندروستییەکەی،

he got to see one of my colleagues at work,

توانی یەکێک لە هاوپیشەکانی خۆم ببینێت،

telling him about the degenerated disc,

ئەویش پێی وتبوو دیسکێکە پووکاوەتەوە،

that there was nothing to do,

هیچ شتێکی بۆ ناکرێت،

and that he should keep on swimming and quit the jogging.

پێویستە بەردەوامبێت لە مەلە و واز لە ڕاکردن بهێنێت.

After a while, I met him again and he said,

دوای ماوەیەک، دووبارە بینیمەوە و وتی،

"At least now I know what this is."

"هیچ نەبێت ئێستا ئەزانم چییە."

But let me ask you a question.

بەڵام با پرسیارێکتان لێبکەم.

What if all of you in this room with the same symptoms had an MRI?

چی ئەبێت ئەگەر هەموو ئەوانەی لەم ژوورەیان بۆ پشت ئێشە ئێم ئاڕ ئای بکەن؟

And what if all the people in Norway

چی ئەبێت ئەگەر هەموو خەڵکی نەرویج

had an MRI due to occasional back pain?

بەهۆی پشت ئێشەی تاوتاوەوە ئێم ئاڕ ئای بکەن؟

The waiting list for an MRI would quadruple, maybe even more.

لیستی چاوەڕوانی بۆ ئێم ئاڕ ئایەک ئەبێ بە چوار ئەوەنە، یان زیاتریش.

And you would all take the spot on that list

هەمووشتان جێگەیەک ئەگرن لەسەر لیستەکە

from someone who really had cancer.

لە کەسێکەوە کە بەڕاستی شێرپەنجەی هەیە.

So a good doctor sometimes says no,

بۆیە پزیشکێکی باش هەندێک جار ئەڵێت نەخێر،

but the sensible patient also turns down, sometimes,

بەڵام هەندێک جاریش نەخۆشی تێگەشتوو ڕەتی ئەکاتەوە بۆی بکرێت،

an opportunity to get diagnosed or treated.

دەرفەتێک بۆ دەستنیشانکردن یان چارەسەرکردن.

"Doctor, is this really necessary?"

"دکتۆر، بەڕاست ئەمە پێویستە؟"

I know this can be a difficult question to ask.

ئەزانم قورسە ئەم پرسیارە بکەیت.

In fact, if you go back 50 years,

ڕاستییەکەی، ئەگەر ٥٠ ساڵ بگەڕێیتە دواوە،

this was even considered rude.

ئەمە بە بێڕێزیش دائەنرا.

(Laughter)

(پێکەنین)

If the doctor had decided what to do with you,

ئەگەر پزیشکەکە بڕیاری شتێکی بۆ بیایتایە،

that's what you did.

تەواو ئەتکرد.

A colleague of mine, now a general practitioner,

هاوپیشەیەکم کە ئێستا پزیشکی گشتییە،

was sent away to a tuberculosis sanatorium as a little girl,

بە منداڵی نێردرابوو بۆ شوێنێکی جیاکردنەوەی سیل،

for six months.

بۆ ماوەی شەش مانگ.

It was a terrible trauma for her.

زەبرێکی دەروونی خراپ بوو بۆی.

She later found out, as a grown-up,

دواتر کە گەورەبوو، بۆی دەرکەوت،

that her tests on tuberculosis had been negative all along.

هەموو پشکنینەکانی بۆی کرابوو بۆ سیل هەمووی نەرێنی دەرچووبوون.

The doctor had sent her away on nothing but wrong suspicion.

پزیشکەکە تەنیا لەسەر گومانی هەڵە ناردبووی.

No one had dared or even considered confronting him about it.

هیچ کەسێک نەیوێرابوو یان بیری نەکردبۆوە لێپرسینەوەی لەگەڵ بکات.

Not even her parents.

تەنانەت دایک و باوکیشی.

Today, the Norwegian health minister

ئەمڕۆ، وەزیری تەندروستی نەرویج

talks about the patient health care service.

باسی خزمەتی تەندروستی نەخۆش ئەکات.

The patient is supposed to get advice from the doctor about what to do.

پێویستە نەخۆشەکە لەلایەن پزیشکەکەوە ئامۆژگاری پێبدرێت کە چی بکات.

This is great progress.

ئەمە بەرەوپێشچوونێکی گەورەیە.

