Why the metric system matters - Matt Anticole

Tại sao hệ đo lường mét quan trọng - Matt Anticole

Translator: Anh Pham Reviewer: Phương Nguyễn Vân

What does the French Revolution

Cuộc Cách mạng Pháp có liên quan gì

have to do with the time NASA accidentally crashed a $200 million orbiter

tới việc NASA vô tình phá hủy một vệ tinh trị giá 200 triệu đo

into the surface of Mars?

trên bề mặt sao Hỏa?

Actually, everything.

Thật ra là hoàn toàn liên quan.

That crash happened due to an error

Vụ va chạm này xảy ra bởi một sai sót

in converting between two measurement systems,

trong việc chuyển đổi giữa hai hệ thống đo lường,

U.S. customary units

hệ thống đo lường của Mỹ

and their S.I, or metric, equivalence.

và hệ thống chuẩn quốc tế S.I, hay là đơn vị mét.

So what's the connection to the French Revolution?

Vậy nó có liên quan gì đến cuộc Cách mạng Pháp?

Let's explain.

Ta hãy cùng giải thích.

For the majority of recorded human history,

Theo hầu hết ghi chép của lịch sử loài người,

units like the weight of a grain or the length of a hand weren't exact

đơn vị giống như cân nặng hạt thóc hay độ dài bàn tay, nó không chính xác

and varied from place to place.

và không ở đâu giống nhau cả.

And different regions didn't just use varying measurements.

Và ở mỗi vùng không chỉ sử dụng hệ thống đo lường khác nhau,

They had completely different number systems as well.

mà hệ thống chữ số cũng hoàn toàn khác biệt.

By the late Middle Ages, the Hindu-Arabic decimal system

Vào cuối thời Trung Cổ, hệ thống thập phân của Hindu-Arập

mostly replaced Roman numerals and fractions in Europe,

đã gần như thay thế chữ số La Mã và phân số tại châu Âu,

but efforts by scholars like John Wilkins to promote standard decimal-based measures

nhưng nỗ lực của các học giả như John Wilkins để tạo quy chuẩn

cho phép đo lường trong hệ thập phân

were less successful.

không được thành công cho lắm.

With a quarter million different units in France alone,

Với 1/4 triệu đơn vị khác nhau tính riêng Pháp,

any widespread change would require massive disruption.

bất kỳ thay đổi tổng thể nào cũng đòi hỏi một biến cố lớn.

And in 1789, that disruption came.

Và vào năm 1789, biến cố đó đã diễn ra.

The leaders of the French Revolution didn't just overthrow the monarchy.

Lãnh đạo của cuộc cách mạng Pháp đã không chỉ lật đổ nền quân chủ.

They sought to completely transform society

Họ quyết tâm làm thay đổi bộ mặt của toàn xã hội

according to the rational principles of the Enlightenment.

dựa vào những quy định của Thời kì Khai sáng.

When the new government took power,

Khi chính phủ mới nắm quyền lực,

the Academy of Sciences convened to reform the system of measurements.

Viện Khoa học đã họp lại và sửa đổi hệ thống đo lường.

Old standards based on arbitrary authority or local traditions

Những tiêu chuẩn cũ dựa trên độc đoán của chính quyền hay truyền thống địa phương.

were replaced with mathematical and natural relationships.

bị thay thế bởi các quan hệ toán học và tự nhiên.

For example, the meter, from the Greek word for measure,

Ví dụ, từ mét, là chữ cổ Hy Lạp mang nghĩa đo lường,

was defined as 1/10,000,000 between the Equator and North Pole.

được định nghĩa bằng 1/10 triệu khoảng cách giữa Xích đạo và Cực Bắc.

And the new metric system was, in the words of the Marquis de Condorcet,

Hệ đo lường mét mới, theo nhận xét của Marquis de Condorcet,

"For all people, for all time."

"Cho mọi người, mọi thời điểm."

Standardizing measurements had political advantages

Chuẩn hóa đo lường mang lợi thế chính trị tới

for the Revolutionaries as well.

cho những người cách mạng.

Nobles could no longer manipulate local units to extract more rent from commoners,

Địa chủ không còn có thể gian dối bằng đơn vị cũ để thu tô từ dân thường,

while the government could collect taxes more efficiently.

trong khi chính phủ thu thuế hiệu quả hơn.

And switching to a new Republican Calendar with ten-day weeks

Và sử dụng Lịch Cộng Hòa mới có 10 ngày một tuần

reduced church power by eliminating Sundays.

giảm quyền lực nhà thờ bằng cách bỏ ngày Chúa nhật.

Adoption of this new system wasn't easy.

Đưa hệ thống mới vào sử dụng không dễ dàng gì.

