What’s in the air you breathe? - Amy Hrdina and Jesse Kroll

Translator: Sanntint Tint Reviewer: Myo Aung

Take a deep breath.

အသက်ပြင်းပြင်း တစ်ချက် ရှူလိုက်ပါ။

In that single intake of air,

လေတစ်ရှိုက်အတွင်းမှာ

your lungs swelled with roughly 25 sextillion molecules,

သင့်အဆုတ်တွေဟာ နေ့တွေချီတဲ့ ဒြပ်ပေါင်းတွေကနေ

ranging from compounds produced days ago,

အတိတ် နှစ်ဘီလီယံချီက ဖြစ်တည်ခဲ့တာတွေအထိ

to those formed billions of years in the past.

ခန့်မှန်းခြေ ၂၅ ဘီလီယံအထိရှိတဲ့ မော်လီကျုးတွေနဲ့ ဖောင်းသွာ။တယ်။

In fact, many of the molecules you’re breathing were likely

အမှန်တော့ သင် ရှူနေတဲ့ မော်လီကျူး များစွာဟာ

exhaled by members of ancient civilizations

ရှေးခေတ် လူ့ယဉ်ကျေးမှု အဖွဲ့ဝင်တွေနဲ့ မရေတွက်နိင်တဲ့ လူသားတွေက

and innumerable humans since.

ရှူထုတ်ခဲ့တာတွေဖြစ်နိုင်ပါတယ်။

But what exactly are we all breathing?

ဒါပေမဲ့ ကျွန်ုပ်တို့အားလုံး အတိအကျ ရှူနေတာက ဘာလဲ။

Roughly 78% of Earth’s atmosphere is composed of nitrogen

ခန့်မှန်းခြေ ကမ္ဘာမြေရဲ့ လေထု ၇၈% ဟာ ဂြိုဟ်ရဲ့ မျက်နှာပြင်လွှာ အောက်နက်နက်က

generated by volcanic activity deep beneath the planet’s crust.

မီးတောင် လှုပ်ရှားမှုကနေ ထုတ်လွတ်တဲ့ နိုက်ထရိုဂျင်နဲ့ ဖွဲ့စည်းထားတယ်။

The next major ingredient is oxygen, accounting for 21% of Earth’s air.

နောက်ထပ် အဓိက ပါဝင်တာက အောက်စီဂျင်ပါ။ ကမ္ဘာ့လေရဲ့ ၂၁% ရှိပါတယ်။

While oxygen molecules have been around as long as Earth’s oceans,

အောက်စီဂျင် မော်လီကျူးတွေက ကမ္ဘာ့ သမုဒ္ဒရာတွေလောက်ကြာပြီဆိုပေမဲ့

oxygen gas didn’t appear until ocean dwelling microorganisms

ဒါကို ထုတ်လုပ်ဖို့ ဆင့်ကဲ ပြောင်းလဲလာတဲ့ အဏုဇီဝရုပ်တွေတည်မှီနေတဲ့ သမုဒ္ဒရာမတိုင်ခင်

evolved to produce it.

အောက်စီဂျင် မပေါ်သေးဘူး။

Finally, .93% of our air is argon,

နောက်ဆုံး အာဂွန်က ၀.၉၃% ပါ။

a molecule formed from the radioactive decay of potassium

ကမ္ဘာမြေ လေထု၊ မျက်နှာပြင်လွှာနဲ့ ဗဟိုချက် အတွင်းက ပိုတက်ဆီယမ် ရေဒီယို သတ္တိကြွ

in Earth’s atmosphere, crust, and core.

ပျက်စီးမှုကနေ ဖွဲ့တည်တဲ့ မော်လီကျုးတစ်ခုပါ။

Together, all these dry gases make up 99.93% of each breath you take.

ဒီဓာတ်ငွေ့ခြောက်တွေ အတူစုပြီး သင် အသက်ရှူတာတိုင်းရဲ့၉၉.၉၃% ကို ဖွဲ့စည်းတယ်။

Depending on when and where you are, the air may also contain some water vapor.