But it also puts more responsibility on you.

بەڵام بەرپرسیارێتی زیاتریش ئەخاتە سەر شانت.

You need to get in the front seat with your doctor

پێویستە بچیتە کوشنی پێشەوە لەگەڵ پزیشکەکەتا و

and start sharing decisions on where to go.

دەستکەیت بە هاوبەشبوون لە بڕیارەکانی هەنگاوی دواتر.

So, the next time you're in a doctor's office,

بۆیە، جاری داهاتووت لە نوسینگەی پزیشکێک،

ئەمەوێ بپرسیت،

I want you to ask,

"Doctor, is this really necessary?"

"دکتۆر، ئایا بەڕاست ئەمە پێویستە؟"

And in my female patient's case,

بۆ نەخۆشەکەی منیش

the answer would be no,

وەڵامەکە نەخێر ئەبێت،

but an operation could also be justified.

بەڵام نەشتەرگەریش ڕێی تێئەچێت.

"So doctors, what are the risks attached to this operation?"

"پزیشکەکان، مەترسییەکان چین کە ئەم نەشتەرگەرییە هەڵیئەگرێت؟"

Well, five to ten percent of patients will have worsening of pain symptoms.

لەسەدا پێنج بۆ دەی نەخۆشەکان خراپبوونی نیشانەکانیان ئەبێت.

One to two percent of patients

لەسەدا یەک بۆ دووی نەخۆشەکان

will have an infection in the wound or even a rehemorrhage

هەوکردنی برینەکە یان تەنانەت خوێنبەربوونیشیان ئەبێت

that might end up in a re-operation.

کە بەهۆیەوە ناچار بین نەشتەرگەری بکەینەوە.

0.5 percent of patients also experience permanent hoarseness

لەسەدا یەک لەسەر دوویان دەماری دەنگیان ئەپچڕێت و

and a few, but still a few,

کەمێک، هێشتا کەمێک،

will experience reduced function in the arms or even legs.

تووشی خراپبوونی کارەکانی دەستەکان یان تەنانەت قاچەکانیش ئەبن.

"Doctor, are there other options?"

"دکتۆر، هەڵبژاردنی تر هەیە؟"

Yes, rest and physical therapy over some time

بەڵێ، پشوو و چارەسەری سرووشتی بە تێپەڕبوونی کات

might get you perfectly well.

لەوانەیە زۆر باشترت بکات.

"And what happens if I don't do anything?"

"چی ڕووئەیات ئەگەر هیچ نەکەم؟"

It's not recommended,

پێشنیارکراو نییە،

but even then, there's a slight chance that you will get well.

بەڵام واهیش، ئەگەرێکی کەم هەیە کە باشتر ببیت.

چوار پرسیار.

Four questions.

Simple questions.

پرسیاری سادە.

Consider them your new toolbox to help us.

وایدانێ سندووقی ئامرازی نوێیە پێتان بۆ یارمەتی یانمان.

Is this really necessary?

بەڕاست ئەمە پێویستە؟

What are the risks?

مەترسییەکان چین؟

Are there other options?

هەڵبژاردنی تر هەیە؟

And what happens if I don't do anything?

چی ڕووئەیات ئەگەر هیچ نەکەم؟

Ask them when your doctor wants to send you to an MRI,

پرسیار لە پزیشکەکەت بکە کاتێک ئەتنێرێت بۆ ئێم ئاڕ ئای،

when he prescribes antibiotics

کاتێک دژە بەکتریا ئەنووسێت

or suggests an operation.

یان پێشنیاری نەشتەرگەری ئەکات.

What we know from research

ئەوەی لە توێژینەوەکانەوە فێری بووین

لە پێنج کەستان یەکێکتان، لەسەدا ٢٠تان،

is that one out of five of you, 20 percent,

will change your opinion on what to do.

بۆچوونتان ئەگۆڕن لەسەر ئەوەی چی بکەن.

And by doing that, you will not only have made your life

بەوەش، نەک بەتەنیا ژیانی خۆتان

a whole lot easier, and probably even better,

زۆر ئاسانتر ئەکەن، و لەوانەیە باشتریش،

but the whole health care sector

بەڵکو هەموو کەرتی تەندروستی

will have benefited from your decision.

بەو بڕیارەتان سوودی پێئەگات.

Thank you.

زۆر سوپاس

(Applause)

(چەپڵەلێدان)