In fact, it was a bit of a mess.

Thậm chí còn hơi lộn xộn nữa.

At first, people used new units alongside old ones,

Ban đầu, mọi người sử dụng đơn vị mới và cũ cùng lúc với nhau,

and the Republican Calendar was eventually abandoned.

rồi Lịch Cộng Hòa cũng bị bãi bỏ.

When Napoléon Bonaparte took power,

Khi Napoleon Bonaparte lên nắm quyền,

he allowed small businesses to use traditional measurements

ông cho phép tiểu thương sử dụng hệ đo lường truyền thống

redefined in metric terms.

tinh chỉnh qua hệ mét.

But the metric system remained standard for formal use,

Những hệ mét được làm chuẩn cho đo lường nói chung,

and it spread across the continent, along with France's borders.

và nó lan rộng khắp châu lục, từ biên giới Pháp trở ra.

While Napoléon's empire lasted eight years,

Đế chế Napoleon chỉ kéo dài tám năm,

its legacy endured far longer.

Nhưng di sản của nó tồn tại lâu hơn rất nhiều.

Some European countries reverted to old measurements upon independence.

Vài quốc gia Châu Âu quay về sử dụng hệ đo lường cũ khi giành độc lập.

Others realized the value of standardization

Các nước khác nhận ra giá trị của chuẩn hóa

in an age of international trade.

trong kỷ nguyên giao thương toàn cầu.

After Portugal and the Netherlands switched to metric voluntarily,

Sau khi Bồ Đào Nha và Hà Lan tự nguyện chuyển sang dùng hệ mét,

other nations followed,

các quốc gia khác noi theo,

with colonial empires spreading the system around the world.

khi thuộc địa dân chủ mang hệ mét đi khắp thế giới.

As France's main rival,

Là đối thủ chính của Pháp,

Britain had resisted revolutionary ideas and retained its traditional units.

Anh từ chối ý tưởng cấp tiến đó và giữ nguyên hệ đo lường cũ.

But over the next two centuries, the British Empire slowly transitioned,

Nhưng hai thế kỉ sau đó, Đế Quốc Anh dần chuyển mình,

first approving the metric system as an optional alternative

chấp thuận hệ mét như một hệ đo lường phụ

before gradually making it offical.

trước khi tiến tới công nhận chính thức.

However, this switch came too late for thirteen former colonies

Dù sao, sự thay đổi này tới quá trễ cho 13 quốc gia thuộc địa

that had already gained independence.

đã giành độc lập trước đó.

The United States of America stuck with the English units of its colonial past

Hoa Kỳ mắc kẹt với hệ đo lường Anh từ quá khứ thuộc địa

and today remains one of only three countries

và cho tới nay là một trong ba quốc gia duy nhất

which haven't fully embraced the metric system.

không hoàn toàn sử dụng hệ đo lường mét.

Despite constant initiatives for metrication,

Mặc cho có nhiều lời kêu gọi chuyển đổi,

many Americans consider units like feet and pounds more intuitive.

nhiều người Mỹ vẫn coi đơn vị như feet hay pounds dễ dùng hơn.

And ironically, some regard the once revolutionary metric system

Nghịch lý là, một số coi hệ đo lường mét cấp tiến đó

as a symbol of global conformity.

như biểu tượng của sự đồng nhất toàn cầu.

Nevertheless, the metric system is almost universally used in science and medicine,

Hơn thế nữa, hệ mét được dùng hầu như trong mọi ứng dụng khoa học và y học,

and it continues to evolve according to its original principles.

và nó liên tục tiến hóa theo những nguyên tắc cơ bản của mình.

For a long time,

Trong một thời gian dài

standard units were actually defined by carefully maintained physical prototypes.

đơn vị đo chuẩn được xác định bởi những mẫu được thử bảo quản kĩ lưỡng.

But thanks to improving technology and precision,

Nhờ có công nghệ tiến bộ và sự chính xác,

these objects with limited access and unreliable longevity

những vật thể ít được tiếp cận và có độ dài không đáng tin cậy này

are now being replaced with standards based on universal constants,

đang được thay thế bởi những chuẩn dựa trên những hằng số phổ quát,

like the speed of light.

như tốc độ ánh sáng.

Consistent measurements are such an integral part of our daily lives

Đơn vị đo chuẩn gắn liền với cuộc sống thường ngày của ta

that it's hard to appreciate what a major accomplishment for humanity they've been.

tới mức khó mà thấy hết tầm quan trọng của nó với nhân loại.

And just as it arose from a political revolution,

Với nguồn gốc từ một cuộc cách mạng chính trị,

the metric system remains crucial for the scientific revolutions to come.

hệ mét là một phần không thể thiếu cho những cách mạng khoa học tới đây.