သင်ရှိတဲ့ အချိန်နဲ့ နေရာကို မူတည်ပြီး လေမှာ ရေခိုးရေငွေ့တစ်ချို့ ပါဝင်နိုင်တယ်။

But even more variable is that remaining .07%,

ဒါပေမဲ့ ပိုပြီးတောင် ပြောင်းလဲနိုင်တာက ဒီကျန်တဲ့ ၀.၀၇% ပါ။

which contains a world of possibilities.

၎င်းမှာ ဖြစ်နိုင်ခြေ အပုံအပင် ပါဝင်တယ်။

This small slice of air is composed of numerous small particles

လေရဲ့ဒီအပိုင်းလေးက ဝတ်မှုန်၊ မှိုမျိုးမှုန်တွေနဲ့ အရည် အစက်လေးတွေ

including pollen, fungal spores, and liquid droplets,

အပါအဝင် များပြားတဲ့ ဒြပ်မှုန်တွေနဲ့ ဖွဲ့စည်းထားတာပါ။

alongside trace gases like methane and carbon dioxide.

အတူပါတာက မီသိန်းနဲ့ ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ် လို အရိပ်အယောင် ဓာတ်ငွေ့တွေပါ။

The specific cocktail of natural and man-made compounds

ဒီသဘာဝ လူလုပ် ဒြပ်ပေါင်းတွေရဲ့ တိကျတဲ့ အရောက

changes dramatically from place to place.

တစ်နေရာကနေ တစ်နေရာ အကြီးအကျယ် ပြောင်းလဲတယ်။

But no matter where you are,

ဒါပေမဲ့ သင် ဘယ်မှာရှိနေနေ

.07% of every breath you take likely contains man-made pollutants—

သင် အသက်ရှူတာတိုင်းရဲ့ ၀.၀၇% က အဆုတ်ရောဂါ၊ ကင်ဆာနဲ့ DNA ပျက်စီးမှုကိုတောင်

potentially including toxic compounds that can cause lung disease, cancer,

ဖြစ်စေနိုင်တဲ့ အဆိပ်ရှိတဲ့ ဒြပ်ပေါင်းတွေ ပါဝင်ဖို့ အလားအလာရှိတဲ့

and even DNA damage.

လူလူပ် ညစ်ညမ်းပစ္စည်းတွေ ပါနိုင်ခြေရှိတယ်။

There’s a wide variety of known pollutants but they all fall into two categories.

လူတွေသိတဲ့ ညစ်ညမ်းပစ္စည်းတွေ မျိုးစုံပေမဲ့ အားလုံးက အမျိုးအစား နှစ်ခုထဲမှာ ပါဝင်တာပါ။

The first are primary pollutants.

ပထမက အဓိက ညစ်ညမ်းပစ္စည်းတွေပါ။

These toxic compounds are directly emitted

ဒီအဆိပ်ရှိတဲ့ ဒြပ်ပေါင်းတွေက လူလုပ်(သို့)

from a man-made or naturally occurring source.

သဘာဝအတိုင်း ဖြစ်နေတဲ့ ရင်းမြစ်ကနေ တိုက်ရိုက် ထွက်တယ်။

However, they don't always come from the places you'd expect.

ဒါပေမဲ့ ဒါတွေက သင် မျှော်လင့်ထားတဲ့ နေရာတွေကနေ အမြဲ မလာဘူး။

Some large factories mostly generate water vapor,

စက်ရုံကြီးတချို့က ရောပါနေတဲ့ ညစ်ညမ်းပစ္စည်းတွေရဲ့

with only small quantities of pollutants mixed in.

သေးငယ်တဲ့ အရေအတွက်ရှိတဲ့ ရေငွေ့ကို ထုတ်ပေးတယ်။

Conversely, burning wood or dung can create polycyclic aromatic hydrocarbons;

သစ်(သို့)နောက်ချေးကို မီးရှို့တာက ပိုလီ ဆိုက်ကလစ် ဟိုက်ဒရိုကာဗွန် ထွက်နိုင်တယ်။။

dangerous compounds that have been linked to several types of cancer,

ကင်ဆာအမျိုးအစားများစွာနဲ့ ဆက်နွယ်လျက်တဲ့ အန္တရာယ်ရှိတဲ့ ဒြပ်ပေါင်းတွေပါ။

as well as long-term DNA damage.

ရေရှည် DNA ပျက်စီးမှုကိုလည်း ဖြစ်စေတယ်။

In all cases, pollutants interact with regional weather patterns and topography,

အခြေအနေအားလုံးမှာ ညစ်ညမ်းပစ္စည်းတွေက ဒေသ ရာသီဥတုပုံစံ၊မြေမျက်နှာသွင်နဲ့ ဆက်သွယ်တယ်။

which can keep compounds local or spread them kilometers away.

ဒါတွေက ဒြပ်ပေါင်းတွေကို ဒေသတွင်း ထိန်းတာ (သို့) ကီလိုမီတာနဲ့ချီကာ ပျံ့နိုင်တာပါ။

When these molecules travel through the air, a transformation occurs.

ဒီမော်လီကျူးတွေကို လေကနေ ဖြတ်သွားတဲ့အခါ ပြောင်းလဲခြင်းတစ်ခု ဖြစ်တယ်၊

Natural compounds called oxidants, formed by oxygen and sunlight,

အောက်စီဂျင်နဲ့ နေရောင်ကြောင့်ဖြစ်တဲ့ oxidants လို့ခေါ်တဲ့ သဘာဝ ဒြပ်ပေါင်းတွေဟာ

break down the pollutants.

ညစ်ညမ်းပစ္စည်းတွေအဖြစ် ပြိုကွဲတယ်။

Sometimes, these reactions make pollutants more easily washed out by rain.

တစ်ခါတစ်ရံ ဓာတ်ပြုမှုတွေက မိုးကြောင့် ပို လွယ်လွယ်ပျက်တဲ့ ညစ်ညမ်းပစ္စည်းတွေ လုပ်တယ်။

But in other cases, they result in even more toxic secondary pollutants.

ဒါပေမဲ့ အခြားအဖြစ်တွေမှာ ပိုအဆိပ်သင့်တဲ့ ဒုတိယတန်း ညစ်ညမ်းပစ္စည်းတွေ ဖြစ်စေတယ်။

For example, when factories burn coal,

ဥပမာ စက်ရုံတွေက ကျောက်မီးသွေးကို မီးရှို့တဲ့အခါ

they release high concentrations of sulfur oxides.

၎င်းတို့က မြင့်မားတဲ့ ဆာလဖာ အောက်ဆိုဒ် . ဒြပ်ပါဝင်မှုတွေကိုထုတ်လွတ်တယ်

These molecules oxidize to form sulfates,

ဒီမော်လီကျူးတွေက ဆာလဖိတ်တွေ ဖွဲ့စည်းဖို့ ဓာတ်ပြုတယ်။

which condense with water vapor in the air to form a blanket of fine particles

ဒါတွေက မြင်ကွင်းကို နှောက်ယှက်ပြီး ပြင်းထန်တဲ့ အဆုတ် ပျကိစီးမှုကို ဖြစ်စေတဲ့

that impair visibility and cause severe lung damage.

နုညက်တဲ့ အမှုန်လွှာတစ်ခခုကို ဖန်တီးဖို့ လေထဲက ရေငွေ့နဲ့ ငွေ့ရည်ဖွဲ့တယ်။

This so-called sulfurous smog was well-known in 20th century London

ဒီ ဆာလဖျူရစ် မီးခိုးမြူလို့ခေါ်တာက ၂၀ ရာစု လန်ဒန်မှာ လူသိများခဲ့ပြီး

and continues to plague cities like Beijing.

ဘေဂျင်းလို မြို့ကြီးတွေကို ဆက်ပြီးဒူက္ခပေးခဲ့တယ်။

Since the advent of cars,

ကားတွေ ပေါ်ကတည်းက

another secondary pollutant has taken center stage.

နောက်ထပ် ဒုတိယတန်းစား ညစ်ညမ်းပစ္စည်းတွေ အဓိက နေရာကို ဝင်ယူခဲ့တယ်။

Exhaust from fossil fuel-burning vehicles releases nitrogen oxides and hydrocarbons

ရုပ်ကြွင်း လောင်စာလောင်ကျွမ်းတဲ့ ယာဉ်တွေက မီးခိုးက NO နဲ့ ဟိုက်ဒရိုကာဗွန် ထွက်တယ်။

which react to form ozone.

ဒါက အိုဇုန်း ဖွဲ့စည်းဖို့ ဓာတ်ပြုတယ်။

And while some ozone in the upper atmosphere

အထက် လေထုလွှာထဲက အိုဇုန်းတချို့က မြေပြင်မှာ လူတွေကို

helps shield us from ultraviolet rays, on the ground,

ခရမ်းလွန် ရောင်ခြည်တွေကနေ ကာကွယ်ဖို့ ကူညီပေမဲ့

this gas can form alongside secondary particles and create photochemical smog.

ဒီဓာတ်ငွေ့က ဒုတိယတန်းစား အမှုန်တွေနဲ့တွဲကာ ဖြစ်ပြီး မီးခိုးမြူအညိုကို ဖန်တီးနိုင်တယ်။

This brown fog can be found covering densely packed cities,

အညိုရောင် မြူကို ထူထပ်စွာ ပြည့်ကျပ်နေတဲ့ မြို့တွေမှာ ဖုံးအုပ်နေတာ တွေ့နိုင်ပါတယ်။

making seeing difficult and breathing hazardous.

မြင်တာကို ခက်ခဲပြီး အသက်ရှူခြင်းကို အန္တရာယ်ဖြစ်စေတာပါ။

It also contributes to climate change by trapping heat in the atmosphere.

၎င်းက လေထုထဲမှာ အပူကို ပိတ်မိစေခြင်းက ရာသီဥတု ပြောင်းလဲမှုကို ဖြစ်ပေါ်စေတယ်။

In recent decades, industrial activity has contributed to a huge spike

မကြာခင် ဆယ်စုနှစ်တွေက စက်မှုလုပ်ဆောင်မှုက အရိပ်အယောင် ဓာတ်ငွေ့ စုံ ထုတ်လွတ်မှုတွေမှာ

in various trace gas emissions,

ဧရာမ ဆူးချွန်တစ်တစ်ခုကို ဖြစ်စေခဲ့တယ်။

fundamentally changing the air we all breathe.

အခြေခံအားဖြင့် အားလုံး ရှူကြတဲ့ လေကို ပြောင်းလဲစေခြင်းပါ။

Many places have already responded with countermeasures.

နေရာအများအပြားမှာ တန်ပြန် အစီအမံတွေနဲ့တုံ့ပြန်ခဲ့ပြီးပါပြီ။

Most cars produced since the 1980′s are equipped with catalytic converters

၁၉၈၀ လွန်နှစ်တွေကတည်းက ထုတ်တဲ့ ကားအများစုဟာ CO နဲ့ NO တွေ

that reduce the emission of carbon monoxide and nitrogen oxides.

ထုတ်လွှတ်မှုကို လျှော့ချပေးတဲ့ ဓာတ်ငွေ့ပြောင်း ကိရိယာတွေ တပ်ဆင်ထားတယ်။

And today, places like Beijing are battling smog

ယနေ့ ဘေဂျင်းလို နေရာတွေဟာ ၎င်းတို့ရဲ့ စွမ်းအင် အခြေခံအဆောက်အအုံကို

by electrifying their energy infrastructure

လျှပ်စစ်စနစ် ပြောင်းရင်းနဲ့ ကား ထုတ်လွတ်မှုတွေကို

and limiting automobile emissions altogether.

လုံးဝ ကန့်သတ်ရင်း မီးခိုးမြူကို ရင်ဆိုင်နေတယ်။

But while moving away from fossil fuels is essential,

ဒါပေမဲ့ ရုပ်ကြွင်း လောင်စာတွေကနေ ခွာတာက မရှိမဖြစ်ဆိုပေမဲ့

there's no universal remedy for air pollution.

လေထု ညစ်ညမ်းမှုအတွက် အားလုံးသဘောတူတဲ့ ကုသမှုမရှိပါ။

Different regions need to respond with unique regulations

မတူတဲ့ ဒေသတွေဟာ ညစ်ညမ်းပစ္စည်းတွေကို ဖြေရှင်းပေးတဲ့

that account for their local pollutants.

တစ်မူထူးတဲ့ စည်းမျဉ်းတွေကို လိုအပ်တယ်။

Because no matter where you live, we all share the same air.

အကြောင်းကတော့ သင် ဘယ်မှာပဲနေနေ တူညီတဲ့ လေကို ကျွန်ုပ်တို့ မျှဝေတာကြောင့်ပါ။